Boris Bondarev (1980) was de enige diplomaat die na de Russische invasie in Oekraïne openlijk ontslag nam bij het ministerie van Buitenlandse Zaken en uitweek naar het buitenland. In Foreign Affairs vertelt hij over de teloorgang van minister Sergej Lavrovs bolwerk en het afglijden van zijn vaderland naar wat hij fascisme noemt. Dit is een verkorte samenvatting van zijn tekst.

Minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov is Poetins trouwste dienaar in de buitenlandse politiek, aldus de gevluchte diplomaat Boris Bondarev

door Boris Bondarev

'Op 24 februari 2022 was alles anders dan anders. Toen ik mijn telefoon opende zag ik gruwelijke, schandalige nieuwsberichten: de Russische luchtmacht bombardeerde Oekraïne. Charkov, Kyiv en Odessa werden beschoten. Russische troepen rukten vanuit de Krim op naar Cherson. Russische raketten legden gebouwen in de as en reduceerden vreedzame burgers tot vluchtelingen. Ik zag video’s met explosies, op de achtergrond weerklonk luchtalarm, mensen renden in paniek in het rond.

'Voor mij, geboren in de Sovjet-Unie, was zo’n inval bijna onvoorstelbaar – hoewel ik natuurlijk uit de westerse berichtgeving had begrepen dat een invasie werd voorbereid. De Oekraïners waren tot voor kort onze naaste vrienden, we hadden veel gemeen – we vochten samen tegen nazi-Duitsland.

'De Russische president Vladimir Poetin noemde de inval in Oekraine een ‘speciale militaire operatie’ met als doel de ‘denazificatie’ van het buurland van Rusland. Maar voor de Oekraïners vertolkte juist Rusland de rol van het nazistische Duitsland.

"Dit is het begin van het einde", zei ik tegen mijn vrouw. We besloten dat ik mijn ontslag zou nemen. Dat besluit rijpte al langer. […] Maar deze oorlog laat zien dat je Rusland niet slechts een agressor en een dictatuur moet noemen, het is een fascistische staat geworden.'

Geloof in eigen propaganda

'Wat gebeurt er als een regering langzamerhand begint te geloven in haar eigen propaganda? Jarenlang werden Russische diplomaten gedwongen verzet te bieden tegen Washington en de buitenlandse avonturen van hun land te verdedigen – met leugens en onzin. Men leerde ons pompeuze retoriek te bezigen en alles onopgesmukt aan andere landen over te brengen wat het Kremlin ons opdroeg. […] Maar het einde van het liedje was dat onze eigen leiding in haar eigen propaganda ging geloven. [...]

'Mijn Kremlin-collega’s zeiden vaak tegen me dat Poetin gesteld was op minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov omdat werken met hem ‘comfortabel’ was: hij was het altijd eens met de president en vertelde hem wat hij horen wilde. Daarom is het niet verbazend dat Poetin dacht dat de verovering van Kyiv simpel zou zijn.'

Deze oorlog laat duidelijk zien dat besluiten die in nauwe kring genomen worden het tegenovergestelde effect hebben, aldus Bondarev. Kenners van de militaire situatie van Rusland wisten al lang dat het Russische leger niet zo machtig was als het werd voorgesteld, deels door de effectiviteit van de economische sancties na 2014. De nieuwe sanctierondes hebben dat effect alleen maar versterkt, aldus de diplomaat. 

'Maar fascistische regimes legitimeren zich met geweld en niet met economische successen en Poetin is zo agressief en losgerukt van de werkelijkheid dat een recessie hem niet zal stoppen. Om zijn regering te rechtvaardigen heeft hij een grote overwinning nodig.' Mocht Poetin in Oekraïne winnen dan zal hij een andere ex-sovjet-staat aanvallen, bijvoorbeeld Moldova. 

