Op 2 november verlieten Aleksandr en Valeria hun thuisstad Cherson. Met de auto, een reis van meer dan vierduizend kilometer. Op dat moment bevond Cherson zich nog onder Russische bezetting. Vlak na hun aankomst in Nederland, acht dagen later, kondigde het Russische leger zijn terugtrekking uit de stad aan. Daan de Vries sprak het echtpaar over de bezettingstijd en hun lange reis naar Nederland.

Een Oekraïense soldaat poseert bij een beeld van een watermeloen in de provincie Cherson. Cherson staat bekend om zijn watermeloenen. Dit najaar werd de watermeloen een symbool van de bevrijding. Foto Twitter.

Door Daan de Vries

In een doodnormaal Nederlands rijtjeshuis, boven een cosmetische tandenkliniek, wonen Aleksandr en Valeria met hun twee dochters (18 en 21). Aleksandr (51) is een lange, slanke man met diepblauwe ogen. Hij doet zijn verhaal in de woonkamer, aan een kleine eettafel. Behalve de tafel en een koelkast is de woonkamer leeg.

Een aantal voorwerpen verraadt dat hier geen Nederlanders wonen: een schoenenrek met slippers bij de deur, een orthodox icoon in de vensterbank en een grote pot ingemaakte watermeloen op de koelkast. 

Aleksandrs vrouw Valeria, die halverwege het interview thee met koekjes komt brengen, heeft een rond gezicht en vriendelijke ogen. Pas na enig aandringen (‘ik heb toch niks interessants te melden’) gaat ze akkoord om aan te schuiven. Begin november reisde het echtpaar met de auto van Cherson naar Nederland. Hun twee dochters woonden en studeerden op 24 februari in Kyiv. Zij kwamen al in maart naar Nederland en betrokken deze woning in juni. Op het moment van het interview zijn ze niet thuis; één dochter studeert aan de Universiteit Utrecht, de ander werkt in een opvangcentrum voor Oekraïense vluchtelingen. 

‘Het is aan onze oudste dochter te danken dat we in dit huis wonen,’ legt Aleksandr uit. ‘Zij werkt sinds juni bij het Leger des Heils. Het afgelopen halfjaar zijn de kinderen volwassen geworden. Ze zijn sterk. De jongste was 17 en zat in haar eerste studiejaar in Kyiv. Nu is ze toegelaten tot de universiteit in Utrecht en zit ze daar in het eerste jaar. De oudste, 21 jaar, studeerde ook nog. Ze heeft haar studie vanuit Nederland online afgerond. In Nederland kreeg ze al snel een baan bij het Leger des Heils, ze werkt bij een opvangcentrum voor vluchtelingen.’

‘Onze dochters vertrokken met één van de eerste evacuatietreinen uit Kyiv. Ze konden weinig meenemen. Eindeloos stond de trein stil op het station, pas ‘s nachts reed hij weg. In Nederland konden ze door kennis van het Engels andere Oekraïners helpen.’

De route die Aleksandr en Valeria aflegden. Kaart via Google Maps.

4200 kilometer met de auto

Het gegeven dat Aleksandr en Valeria hun reis met de auto hebben afgelegd wekt interesse. Gevraagd naar de afgelegde route staat Aleksandr direct op om zijn agenda te pakken. Voorin twee landkaartjes; één van Oekraïne en één van heel Europa. Aleksandr, blijkt al snel, is een liefhebber van topografie en pakt de landkaart er meermaals bij. ‘Hier,’ wijst Aleksandr aan, ‘is Cherson. Vanaf daar reden we naar de Krim. In Feodosia, op de Krim, konden we bij bekenden overnachten.’ Een route door Oekraïne was onmogelijk; die zou dwars door de frontlinie leiden en bovendien zou Aleksandr als man onder de zestig het land niet hebben mogen verlaten. Vandaar de lange weg door Rusland en Belarus.

De volgende dag reed het echtpaar over de Krimbrug, het beruchte prestigeproject van de Russische president Vladimir Poetin, die op 8 oktober beschadigd raakte bij een explosie. Hoewel de schade zichtbaar is, is een deel van de brug nog altijd open voor verkeer. Via Krasnodar, Rostov, Voronezj, Koersk en Brjansk bereikten ze enkele dagen later de Belarussische grens. In Rusland sliepen ze in de auto, af en toe stopten ze bij benzinestations voor een kop koffie en om naar de wc te gaan. ‘In Gomel en Brest [in Belarus, red.] konden we terecht bij vrienden. We hebben in totaal ruim 4200 kilometer gereden, in zeven dagen.’ 

