Buurlanden Rusland en Georgië worden gescheiden door de Kaukasus, het hoogste gebergte van Europa. Sinds 2008 is er maar één verkeersroute tussen de twee landen vrij voor internationaal verkeer: de Georgische Militaire Snelweg. Juist op dit economisch cruciale traject investeert China honderden miljoenen in een nieuwe tunnel, als onderdeel van de Nieuwe Zijderoute. Daan de Vries schrijft over het grensverkeer tussen Georgië en Rusland en hoe de sancties daar worden omzeild. 

De Georgische grenspost bij Larsi, het eindpunt van de Militaire Snelweg. Foto Jonne Soepenberg.

door Daan de Vries

Langs de Georgische Militaire Snelweg (S3) staan overal plukjes vrachtwagens geparkeerd. Zodra de weg de bergen indraait begint de sliert vrachtverkeer, die vrijwel tot de grens doorgaat. Pauzerende landgenoten parkeren hun wagens vaak achter elkaar, ze verzamelen zich in de berm rond een vuur om vlees te grillen. Georgische herders verkopen schapenvlees, borden langs de weg verzekeren dat het vlees halal is. Slechts een enkele vrachtwagen verraadt wat hij vervoert; het Armeense fruitbedrijf Spayka rijdt met konvooien van een tiental vrachtwagens van Armenië naar Rusland. De meeste vrachtwagens dragen echter namen van bedrijven die vreemd aandoen in Georgië: op de aanhangers staan de logo's van vervoerbedrijven uit Nederland, Duitsland en andere West-Europese landen.

De nummerborden verraden dat het gaat om afdankertjes, die in de Kaukasus en Centraal-Azië een tweede leven hebben gevonden. De drukte op de Militaire Snelweg lijkt niet te stroken met de berichten over sancties en handelsbeperkingen tegen Rusland. De handel gaat door. De Militaire Snelweg is een economische levensader voor Georgië en Armenië, maar ook voor Rusland en de voormalige Sovjetrepublieken in Centraal-Azië.

Hoe komt het dat - ondanks de internationale sancties tegen Rusland -  het vrachtverkeer langs deze weg schijnbaar onverminderd doorgaat? Hoe verhoudt Georgië zich tot de Europese Unie en tot buurland Rusland? Zijn de verhoudingen sinds de Russische invasie van Oekraïne verschoven? En waarom investeert China miljoenen euro's in het verbeteren van juist deze weg?

Onmisbare schakel

Dat China hier geldt investeert is geen toeval. Het moeilijk begaanbare hooggebergte dat de grens vormt tussen Rusland en Transkaukasië vormt al eeuwenlang een logistieke barrière. Nog altijd voeren slechts een paar voor gemotoriseerd verkeer geschikte wegen door of langs de Kaukasus. In het oosten leiden twee wegen over de grens tussen Azerbeidzjan en Rusland. Voor verkeer uit Armenië is deze route echter geen optie: de grens tussen Armenië en Azerbeidzjan is gesloten vanwege het conflict rondom de niet-erkende staat Nagorno-Karabach. Een grote stroom verkeer is dus gedwongen om via Georgië naar Rusland te rijden.

In principe zijn daar vier routes. Behalve de Georgische Militaire Snelweg zijn er nog drie alternatieve routes langs de Zwarte Zee door Abchazië, of door Zuid-Ossetië. Beide gebieden hebben zich onafhankelijk verklaard van Georgië en functioneren als de facto onafhankelijke staten. Abchazië en Zuid-Ossetië worden slechts erkend door vijf landen, waaronder Rusland. Als gevolg van deze situatie is de grens tussen Georgië en Zuid-Ossetië gesloten, en is die tussen Abchazië en Georgië slechts in zeer beperkte mate open. Vanuit Rusland kan verkeer zonder problemen de twee niet-erkende republieken inrijden, maar niet voorbij de ‘grens’ met Georgië. Vandaar dat verkeer uit Georgië en Armenië geen andere keuze heeft dan de Russische grens bij Larsi over te steken, het eindpunt van het Georgische deel van de Militaire Snelweg.

Tussen 2006 en 2010 was ook deze grenspost gesloten door een conflict tussen Rusland en de toenmalige president van Georgië, Micheil Saakasjvili. Gedurende deze periode waren er helemaal geen routes over land beschikbaar voor verkeer uit Armenië en Georgië. Op aandringen van met name Armenië, dat nog meer afhankelijk is van handel met Rusland dan Georgië, ging de grens in maart 2010 weer open.