Voor het Westen is er volgens Bondarev daarom maar één optie: Rusland zo verzwakken dat het niet kan herhalen wat het in Oekraïne heeft gedaan. 'Het leger is al verzwakt en Rusland heeft zijn beste soldaten verloren. Met NAVO-steun kan Oekraïne Rusland verslaan. Dan ontstaat voor Poetin een gevaarlijke situatie: hij moet bevolking en elite uitleggen waarom hij heeft gefaald. Wordt hij gewipt dan heeft Rusland mogelijk een kans.'

'Het einde van het liedje was dat onze eigen leiding in haar eigen propaganda ging geloven'

Bondarev, geboren in een middenklassegezin met diplomatieke achtergrond, ging studeren aan het Moskouse Instituut voor Internationale Betrekkingen, de diplomatenschool van Rusland. In die jaren heerste er op de opleiding vrijheid van meningsuiting, maar hem wachtte een teleurstelling: 'Mijn chefs waren vermoeide mensen van middelbare leeftijd die lui hun onaantrekkelijke opdrachten uitvoerden door, bijvoorbeeld, stellingen uit te werken voor optredens van hooggeplaatste ambtenaren. De meesten werkten nauwelijks, maar zaten te roken, kranten te lezen en plannen te maken voor het weekeinde'.

Post Cambodja

Zijn eerste ambassadepost was in Cambodja, waar weinig werk was, maar wel een goed salaris en meer vrijheid dan in Moskou. Hij herinnert zich open discussies met weinig hoofdbrekens over de NAVO. De NAVO was eerder een partner dan een vijand. Hij dronk bier met Amerikaanse diplomaten, nu ondenkbaar.

Het eerste decennium van de 21ste eeuw was een tijd van hoop. Inkomens stegen, evenals het levenspeil. Poetin beloofde een einde te maken aan de chaos, maar dat betekende tegelijkertijd een begin met het knechten van de media.

Bondarev: 'In 2004 leidde Poetins benoeming van Sergej Lavrov tot minister van Buitenlandse Zaken tot applaus van onze kant. We kenden Lavrov als een slimme man met enorme diplomatieke ervaring, die langdurige relaties onderhield met buitenlandse politici. Poetin en Lavrov begonnen zich weliswaar steeds onvriendelijker over de NAVO uit te spreken, maar in hun gedrag was nog weinig verandering te bespeuren. Veel diplomaten, ik incluis, besteedden er geen aandacht aan.'

Poetins fixatie op Oekraïne begon na de Oranjerevolutie van 2004-2005, waarbij volgens de Russische staats-tv in Kyiv Russofoben aan de macht waren gekomen. In 16 jaar tijd werd in de Russische media het beeld gecreëerd van een Oekraïne dat Rusland vijandig gezind was, in handen van de Amerikanen was gevallen en de locale Russische bevolking onderdrukte.

Mijlenver van het front inspecteerde Poetin vorige maand de troepen in het Russische Rjazan (foto Kremlin)

In 2008 speelde Poetin bij de presidentsverkiezingen de wisseltruc met Dmitri Medvedev uit, die vier jaar het presidentschap mocht bekleden om de 'legale' terugkeer van Poetin te bewerkstelligen. Bondarev werkte inmiddels op de ambassade in Mongolie. Hij stemde niet op Poetins partij Verenigd Rusland. Zijn vrouw, ook werkzaam op de ambassade, ging zelfs principieel niet stemmen en werd daarvoor hardhandig op het matje geroepen.

Bondarevs volgende post was op de afdeling wapenbeheersing bij het ministerie van Buitenlandse Zaken in Moskou, waar hij zich met name bezighield met controle op export van producten en technologie voor militaire en civiele doeleinden. Zo deed hij veel kennis over het Russische leger op. Geen der Russische diplomaten was in 2014 vantevoren op de hoogte gesteld van de annexatie van de Krim en Ruslands aandeel aan de opstand in de Donbas. 