Tussen Cherson en Rusland konden ze zonder al te veel problemen doorrijden: volgens de Russische autoriteiten is Cherson sinds een schijnreferendum eind september deel van Rusland. Van een echte grenscontrole is dan ook geen sprake, vertelt Aleksandr. ‘Ik werd kort ondervraagd over eventuele banden met de VSOe en SBOe [het Oekraïense leger en de geheime dienst, red.], een onderbreking van niet meer dan een half uur. Goddank hadden we geen problemen bij de grensovergang.’ Bij de grens met Belarus, een paar dagen later, stond een korte file, maar ook hier viel de onderbreking mee. De Oekraïense paspoorten waarmee ze door Rusland en Belarus reisden, stuitten niet op bezwaren van de grenswachten.

Hun vertrek hadden ze al een paar keer uit moeten stellen. ‘Eigenlijk wilden we al een maand eerder uit Cherson vertrekken. We misten onze kinderen, die we sinds februari niet meer gezien hadden.’ Het probleem zat hem in hun vervoer: ‘Onze auto was kapot, we hebben een maand op onderdelen moeten wachten. Het is een auto van een buitenlands merk, die onderdelen waren in Cherson moeilijk te verkrijgen.’ Op 2 november konden Aleksandr en Valeria toch vertrekken. Hun drie bejaarde ouders bleven in Cherson achter.

Begin maart

Aleksandr: ‘De eerste week na 24 februari merkten wij in Cherson weinig van de oorlog. Op 1 maart kwamen de eerste speciale eenheden van het Russische leger, een dag later was de stad in Russische handen. Die eerste dagen waren angstig, we hebben een paar dagen thuis gezeten. Maar al snel gingen we weer naar buiten. Het eten was op en we moesten naar ons werk.’

‘In de stad waren veel soldaten met geweren op straat te zien. Tanks heb ik niet gezien, wel één keer een BMP [een infanteriegevechtsvoertuig, red.]. Bij de haven was vanwege het militair-strategische belang meer militaire activiteit, daar waren wel tanks te zien. De eerste dagen van de bezetting hadden de soldaten bivakmutsen op, maar al snel gingen die af.’

‘Veel inwoners wilden geen hulp van de Russen accepteren, maar uiteindelijk moet je toch eten.’

‘In die beginfase hebben de Russen ons zelfs geholpen. De winkels waren helemaal leeg, Russische soldaten deelden conserven en brood uit.’ Aleksandr pakt een blik van een stapel conserven die op de koelkast ligt. ‘Ingeblikte kalkoen, uit Rusland’, legt hij uit. ‘Veel inwoners van Cherson wilden geen hulp van de Russen accepteren, maar uiteindelijk moet je toch eten.’ Op het label van het blik staat te lezen dat het blik uit Veliki Novgorod komt, in het noordwesten van Rusland.

Hoewel Cherson grootschalige beschietingen gespaard zijn gebleven, waren regelmatig knallen te horen. ‘Toen we vertrokken lag het front op zo’n 35 kilometer van Cherson. De meeste beschietingen werden door de Russische luchtafweer tegengehouden. In de zomer, toen het Oekraïense leger beschikte over Amerikaanse HIMARS [een raketinstallatie waarmee raketten met grote precisie over grotere afstand afgevuurd kunnen worden, red.] begonnen ze de Antonivka-brug [een belangrijke brug over de Dnjepr, de rivier waar Cherson aan ligt, red.] te bestoken.’ Enkele raketten troffen gebouwen in de stad zelf. Valeria voegt toe dat ze in Nederland telkens schrikt wanneer er in de buurt vuurwerk wordt afgestoken. Aleksandr spreekt koeltjes over de beschietingen: ‘als je de knal hoort, dan leef je nog.’

Lege schappen in een supermarkt in Cherson, maart 2022. Foto Twitter.

Eigen bedrijf

Toen de Russische bezetting eenmaal een feit was, vertelt Aleksandr, kwam het dagelijks leven al snel weer op gang. ‘De ziekenhuizen functioneerden, er werden zelfs Russische specialisten naar Cherson gebracht om het ziekenhuis te bemannen.’

‘Ook mijn werk als zelfstandig ondernemer ging door. Ik had een klein bouwbedrijf, met vijftien werknemers. Na de bezetting moest ik me als ondernemer speciaal registreren, en een rekening openen bij een Russische bank.’ Maar zijn bedrijf kon door de oorlog al snel niet meer functioneren. 'Het flatgebouw naast mijn bedrijf werd vanaf 24 februari gebruikt door de Oekraïense Nationale Garde. Toen de Russen de boel overnamen werd de Russische Nationale Garde in hetzelfde gebouw gestationeerd. Het Oekraïense leger wist dit: al snel werd het gebouw door drie raketten getroffen.’ 