De geopolitieke situatie in de regio onderstreept zo het belang van de S3. In 2021 begon de bouw van een 23 kilometer lang nieuw wegtraject, met als hoogtepunt een negen kilometer lange tunnel. Deze tunnel zal bij voltooiing - gepland voor 2024 - de langste van Georgië zijn. De bouw is in handen van een Chinese tunnelbouwer. De Chinese investering past bij het Nieuwe Zijderouteproject, dat een reeks grote infrastructurele investeringen omvat op verschillende routes tussen China en Europa.

De Chinese tunnelbouwer China Railway Tunnel Group is bezig met de bouw van een tunnel bij Goedaoeri, Georgië. Foto: crtg.cn.

Chinese tunnel

Hoe belangrijk ook, de Militaire Snelweg is ‘s winters vaak maandenlang buiten gebruik. Het nieuwe traject waar sinds 2019 aan gewerkt wordt moet verandering brengen aan deze situatie. De nieuwe route zal zowel het skidorp Goedaoeri omzeilen als de Dzjaripas, met 2379 meter het hoogste punt van de route. Juist dat deel van de route is ‘s winters slecht begaanbaar door zware sneeuwval. De reistijd wordt door het nieuwe traject met zo’n veertig minuten ingekort, en de weg zal naar verwachting minder vaak gesloten worden door extreem winterweer. 

De kosten voor het nieuwe stuk weg en de tunnel zijn begroot op 1,2 miljard lari (ruim 400 miljoen euro). China Railway Tunnel Group Co, de grootste tunnelbouwer van China, kreeg in 2019 de aanbesteding voor het project. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de grootste tunnelboormachine van zijn soort ter wereld, die speciaal voor dit project gemaakt is in China. Aan beide kanten van het tunneltraject wordt gewerkt. Naast de tunnelschacht staan barakken, waar ingevlogen Chinese bouwvakkers verblijven. De tunnel en weg moeten in 2024 klaar zijn. De Asian Development Bank en de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling financieren het project mee. 

Het project langs de S3 past bij de ambities van de Nieuwe Zijderoute, een Chinees internationaal ontwikkelingsproject. Door te investeren in infrastructurele en andere economische projecten in verschillende landen in Eurazië en Afrika hoopt China handel te vergemakkelijken en de eigen geopolitieke positie te verstevigen. 

Het is niet het eerste Chinese project in Georgië. Een ander Nieuwe Zijderouteproject in de Zuidelijke Kaukasus was de Bakoe-Tbilisi-Kars spoorlijn, die in 2017 geopend werd. Deze spoorlijn maakt het mogelijk voor goederentreinen om van Turkije via Georgië naar Azerbeidzjan te rijden, en vanaf daar, via Centraal-Azië, naar China. China is samen met Rusland de grootste exportpartner van Georgië (beiden zo’n 14% van de totale export). Qua import komt China op de derde plaats (8,5%), na Turkije (18%) en Rusland (10%).

China heeft overigens geen patent op dergelijke projecten. Ook een Amerikaans consortium heeft recent geïnvesteerd in een economisch-infrastructureel project in Georgië, de Anaklia Deep Sea Port. In 2017 begon bij het dorpje Anaklia aan de Zwarte Zee de bouw van een diepzeehaven, waarbij ook de Nederlandse baggeraar Van Oord betrokken was. In 2020 kwam dit project echter vroegtijdig ten einde, mede doordat buitenlandse investeerders werden afgeschrikt door de instabiele interne politieke situatie in Georgië.

Het nieuwe wegtraject (blauw gestippeld) met de geplande tunnel (groen). De nieuwe route omzeilt skidorp Goedaoeri en de Dzjavri-pas. Foto Wikimedia.

Vrije Industriële Zones

Naast infrastructuur stimuleert China als onderdeel van de Nieuwe Zijderoute ook investeringen in het buitenland. Zo ook in Georgië: in Koetaisi bevindt zich de Hualing Vrije Industriële Zone, een industrieterrein waar zich tientallen bedrijven gevestigd hebben. De zone richt zich op hout-, steen- en metaalbewerking en de productie van meubels en matrassen. Daarnaast fungeert het als knooppunt tussen de Georgische hoofdstad Tbilisi en de Zwarte Zeehavens in Poti en Batoemi.

Vrij Industriële Zones (VIZ’s) zijn een internationale variant van de Speciale Economische Zones (SEZ’s) in China zelf. SEZ’s zijn steden of regio’s waar het communistische China een flexibeler houding ten aanzien van vrijemarkteconomie hanteert. VIZ’s zijn meestal bedrijventerreinen, waar door China gesponsorde belastingvoordelen gelden. Er zijn wereldwijd tientallen van zulke zones, veelal in Afrika en Zuidoost-Azië, maar ook in bijvoorbeeld Louvain-la-Neuve (België). Over industrieterrein en VIZ ‘Grote Steen’ in Belarus verscheen op Raam op Rusland eerder een artikel.