Snelle en geweldloze annexatie

'Bij mijn collega’s riep de annexatie van de Krim wisselende reacties op: sommigen waren bezorgd, anderen keurden het goed. Oekraïne helde immers over naar het Westen. Wat de Krim betreft had Poetins verwrongen geschiedbeeld nog enige grond: het schiereiland dat in 1954 [door partijleider Chroesjtsjov] van Sovjet-Rusland werd overgeheveld naar Sovjet-Oekraine, had meer culturele banden met Moskou dan met Kyiv (voor meer dan 75% van de bevolking van de Krim was het Russisch de moedertaal).'

'De snelle en geweldloze hereniging stuitte bij bijna niemand van ons op verzet en was onwaarschijnlijk populair in Rusland. Lavrov benutte het als mogelijkheid om het publiek te behagen: hij hield een rede waarin hij Oekraïense "radicale nationalisten" de schuld gaf van Ruslands daden', aldus Bondarev.

De creatie van een separatistische beweging in de Donbas en de bezetting van die Oost-Oekraiense regio kostte de diplomaten meer hoofdbrekens. 'Veel medewerkers van het ministerie waren niet enthousiast over Ruslands daden maar niemand durfde zijn ontevredenheid tegen het Kremlin uit te spreken. Mijn collega’s en ik concludeerden dat Poetin de Donbas had ingenomen om Oekraine af te leiden en niet de kans te geven een serieuze militaire dreiging voor Rusland te worden door samen te werken met de NAVO. Maar ik denk niet dat er één diplomaat is geweest die openlijk tegen Poetin heeft gezegd dat hij, door de separatisten te steunen, Kyiv in werkelijkheid in de armen van zijn tegenstanders dreef.'

Uiteindelijk kreeg 'propaganda van het sovjet-type' de overhand in de Russische diplomatie

Maar terwijl minister Lavrov de westerse sancties wegwuifde als symboolpolitiek, begreep Bondarev direct dat de militaire industrie zeer afhankelijk was van westerse componenten, met name in motoren voor drones, sensoren en radarelectronica, met name voor satellieten. Het Russische leger begon destijds al problemen te ondervinden met de toelevering. Zo verzwakte het leger.

'Hoewel mijn team begreep dat die verliezen hun weerslag hadden op de militaire slagkracht van Rusland gaf het ministerie onze informatie niet door aan het Kremlin. De gevolgen van die onkunde zien we nu in Oekraine: de sancties zijn een van de redenen voor het fiasco van de invasie.' 

De verslechtering van de wapenproduktie belemmerde het ministerie geenszins 'zijn toevlucht te nemen tot steeds militantere retoriek', aldus Bondarev in Foreign Affairs. 'Op topontmoetingen in andere landen besteedden Russische  diplomaten steeds meer tijd aan aanvallen op de VS en haar bondgenoten. Zo had mijn export-team bijvoorbeeld ontmoetingen in Japan, waarbij de Russen elke mogelijkheid te baat namen om de Japanners te waarschuwen: Vergeet niet wie er atoombommen op jullie heeft gegooid!'

Uiteindelijk kreeg 'propaganda van het sovjet-type' de overhand in de Russische diplomatie.