Aleksandr laat een reeks foto’s zien van het flatgebouw en het naastgelegen terrein waar hij zijn bedrijf had. De flat is volledig uitgebrand, het bedrijventerrein bezaaid met puin. Zijn blauwe vrachtwagen is niet meer te redden, net als het meeste andere gereedschap en bouwmaterialen. ‘Goddank was de raketaanval ‘s nachts. Dat gold voor de meeste beschietingen door het Oekraïense leger.’ Zijn bedrijf voortzetten was voorlopig onmogelijk.

De maanden na de verwoesting van zijn bedrijf voerde Aleksandr allerhande klusjes uit. Zo vertelt hij hoe hij een aantal ladingen metaalschroot van Cherson naar de Krim bracht. Het metaal was afkomstig van kapotte gebouwen en voertuigen, een enkele keer ook stukken van bommen en raketten. ‘Het is zo’n 250 kilometer rijden naar de Krim. De brug over de Dnjepr is door Oekraïense raketbeschietingen buiten gebruik. De oversteek gaat nu met een veerboot. De wachttijden zijn enorm, soms wel twee dagen. De veerboten worden soms ook beschoten, er zijn er al twee gezonken. Ook deze aanvallen vinden ‘s nachts plaats, zodat er geen onschuldige slachtoffers vallen. Eén keer ging het luchtalarm terwijl ik in de rij stond voor de pont. Ik moest uitstappen, mijn telefoon uitzetten en in een speciaal daarvoor gegraven greppel schuilen.’ Deze trip maakte Aleksandr de afgelopen maanden een paar keer.

De veerpont over de Dnjepr bij de beschadigde Antonivkabrug. Aleksandr maakte meermaals gebruik van de pont. Foto Twitter.

Eerste week van de oorlog

Aleksandr vertelt zijn verhaal min of meer chronologisch. Op een zeker moment vindt hij het tijd voor een pauze. Valeria, Aleksandrs vrouw, brengt thee met honing en koekjes. Met Valeria komt het gesprek op het Cherson van voor de oorlog. De twee spreken vol liefde over hun stad. Aleksandr bejubelt de agrarische rijkdom van zijn streek. ‘Onze bodem is zeer vruchtbaar. Aubergines, paprika’s en uien, zoete frambozen, bramen, aardbeien en watermeloen. Onze watermeloenen zijn de beste van Oekraïne.’ De pot ingemaakte watermeloen op de koelkast hebben ze meegenomen op hun reis, samen met de Russische vleesconserven. Ze vertellen over de fabrieken waar hun ouders decennialang werkten. Een deel van deze fabrieken sloot na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de deuren. 

Met enige nostalgie vertellen Valeria en Aleksandr over hun leven voor 1991. ‘Ik ben geboren in het Russische Verre Oosten, in Vladivostok, weet je,’ vertelt Valeria. ‘Mijn vader moest na zijn studie een paar jaar voor de staat werken, ergens in de Sovjet-Unie. In zijn geval was dat in Vladivostok. Ik was nog jong toen we weer naar Cherson terugverhuisde. Zelf heb ik in Minsk gestudeerd, daar heb ik de mensen ontmoet bij wie we tijdens onze reis hebben overnacht.’ Aleksandr werd geboren in Cherson maar studeerde eveneens in een ander deel van de Sovjet-Unie, in zijn geval in Moskou. ‘In die tijd maakte het niet uit of je Oekraïner was of Rus. Het Russisch is onze moedertaal, Oekraïens leerden we op school.’

‘Tot 2014 keken we op televisie naar Oekraïense en Russische zenders. Na 2014 moest dat met een schotel, omdat de Russische zenders in Oekraïne geblokkeerd werden. Tijdens de Russische bezetting werd juist de Oekraïense tv afgesloten. We ontvingen nog een stuk of tien zenders, Russische kanalen en een paar lokale. Veel inwoners van Cherson hoorden zo voor het eerst de verhalen die op Russische tv rondgaan.’

'Zullen de Oekraïense autoriteiten onze ouders als collaborateurs zien, omdat ze Russische pensioenen hebben geaccepteerd?'

Na de theepauze vertelt Aleksandr over de schaarste die Cherson tijdens de bezetting kende. ‘De winkels in Cherson waren al snel leeg.’ Hij laat een filmpje zien dat hij eind februari maakte, van een grote supermarkt aan de rand van de stad. Vrijwel alle schappen zijn leeg. ‘Het was als in Sovjettijden, we stonden met bevroren handen in de rij. Na een paar weken verschenen er allerlei producten uit Rusland en uit andere bezette delen van Oekraïne, bijvoorbeeld uit de provincie Zaporizja.’

