De aftocht uit Cherson is de derde grote klap voor het Russische leger. Ontstaan er barsten in het gesloten bolwerk rondom het Kremlin? De kritiek op televisie en in de kranten zwelt aan. Sommigen roepen om onderhandelingen, anderen om een kernbom, derden klagen dat de bevolking wordt voorgelogen. Experts vragen zich af wanneer de maat vol zal zijn voor de elite. Dat Poetin zwijgt in alle talen helpt niet echt.  

Zelenski dook direct op in Cherson om de bevolking te steunen en de vlag te hijsen (foto twitter)

door Laura Starink

Lang had het er de schijn van dat president Poetin de rijen in Rusland gesloten wist te houden, maar na de derde nederlaag wordt dat steeds ingewikkelder. De val van Cherson, paradeplaats van de Russische bezetting, lijkt barsten te veroorzaken tussen en binnen de regimegetrouwe elite en de ultranationalistische rechtervleugel van Ruslands oorlogshitsers. 

Terwijl president Zelenski drie dagen na de Russische aftocht naar Cherson kwam om de Oekraïense vlag te hijsen, het volkslied te zingen en de inwoners te steunen, heeft Poetin nog niet eens publiekelijk gereageerd. Op de G20 in Indonesië, waar de Russische president ook ontbrak, onderhandelden de wereldleiders over een verklaring tegen de oorlog en tegen dreigementen met kernwapens. Zelenski sprak de G20 per videoverbinding toe en greep de gelegenheid te baat zijn vredesvoorwaarden nog eens puntsgewijs uit de doeken te doen. Op dat moment sloegen ongeveer 100 Russische raketten in bij talloze doelen in Oekraïne.  waaronder Kyiv. Er vielen ook twee doden in Polen, mogelijk door afgezwaaid Oekraïens afweergeschut tegen een Russische raketaanval in het grensgebied.

Groeiende verwarring

In Rusland neemt de verwarring over de oorlog alleen maar toe. Waar de zich sterk profilerende huurlingenleider Jevgeni Prigozjin en de Tsjetsjeense dictator Ramzan Kadyrov voorheen opriepen tot een totale, ja zelfs heilige oorlog, schaarden zij zich nu direct achter de terugtrekking uit Cherson. In navolging van legerbevelhebber Soerovikin en minister van Defensie Sjojgoe, die ze eerder fel aanvielen, verklaarden ze het als een verstandige tactische zet, bedoeld om mensen en materieel te sparen. Van opgeven was in hun ogen geen sprake, het was slechts een adempauze. 

Volgens analist Andrej Pertsev bij Meduza is Jevgeni Prigozjin van plan een conservatieve beweging op te zetten die kan uitmonden in een politieke partij. Als dat zo is heeft hij de steun van het Kremlin zeker nodig. En Kadyrov is financieel volstrekt afhankelijk van het Kremlin.

De nieuwsbulletins van de staatstelevisie meldden intussen zo weinig mogelijk over Cherson, vooral geen beelden van de bloemen en juichkreten waarmee de Oekraïense troepen werden binnengehaald. Bij de fanatieke talkshows daarentegen was minder terughoudendheid te bespeuren. Presentator Dmitri Kiseljov bleef keurig achter het Kremlin staan, maar Vladimir Solovjov kwam bijkans het schuim op de mond. Hij vond dat de schuldigen, drossers en deserteurs geëxecuteerd moesten worden en roept al weken op tot een algehele mobilisatie. Zijn razernij over de fouten van de militaire top groeit met de dag.

Ook propagandist Olga Skabejeva was ernstig geschokt en klaagde dat de Russen er nooit op zijn voorbereid dat Rusland tegen 50 tegenstanders (van de NAVO) tegelijk moest vechten. ‘Ons leger is daarvoor gewoon niet groot genoeg!’ aldus de helleveeg van de Russische televisie.

Een gast in het programma 'Het recht om te weten' noemde de hele aanpak van de bezetting van Cherson met billboards als 'Rusland is voor eeuwig in Cherson' je reinste clownerie en ergerde zich over de begrijpelijke spotternij van de Oekraïners over deze dwaze pr-campagne. Ook vroeg hij zich af waarom de bevolking wordt voorgelogen. 'We wisten dat de situatie in Cherson verre van eenvoudig was. Mensen houden er niet van als ze als een kudde makke schapen worden behandeld.'

Een ander zei openlijk dat het idee om Kyiv in te nemen van meet af aan absurd was. 'Het idee dat de opgaven die de president op 24 februari heeft gesteld uitvoerbaar zijn is erg onwaarschijnlijk'. Daarna werd hem door de gespreksleider het woord ontnomen.