De novitsjok-vergiftigingen

Op 4 maart 2018 werden ex-dubbelspion Sergej Skripal en zijn dochter in Salisbury vergiftigd met novitsjok. De Britten beschuldigden bijna meteen Rusland. Bondarev: 'Ik kon het aanvankelijk niet geloven. De voormalige Russische spion Skripal was veroordeeld voor spionage voor het Verenigd Koninkrijk en een paar jaar later uitgewisseld. Het was voor mij onbegrijpelijk waarom we ons nog met hem zouden bezighouden. Als Moskou hem dood wilde hadden ze dat gewoon in Rusland kunnen doen. Mijn ongeloof kwam de overheid goed uit. Mijn afdeling hield zich bezig met kwesties rond chemische wapens en wij bleven lang bewijs aandragen dat Rusland met de vergiftiging niets te maken had. Ik heb dat oprecht gedaan, maar hoe harder het ministerie van Buitenlandse Zaken onze verantwoordelijkheid ontkende hoe meer ik ging twijfelen. Wij zeiden dat niet Rusland de misdaad had gepleegd, maar de Russofobe Britse overheid, die onze vlekkeloze internationale reputatie wilde schaden. Natuurlijk had het Verenigd Koninkrijk er geen enkel belang bij Sergej te doden, dus dit was niet erg overtuigend, maar eerder een poging om de aandacht van Rusland af te leiden en de schuld op het Westen te schuiven. Dat doet de Kremlin-propaganda voortdurend. Uiteindelijk moest ik de waarheid erkennen: dat de Russische overheid verantwoordelijk was voor de vergiftiging.'

 Revalidatie in een Oekraïens militair hospitaal, oktober 2022 (foto twitter)

De Russische afgevaardigden (van de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens, de OPCW, die onderzoek deed naar de novitsjok-vergiftiging) stuurden lange telegrammen naar Moskou over de talloze ‘anti-Russische’, ‘absurde’ en ‘totaal ongegronde’ beschuldigingen van het Westen, terwijl ze verzwegen dat de hele wereld Rusland veroordeelde.

Bondarev: 'Eerst sloeg ik gewoon vermoeid mijn ogen ten hemel bij het zien van die verslagen, maar al gauw merkte ik dat ze serieus werden genomen in de hoogste echelons van de ministeries. De diplomaten die deze sprookjes verzonnen, werden volop gesteund door hun leiding en hun carrières verliepen voorspoedig. Moskou wilde horen wat het hoopte en niet wat zich werkelijk afspeelde. Al onze ambassadeurs begrepen dit en er ontstond een officieuze competitie wie de ander de loef kon afsteken.'

Nog woester werd de propaganda toen Navalny in augustus 2020 met hetzelfde novitsjok werd vergiftigd. 'De diplomatieke depèches schokten me. In een ervan werden westerse diplomaten "in een hoek gedreven roofdieren" genoemd. In een ander rapport maakte men gewag van de "serieusheid en onbetwisthaarheid van onze argumenten". Een derde beweerde dat Russische diplomaten de westerse "potsierlijke pogingen om hun stem te verheffen in de kiem hadden gesmoord".

Het gedrag van de diplomaten was onprofessioneel en gevaarlijk, aldus Bondarev. 'Een normaal ministerie van Buitenlandse Zaken moet de leiding ongekleurde informatie over de wereld geven, zodat politici afgewogen beslissingen kunnen nemen. Maar hoewel Russische diplomaten in hun verslagen ook onwelgevallige feiten weergaven (voor je het weet word je beticht van verzwijging) bedolven ze deze flintertjes van de waarheid onder massa’s propaganda.'

Ultimatum aan de NAVO

De kloof met de werkelijkheid werd nog gevaarlijker in januari 2022, toen Amerikaanse en Russische diplomaten elkaar ontmoetten op de Amerikaanse Permanente Vertegenwoordiging bij de VN in Genève om het ultimatum van Moskou voor hervorming van de NAVO te bespreken. Bondarev werkte daar inmiddels in het kader van de Ontwapeningsconferentie van de VN.

'Ons ministerie bleef maar hameren op het vermeende gevaar van het westerse bondgenootschap. Op dat moment waren er al troepen samengetrokken bij de Oekraiense grens. Ik was bij die bijeenkomst liaison-officier en kreeg een exemplaar van de Russische  voorstellen. Ze gingen iedere verbeeldingskracht te boven: er waren punten die onaanvaardbaar waren voor het Westen, bijvoorbeeld de eis dat de NAVO-troepen uit alle landen die na 1997 waren toegetreden (zoals Bulgarije, Tsjechie, Polen en de Baltische landen) moesten worden teruggetrokken.'