'Huiswerk' voor Georgië

In het jaar sinds de aftrap van het bouwproject in 2021 is er nogal wat veranderd op geopolitiek vlak. De Russische invasie van Oekraïne heeft ook in Georgië grote gevolgen. Zo probeerde het land in het kielzog van Oekraïne en Moldavië de status van kandidaat-lidstaat van de Europese Unie te behalen.

In juni gaf de Europese Commissie kandidaat-lidmaatschap aan Oekraïne en Moldavië, maar Georgië viel voorlopig buiten de boot. In plaats daarvan gaf de Commissie het land ‘huiswerk’: een lijst met prioriteiten waar het aan zal moeten werken. Het bestrijden van politieke polarisatie en ‘de-oligarchisering’ staan hoog op deze lijst. Na het besluit van de Commissie gingen tienduizenden Georgiërs de straat op in een ‘Mars voor Europa’.

Van Rome tot Rusland

Het economische en politieke belang van de Militaire Snelweg gaat eeuwen terug. De route die de S3 volgt werd al in de Oudheid gebruikt. Nog altijd zijn restanten van eeuwenoude forten te zien langs de Militaire Snelweg. De Romein Plinius de Oudere schreef in zijn Naturalis Historia over de door forten geflankeerde ‘Poorten van de Kaukasus’. In later tijden werd Georgië veroverd door onder meer de Mongolen, de Perzen, de Ottomanen en - ten slotte - de Russen. 

In 1769, tijdens één van de vele oorlogen tussen Rusland en het Ottomaanse rijk, passeerden de eerste Russische soldaten het Kaukasusgebergte. Zij deden dat via de Darjal-pas, waar nog altijd de Russisch-Georgische grens ligt. Met het Verdrag van Georgijevsk (1783) werd het koninkrijk Kartli-Kachetië in het oosten van Georgië een protectoraat van Rusland. Het koninkrijk behield zijn interne autonomie, maar kwam onder controle en bescherming van de Russische tsaar. Ook de Georgisch-orthodoxe kerk verloor zijn autocefalie en viel voortaan onder de Russische kerkleiding. 

In de jaren daarna begon het Russische leger met het aanleggen van een verharde weg tussen Tbilisi en Vladikavkaz. Vladikavkaz werd in 1784 gesticht als fort en uitvalsbasis voor de verovering van de Kaukasus, vandaar de naam van de stad, die ‘Heerser over de Kaukasus’ betekent. De Russische weg werd in 1817 voltooid en de route die de weg aflegt is sindsdien nauwelijks veranderd. 

Oost-Georgië verloor in de eerste jaren van de negentiende eeuw zijn autonomie en werd een Russisch gouvernement. In de loop van die eeuw volgde ook de rest van Georgië, met de kuststreek Adzjarië in 1878 als laatste verovering. Vlak na de Russische revolutie van 1917 was het land kortstondig onafhankelijk, maar in 1921 werd het opgenomen in de Sovjet-Unie. Pas in 1991 zou het weer een zelfstandige republiek worden. In de bijna tweehonderd jaar dat Georgië onder Russische controle stond, ontwikkelde het een sterke economische afhankelijkheid van Rusland. Door die afhankelijkheid is de ruim tweehonderd kilometer lange Militaire Snelweg van enorm economisch belang.  

 Langs de Militaire Snelweg staat een bijna eindeloze rij vrachtwagens.

Beeldenstorm

In 1983, het tweehonderdjarig jubileum van het verdrag van Georgijevsk, werd langs de S3 een monument onthuld. Dit ‘Vriendschapsmonument’ moest de relatie tussen Rusland en Georgië vieren. Een gigantische muurschildering op het monument toont de geschiedenis van Georgië en Rusland in socialistisch-realistische stijl. Het monument ligt op een prominente plek langs de Militaire Snelweg en kijkt uit over een rivierdal. Het terrein beschikt bovendien over wat eet- en drinkkraampjes en openbare toiletten. Dat maakt het een populaire plaats voor een tussenstop voor reizigers onderweg naar Kazbegi of verder richting Rusland. 

Een vergelijkbaar vriendschapsmonument met Rusland werd in april in Kyiv ontmanteld. Burgemeester Vitali Klytsjko van Kyiv verklaarde toen: ‘We zien nu wat deze “vriendschap” inhoudt: de vernietiging van Oekraïense steden, het vermoorden van duizenden vreedzame burgers. Ik ben ervan overtuigd dat zo’n monument nu een compleet andere betekenis heeft.’ Niet alleen in Oekraïne is een dergelijke ‘Beeldenstorm’ aan de gang; onlangs verwijderden ook Estland en Letland Sovjetmonumenten van prominente plekken in Tallinn en Riga. Plannen om het Georgische Vriendschapsmonument te verwijderen of aan te passen zijn er vooralsnog niet.