 Inwoners van Cherson drinken water uit de Dnepr (foto twitter)

 Meer nuance in de kranten

Waar de televisie nog steeds opzweept, zijn de kranten genuanceerder en vaak openlijk kritisch. In zijn onvolprezen krantenoverzicht citeert BBC-correspondent Steve Rosenberg de Moskovski Komsomolets die niet optimistisch is over de toekomst. Het Kremlin is bereid en heeft de mogelijkheden om de 'speciale militaire operatie' voort te zetten en de krant ziet geen perspectief voor vredesonderhandelingen. De terugtrekking uit Cherson was vanuit pr-oogpunt 'onplezierig', maar de economie draait beter dan verwacht 'en voor de Russische leiding is het conflict in Oekraïne existentieel', aldus de krant. 'Falen is geen optie'.

Maar een columnist in de Sobesednik (Gesprekspartner) kapittelt de talkshows, die 'al deze maanden, ja jaren, decennia lang [de kijkers] hebben opgefokt en in de studio's krijsten over vijanden. Het systeem is in botsing gekomen met de agressie die het zelf heeft gebaard.'

Een andere columnist in de Moskovski Komsomolets waarschuwt naar aanleiding van ophef op de sociale media over een gruwelijke video van de moord op een huurling van de Wagner Groep van Prigozjin. De ex-gedetineerde had zich direct na aankomst aan het front overgegeven aan de Oekraïners. Hij werd in Kyiv gekidnapt en met een voorhamer door Wagner-soldaten doodgeslagen wegens desertie. Prigozjin deed het voorval schouderophalend af ('een hond verdient een hondendood'), maar de overheid startte een gerechtelijk onderzoek. 

Het commentaar van de columnist: 'Periodes van barbarij kunnen kort of lang duren. Maar iedereen die niet binnen bepaalde grenzen blijft loopt het risico slachtoffer te worden. Een voorhamer zonder rechtbank en onderzoek kan neerdalen op het hoofd van eenieder die gisteren nog "een van de onzen" was, maar vandaag al tot vijand wordt bestempeld.'

Moment van inzicht op de Russische televisie

Splijtend debat

Ook kritische Russische experts (bijna allen inmiddels in het buitenland) zijn het niet met elkaar eens. Politicologe Tatjana Stanovaja van het invloedrijke digitale magazine R-Politik zag lang geen spoor van bewijs voor een scheuring in de Russische elite, maar de actuele ontwikkelingen aan het front hebben daar verandering in gebracht, schreef ze op twitter. Zij ziet vrij onverwacht een splitsing ontstaan. Aan de ene kant staat de pragmatische rijke klasse die hangt aan materiële welstand en graag terugwil naar de vooroorlogse rust. ‘Zij hebben de middelen en de grote aandelenportefeuilles, Ze hebben invloed op de besluitvorming en ze hebben iets te verliezen,’ aldus Stanovaja.

Daarnaast heb je de ‘arme, politiek-zwakke elite die geen grote aandelenposities heeft en slechts ideologische invloed. Dat zijn de conservatieve patriotten die af en toe Poetins oor hebben en vaak op televisie te zien zijn. Zij hebben dus wel een stem en hun invloed op de agenda groeit.’

Igor Setsjin, CEO van oliebedrijf Rosneft en zeer close met Poetin, en Sergej Tsjemezov van defensiebedrijf Rostec behoren volgens Stanovaja tot de eerste categorie, bankier Joeri Kovaltsjoek en huurlingen- en trollenleider Jevgeni Prigozjin (die vorige week nog pochte dat hij zou ingrijpen in de Amerikaanse midterm verkiezingen) tot de tweede. De technocraten van de regering zitten in de eerste groep, terwijl de systeemoppositie (door het Kremlin gedoogde politieke partijen als de LDPR, de communisten en Rechtvaardig Rusland) tot de tweede groep behoort.    

'Moet de oorlog opgegeven worden of niet? Dat verdeelt de kampen. Het gaat heel interessant worden. En griezelig.’

‘Vóór de militaire nederlagen steunden zij allen de president die onoverwinnelijk leek. Maar waar is de president nu? Wat moet er gebeuren met Oekraïne en verwachte nieuwe nederlagen? Moet de oorlog opgegeven worden of niet? Dat verdeelt de kampen.’

Het land is momenteel in de greep van een splijtend debat, zegt Stanovaja: ofwel Oekraïne met alle middelen, inclusief kernwapens, te lijf gaan. Of erkennen dat de oorlog mislukt is en een uitweg zoeken. ‘Dit proces ontwikkelt zich voor onze ogen. Het gaat heel interessant worden. En griezelig.’

Oorlogsdoelen expres vaag

Maar haar collega Aleksandr Baunov van Carnegie Center denkt dat de steun voor Poetin nog lang kan aanhouden. In de Financial Times betoogt hij juist dat militaire nederlagen niet automatisch tot de val van Poetin zullen leiden (Do not mistake Kherson retreat for a crack in Putin’s armour).

‘Het gebrek aan duidelijk gedefinieerde doelen maakt de definitie van overwinning vaag. Maar door deze ambiguïteit blijven ook de criteria voor een nederlaag onduidelijk’, zegt Baunov. Poetin heeft immers al enkele forse nederlagen overleefd, bij Kyiv en Charkiv.