De verwarring onder de diplomaten was compleet. 'Ik dacht dat de schrijver van deze voorstellen ofwel de bodem aan het voorbereiden was voor oorlog of geen enkel idee had hoe de VS en Europa in elkaar steken. Bij de koffie spraken we in onze delegatie hierover en allen waren in verwarring. Ook mijn directe chef was totaal van de kook. Niemand had enig idee hoe we dit document aan de Amerikanen moesten aanbieden. Uiteindelijk kregen we te horen dat het document rechtstreeks uit het Kremlin kwam, dus discussie was uitgesloten.'

Bondarev had nog de hoop dat zijn collega’s privé hun bezorgdheid zouden uiten, maar velen stemden van harte in met de Kremlin-leugen. 'Sommigen grepen het aan om hun verantwoordelijkheid voor de daden van het Kremlin te ontlopen: ze konden immers slechts bevelen uitvoeren. Dat kon ik nog begrijpen. Maar veel zorgelijker vond ik dat ons steeds militaristischer gedrag bij velen trots opriep. Als ik collega’s waarschuwde dat hun gedrag een schoffering was en Rusland niet zal helpen, dan herinnerden ze mij eraan dat wij kernwapens hebben. Wij zijn een grootmacht!’, zei een van hen me, andere landen moeten doen wat wij zeggen.’

'Zelfs na de top in januari geloofde ik niet dat Poetin een totale oorlog zou beginnen. In 2022 was Oekraïne duidelijk verenigder en pro-westerser dan in 2014. Niemand zou de Russen met bloemen ontvangen. De keiharde uitlatingen van het Westen over een mogelijke invasie spraken boekdelen: de VS en Europa zouden vastberaden reageren.'

Bondarev begreep, met zijn ervaring in wapenbeheersing en export, dat het Russische leger niet in staat zou zijn het grootste Europese buurland te verslaan en slechts van Belarus steun kon verwachten. 'Ik ging ervan uit dat ook Poetin dat begreep, ondanks het feit dat alle loftuitingen hem in het ongewisse laten over de waarheid. De invasie maakte mijn beslissing over mijn ontslag onvermijdelijk.'

'Intussen zag ik hoe mijn collega’s bezweken voor de druk van Poetin. In de eerste dagen glom de meerderheid van trots. "Eindelijk!" riep er een. "Nu gaan we de Amerikanen wat laten zien! Nu zullen ze snappen wie de baas is!"

Een paar weken later, toen duidelijk werd dat de Blitzkrieg tegen Kyiv mislukt was, werd de retoriek somberder, maar niet minder militaristisch. Een functionaris van Buitenlandse Zaken, een bekende expert in ballistische raketten, zei tegen Bondarev dat Rusland ‘een voorstad van Washington met een kernkop moet treffen’. Volgens de collega zouden de Amerikanen 'het in hun broek doen en ons om vrede smeken.’ Het was misschien deels een grap, maar volgens Bondarev denken Russen dat de Amerikanen veel te verwend zijn om hun leven ergens voor te geven. 'Toen ik opmerkte dat een kernaanval tot catastrofale wraak zou leiden, zei hij lachend: "Welnee hoor!"

Geen navolgers

Bondarev kent geen collega's die zijn voorbeeld hebben gevolgd. 'Misschien zijn er ongemerkt enkele tientallen diplomaten uit dienst gegaan (ik ben de enige die publiekelijk met Moskou heeft gebroken). Maar de meerderheid van de collega’s, die ik voor verstandig en slim hield, is gebleven. "Wij zijn kleine luiden", zei er een. "Moskou heeft er meer kijk op". Anderen erkenden onder vier ogen dat de situatie krankzinnig is. maar op hun werk had dat geen invloed. Ze bleven liegen over de Oekraïense agressie.'