Rusland en de Militaire Snelweg

Hoewel Georgië dus graag (kandidaat-)lid wil worden van de Europese Unie, is de handel met Rusland bepaald niet stil komen te liggen. Die handel is van groot belang voor de Georgische economie: Rusland is zowel in import als export de tweede handelspartner van het land. Een groot deel van deze handel vindt per vrachtwagen plaats over de Militaire Snelweg. Daar komt bij dat de handel tussen Armenië en Rusland dezelfde route gebruikt. Ook vrachtverkeer tussen Centraal-Azië en de Kaukasus maakt veel gebruik van de Militaire Snelweg.

Als gevolg hiervan begint al tientallen kilometers voor de Georgisch-Russische grens een eindeloze rij vrachtwagens, met kentekens uit bijna alle landen van de voormalige Sovjet-Unie: Oezbekistan, Kirgizië, Tadzjikistan, Belarus, Armenië. De stroom vrachtverkeer eindigt bij grenspost Larsi, waar chauffeurs uren moeten wachten voor ze de grens mogen passeren.

Het vrachtverkeer op de Militaire Snelweg komt uit de hele voormalige Sovjet-Unie. Foto Jonne Soepenberg.

De economische band is één van de verklaringen waarom Georgië ambivalent gereageerd heeft op de Russische invasie van Oekraïne. Veel Georgische families zijn bovendien afhankelijk van opgestuurd geld van familieleden die als arbeidsmigrant in Rusland werken. De (militaire) dreiging vanuit het buurland speelt eveneens een rol. In 2008 vochten de landen nog een twaalf dagen durende oorlog uit. Dat het land voorzichtig is in zijn reactie op de Russische invasie van Oekraïne is dan ook begrijpelijk.

Georgië heeft de invasie weliswaar veroordeeld, maar doet niet mee met de internationale sancties. In juni schreef denktank OSW dat Georgië ‘dubbelspel’ speelt. Oppositiepartijen beschuldigen regeringspartij Georgische Droom er zelfs van een draai richting Rusland te willen maken. Georgische Droom is opgericht door de pro-Russische miljardair Bidzina Ivanisjvili, die enige tijd premier was. Hoewel Ivanisjvili geen officiële functie heeft, denkt de oppositie dat hij achter de schermen een grote rol speelt.

De oppositie heeft daarentegen juist sterke banden met Oekraïne. Oud-president en oppositieleider Micheil Saakasjvili beschikt zelfs over een Oekraïens paspoort. Saakasjvili, president van 2004 tot 2013, woonde na zijn ambtsperiode jarenlang in Oekraïne, waar hij onder meer gouverneur van de regio Odesa was. Tijdens zijn afwezigheid werd Saakasjvili in Georgië bij verstek veroordeeld voor corruptie. Toen hij in oktober 2021 terugkeerde naar Georgië werd hij direct gearresteerd. Saakasjvili is fel gekant tegen de Russische invasie.

Sinds het begin van de oorlog zijn er enkele tienduizenden Oekraïense vluchtelingen opgevangen in Georgië. Ook passeren veel vluchtelingen het land op doorreis naar andere bestemmingen. Behalve voor Oekraïners is Georgië ook een toevluchtsoord voor oppositiegezinde Russen. Sinds februari zouden al meer dan 30.000 Russen naar Georgië gevlucht zijn. Van oudsher was Georgië een populaire bestemming voor Russische toeristen, het afgelopen half jaar vertrekken steeds meer Russen permanent. Russen hebben geen visum nodig voor Georgië, wat het land een aantrekkelijk toevluchtsoord maakt.

Tussen geparkeerde vrachtwagens is de geopolitiek langs de Militaire Snelweg zichtbaar. Voormalige Sovjetrepublieken in de Zuidelijke Kaukasus en Centraal-Azië doen veelal niet mee aan internationale sancties tegen Rusland. Dat heeft verschillende redenen: door economische afhankelijkheid kunnen landen het zich niet veroorloven de handel met Rusland stil te leggen. Verder gaat er van Rusland een potentiële militaire dreiging uit ('zijn wij de volgende?'). Ten slotte spelen ook de banale belangen van opportunistische politici een rol. Ondertussen koopt China invloed door te investeren in infrastructuur, waaraan het op termijn zelf geld zal willen verdienen. Of Georgië zelf profiteert moet nog blijken.

Bronnen: Marc Jansen ‘Belaagd Paradijs’, Reuters, Foreign Policy Research Institute, georoad.ge, agenda.ge, Euronews, BBC.