‘Sommige producten worden in Cherson zelf gemaakt, zoals zuivel. Tijdens de ernstigste tekorten kon je bij de fabriek zelf je glazen potten laten vullen. Honger is er in Cherson niet geweest, maar we hadden het bepaald niet voor het kiezen.’

‘In de zomer veranderde dat enigszins. Cherson is een agrarisch gebied, we produceren veel groente en fruit. In de zomer waren de watermeloenen en de aardbeien goedkoper dan ooit. De producten konden niet geëxporteerd worden naar de rest van Oekraïne, en de export richting Rusland was nog niet op gang gekomen. We aten elke dag een kilo aardbeien voor 25 cent per kilo.’ 

Referendum

Aleksandr en Valeria waren in Cherson toen het schijnreferendum over aansluiting bij Rusland plaatsvond. ‘Het was het derde referendum in mijn leven,’ vertelt Aleksandr. ‘De eerste twee vonden plaats in 1991, rond het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Sindsdien heb ik nog eens tien keer gestemd. Ik weet hoe het democratische proces werkt. Bij de stemlocatie ligt een lijst, je paspoort wordt gecheckt en dan kun je pas stemmen.’

‘Bij het referendum in september ging het anders. Het duurde in totaal vier dagen. Eerst gingen commissieleden langs de huizen, later kon er gestemd worden in stemlokalen. Bij de stemlocatie lagen blanco formulieren, waarop ze mijn naam schreven, waarna ik kon stemmen. Dit waren geen verkiezingen zoals we die gewend zijn geraakt.’ Na het referendum werd de provincie Cherson, samen met de provincies Donetsk, Loehansk en Zaporizja, ingelijfd bij Rusland. 

Terugtrekking

Op 9 november, één dag voor het interview met Aleksandr en Valeria, kondigde de Russische minister van Defensie Sjojgoe echter aan dat het Russische leger zich terug zou trekken uit Cherson. Het nieuws stemt Aleksandr en Valeria, die een dag eerder in Nederland aan waren gekomen, niet onverdeeld positief. ‘Onze ouders zijn nog in Cherson, waar ze geen licht hebben en geen verwarming. Met het terugtrekken van de Russen is de stad onbeschermd. Ik ben bang dat Cherson het nieuwe Marioepol zal worden.’ 

‘Het was een shock voor mij dat de Russen Cherson op gaan geven. Het leven onder de bezetting was moeilijk en er was weinig werk, maar we waren er min of meer aan gewend. Mijn ouders en schoonmoeder krijgen een Russisch pensioen van 10.000 roebel per maand [zo’n 160 euro, red.]. Mijn ouders krijgen ook hun Oekraïense pensioen nog, Valeria’s moeder niet. Zij haalde haar pensioen altijd contant op bij het postkantoor, in plaats van via de bank. De betalingen via de bank zijn nooit stopgezet, die van mijn schoonmoeder wel.’ 

Nog een reden tot zorg: Aleksandr en Valeria hadden op de tweede dag na hun vertrek voor het laatst contact met hun ouders. ‘Tijdens de bezetting werkten onze Oekraïense simkaarten niet meer,’ vertelt Aleksandr. ‘Daarom gebruikten we Russische simkaarten. Op reis hadden we daar weinig aan. Valeria’s Russische kaart stopte er al op de Krim mee, die van mij bij Krasnodar. Ik maak me zorgen over mijn ouders en schoonmoeder. Zullen de Oekraïense autoriteiten hen als collaborateurs zien, omdat ze Russische pensioenen hebben geaccepteerd?’

Door de bezetting ontstond een situatie waarbij Cherson feitelijk twee valuta kende, vertelt Aleksandr. ‘Winkels geven vaak twee prijzen, hoewel sommige alleen roebels accepteren. Op de markt neemt iedereen wel hryvnia’s aan. Alles in Cherson is zo’n twee keer zo duur geworden, en de lonen zijn juist gedaald.’

Het nieuws betekent ook dat hun verblijf in Nederland voor onbepaalde tijd is verlengd. ‘Bij vertrek waren we van plan om een maand naar Nederland te gaan, om onze dochters te zien. Nu is het heel onzeker. Je kunt niet zomaar van de linker- naar de rechteroever van de Dnjepr, dus teruggaan naar Cherson gaat niet.’ Dat terwijl Aleksandr en Valeria niets liever zouden willen dan terugkeren naar hun stad.