In de ogen van ontevreden Russen, aldus Baunov, is elke vorm van verzet tegen het Westen, los van het eindresultaat, al een overwinning te noemen. ‘Zelfs wanneer er wordt teruggetrokken, zullen Russen zich troosten met de gedachte dat ze Ruslands “verdere knechting” hebben voorkomen. Daarom is er geen directe link tussen militaire setbacks en de verzwakking van Poetins machtsbasis.’

De nieuwsbulletins zwijgen over Cherson, maar de talkshows noemen steeds vaker dingen bij de naam 

Extreem-rechts warhoofd Doegin

De verwarring komt mooi samen bij ‘filosoof’ Aleksandr Doegin, die al in 2014 openlijk opriep tot oorlog met Oekraïne. Dat de gemarginaliseerde Doegin opnieuw ten tonele wordt gevoerd is opmerkelijk. Als de Kremlin-retoriek feller wordt, keert ook deze tuimelaar terug. Nu waagde hij het om man en paard te noemen. Op een bijeenkomst van popes en patriarchen, uitgezonden op zijn televisiestation Tsargrad (Tsarenstad) lamenteerde hij over de overgave van de ‘Russische stad’ Cherson: ‘Russen knarsentanden nu van pijn, huilen en lijden alsof men hen het hart heeft uitgerukt, of men hun kinderen, broers, moeders en vrouwen voor hun ogen heeft gedood. Als dat u geen pijn doet bent u een aardworm.’

Doegin: ‘Autocratie heeft ook een keerzijde. Absolute macht bij succes, maar absolute verantwoordelijkheid voor een mislukking'

Dat de Oekraïense stad nog geen twee maanden geleden door een nepreferendum aan de Russische Federatie is toegevoegd is aan Doegin niet besteed, maar wel is hij duidelijk over de schuldige: Ruslands autocraat. ‘Wij geven de Heerser de absolute macht en in ruil daarvoor moet hij in het kritieke uur ons allen redden – volk, staat, de mensen. Als hij zich daartoe omringt met het schuim der aarde of spuwt op de sociale gerechtigheid, dan is dat onaangenaam, maar het belangrijkste is dat hij ons redt.’

Doet hij dat niet, aldus Doegin, dan wacht hem het lot van de “regenkoning” [Doegin refereert aan het boek The Golden Bough van antropoloog James Frazer, waarin een koning wordt gedood omdat hij het land geen regen kan geven tegen de droogte – LS]. ‘Autocratie heeft ook een keerzijde. Absolute macht bij succes, maar absolute verantwoordelijkheid voor een mislukking. Wat had u dan gedacht?’

De opgave van Cherson is ‘meer dan verraad’, zegt Doegin, ‘dit is een stap in de richting van Armageddon’. En de verantwoordelijkheid daarvoor draagt niet generaal Soerovikin, waarschuwt Doegin, ‘maar u weet wel wie’.

 Doegin (links) op de begrafenis van zijn dochter Darja, die omkwam door een autobom

De Russische overheid mag niks meer opgeven. ‘De grens is bereikt. Doegin pleit voor de overgang van de ‘souvereine dictatuur’ naar een ‘dictatuur der commissarissen’, met een keiharde ideologie die het ‘satanische Westen’ tegenstand moet bieden. Het wordt tijd om  naast Poetins ‘verticaal van de wereldlijke macht’ een ‘Goddelijke verticaal’ tegen de Satan in te stellen.

'De opgave van Cherson is meer dan verraad, dit is een stap in de richting van Armageddon’

Terugtrekkende beweging

Dat loog er niet om, maar toen zijn kritiek de westerse pers bereikte, slikte de filosoof onmiddellijk zijn woorden in. Op zijn Telegramkanaal publiceerde hij in zo ongeveer alle talen ter wereld een ontkenning van zijn kritiek op Poetin. De gewraakte uitzending is inmiddels van de site van Tsargrad gehaald.

‘Het Westen impliceert dat ik en Russische patriotten ons tegen Poetin hebben gekeerd na de overgave van Cherson en om zijn aftreden hebben gevraagd. Dit slaat nergens op en zou gebaseerd zijn op een verwijderde boodschap van mij. Het is duidelijk dat niemand dat zal geloven. Maar om glashelder te zijn: niemand is Poetin afgevallen, ik en alle Russische patriotten steunen hem onvoorwaardelijk. Droefenis over het verlies van Cherson is één ding, onze houding tegenover de Opperbevelhebber iets totaal anders. Wij zijn trouw aan Poetin en steunen het leger en Rusland tot het einde.’

Doegin eindigt zijn verklaring met een dreigement: Rusland zal zich nooit overgeven. ‘De volgende stap kan alleen het gebruik van tactische kernwapens zijn. De president heeft duidelijk gemaakt dat we ons niet zullen overgeven. Om Rusland in een hoek te drijven is zelfmoord voor het Westen en voor de mensheid’.

Doegin heeft eieren voor zijn geld gekozen. Als Rusland afglijdt naar anarchie en eigenrichting wordt het oppassen. De door onbekenden geplaatste autobom die deze zomer zijn dochter Darja in Moskou het leven kostte was voor hem bedoeld.