Als Bondarev door de lange gangen van het ministerie in Moskou liep viel hem op dat in alle werkkamers de staatstelevisie met propaganda aanstond. 'Zelfs bij verstandige collega’s. Het is alsof ze zichzelf proberen te overtuigen.'

Het werk van het ministerie van Buitenlandse Zaken is totaal veranderd, constateert Bondarev. De betrekkingen met westerse diplomaten werden afgebroken. Men spreekt vooral met China en voormalige Sovjet-staten. 'Veel westerse leiders begrijpen niet dat de Russische buitenlandse politiek ook vernietigd is. Veel westerse ambtenaren praten over de noodzaak van een diplomatieke oplossing voor het conflict en als hun landen de problemen met energie of met handel beu zijn, dan zouden ze druk op Kyiv kunnen uitoefenen om een deal met Rusland te sluiten.'

Volgens Oekraïne zijn al meer dan 70.000 Russische soldaten gesneuveld. De Oekraïners hebben de handen vol aan de repatriëring.

Bondarev acht dat een heilloze politiek. 'Zolang Poetin aan de macht is heeft Kyiv geen serieuze onderhandelingspartner. Het ministerie van Buitenlandse Zaken is, evenmin als alle andere Russische staatsinstellingen, geen betrouwbare bemiddelaar. Ze zijn allemaal een verlengstuk van Poetin en zijn imperialistische plannen. Elk vredesakkoord geeft Rusland slechts de kans zich te herbewapenen voor een nieuwe aanval.'

Alleen een totale nederlaag kan Poetin stoppen, denkt Bondarev. 'Poetin is in een hoek gedreven. Hij kan op zo’n nederlaag met een kernaanval reageren, maar de president houdt van zijn luxe leventje en hij zou moeten begrijpen dat het gebruik van kernwapens een oorlog kan veroorzaken waarbij ook hijzelf omkomt.'

Als Poetin na een nederlaag wordt gewipt zal de toekomst van Rusland onbestemd zijn, denkt Bondarev. 'Het is mogelijk dat zijn opvolger zal proberen de oorlog voort te zetten, temeer daar de belangrijkste adviseurs van Poetin uit de geheime diensten komen. Maar niemand heeft de autoriteit van Poetin en daarom zal het land verzinken in een periode van politieke instabiliteit, mogelijk zelfs chaos.'

De diplomaat waarschuwt voor westers leedvermaak. 'De meerderheid van de Russen is er psychisch beroerd aan toe door armoede en de enorme dosis propaganda, die haat, angst en tegelijk een gevoel van superioriteit én hulpeloosheid zaait. Als het land uiteenvalt of een economische en politieke implosie doormaakt, dan zal dat het naar de rand van de afgrond drijven en dan kunnen de Russen zich verenigen onder een nog militantere leider dan Poetin. Dat zal een burgeroorlog veroorzaken of nieuwe buitenlandse agressie.'

 Bondarev wijst erop dat Rusland na een nederlaag serieuze financiële hulp nodig heeft. Dan kunnen de VS en Europa invloed uitoefenen op de machtsstrijd na Poetin. 'Ze zouden bijvoorbeeld een van de economische technocraten kunnen helpen om tijdelijk aan de macht te komen zodat de democratische krachten in het land zich kunnen herstellen. Zo kunnen de fouten van de jaren 90 worden vermeden, toen de Russen het gevoel hadden dat de VS hen bedrogen hadden. De bevolking zou zich dan makkelijker neerleggen bij het verlies van het imperium. Pas daarna kan Rusland weer een nieuwe buitenlandse politiek ontwikkelen voor professionele diplomaten. Zij zouden eindelijk kunnen slagen waar de huidige generatie diplomaten heeft gefaald, door van Rusland weer een verantwoordelijke en eerlijke partner in de wereld te maken.'

Dit artikel is een vertaling en samenvatting van de Russische tekst van Bondarev die door Foreign Affairs is afgedrukt.