De Letse autoriteiten hebben de licentie ingetrokken van het onafhankelijke Russische tv-station Dozjd (TV Rain) dat via de kabel en YouTube uitzendingen verzorgde vanuit Riga. Dit gebeurde nadat een presentator van Dozjd een oproep had gedaan Russische soldaten in Oekraïne te helpen met uitrusting en elementaire verzorging. Het conflict heeft tot grote onrust geleid bij gevluchte Russische oppositionelen en media in de Baltische landen.    

Aankondiging van nieuwsprogramma 'Hier en nu' van TV Rain. Schermafdruk YouTube

door Hella Rottenberg

Media en oppositie zijn bang dat hun vrijheid van meningsuiting wordt gekortwiekt en dat hun verblijf in de Baltische landen op losse schroeven komt te staan. Na Letland heeft ook Litouwen de kabellicentie van TV Rain ingetrokken.

Op 6 december nam de raad voor electronische media van Letland het besluit om de licentie van TV Rain in te trekken omdat de zender een bedreiging voor de nationale veiligheid zou vormen. Het besluit is door hoofdredacteur Tichon Dzjadko absurd genoemd. Hij vergeleek het met de maatregel van de Russische autoriteiten die in 2014 TV Rain van de kabel haalden na een onwelgevallige uitzending. De presentator die de gewraakte uitspraken deed, werd de volgende dag ontslagen, maar dit maakte geen indruk op de Letse autoriteiten.

‘Het is belangrijk te beseffen dat TV Rain een van de weinige werkelijk onafhankelijke media is, die een groot publiek in Rusland heeft behouden’

Tientallen andere Russische media in ballingschap en in Rusland zelf hebben geprotesteerd en hun solidariteit met TV Rain betuigd. De nieuwssite Meduza, die zich acht jaar geleden in Riga vestigde, stelt in een verklaring dat er geen reden is te twijfelen aan de anti-oorlogs- en anti-Poetin standpunten van TV Rain en dat de Letse autoriteiten met hun verbod het Kremlin een grote dienst bewijzen. ‘Het is belangrijk te beseffen dat TV Rain een van de weinige werkelijk onafhankelijke media is, die een groot publiek in Rusland heeft behouden’, aldus de verklaring die mede-ondertekend is door onder meer oppositiekrant Novaja Gazeta, de onderzoekssite Projekt, het verbannen radiostation Echo Moskvy en mensenrechtenmonitors zoals OVD-info en Mediazona.

TV Rain heeft studio’s in Riga, Tbilisi, Amsterdam en Parijs en kan zijn uitzendingen via YouTube voortzetten. TV Rain heeft 3,7 miljoen abonnees op YouTube en trekt dagelijk miljoenen kijkers. De zender gaat op zoek naar een andere plek voor de redactie die in Riga werkte.

Aanleiding tot de Letse maatregel was een nieuwsuitzending op 1 december, waarin presentator Aleksej Korosteljov een oproep aan de kijkers deed om hun ervaringen met de mobilisatie en de omstandigheden van gemobiliseerde soldaten aan het front met TV Rain te delen. Daarna zei hij letterlijk het volgende: ‘Wij hopen dat veel dienstplichtigen geholpen kunnen worden, ook door ons, bijvoorbeeld met uitrusting en simpele elementaire verzorging aan het front, omdat de verhalen die door familieleden zijn gepubliceerd en verteld eerlijk gezegd ontzettend zijn.’

Eerdere problemen

In Letland en elders brak direct een schandaal uit en op sociale media kreeg TV Rain ervan langs. De volgende dag werd Korosteljov, die al acht jaar voor de zender werkte, ontslagen. Uit protest daartegen vertrokken twee andere presentatoren. Directeur en oprichtster van TV Rain, Natalja Sindejeva, betuigde enkele dagen later spijt en vroeg Korosteljov en de twee anderen terug te keren. Volgens haar was het besluit ingegeven door de emoties van het moment. ‘Het was een complete nachtmerrie. We hadden het gevoel dat iedereen, Oekraïners en Letten, zich van ons afkeerde… wat ook gebeurde’,  zei ze.

TV Rain, dat in Rusland via internet het populairste alternatief was voor de staatstelevisie, stopte in Rusland met uitzenden op 3 maart, vlak na het begin van de oorlog en de invoering van militaire censuur. Op 9 juni kreeg de zender in Riga een licentie en hervatte vlak daarna zijn uitzendingen. De eerste problemen ontstonden al in de zomer naar aanleiding van een interview met de burgemeester van Riga, waarin de presentatrice vragen stelde over het weghalen van Sovjetmonumenten en benieuwd was wat de Russischtalige ingezetenen daarvan vonden. Een oproep van een bekende Letse regisseur om TV Rain te sluiten, omdat er geen behoefte was aan versterking van de Russische stem in Letland, leidde tot een felle openbare discussie, waarbij een aantal Letse politici en journalisten zich tegen TV Rain keerden.

‘Het was een complete nachtmerrie. We hadden het gevoel dat iedereen zich van ons afkeerde'

Begin december werd TV Rain gewaarschuwd en kreeg een boete van 10.000 euro opgelegd, omdat een kaart was getoond waarop de Krim als Russisch gebied werd aangemerkt en omdat een presentator het Russische leger ‘ons leger’ had genoemd.  Bij een volgende overtreding zou de zender van de kabel worden gehaald.

Volgens de Letse mediaraad heeft de leiding van TV Rain 'de betekenis en de ernst van de overtredingen niet begrepen of niet beseft en kan de zender daarom niet vanuit Letland blijven werken'. Het hoofd van de Letse mediaraad Ivars Abolins verdedigde zijn besluit met te zeggen dat 'Letland een groot aantal met Rusland verbonden media heeft toegelaten die hier vrij kunnen werken. Alleen TV Rain is gestraft omdat het de wet heeft overtreden.' Premier Krišjānis Kariņš benadrukte dat Letland geëmigreerde journalisten blijft steunen, maar dat 'zij zich natuurlijk, zoals alle journalisten en alle media, aan de wetten van ons land moeten houden'.

Van een naaste medewerker van president Zelenski kwam daarentegen een steunverklaring voor TV Rain. Michaïl Podoljak, adviseur van Zelenski, zei dat er geen twijfel mogelijk is over het anti-oorlogsstandpunt van TV Rain en dat de redactionele leiding van de zender juist gereageerd had op de gewraakte uitspraken en uitleg had gegeven over de positie van TV Rain. Hij zei ook dat hij interviews aan TV Rain zal blijven geven. 

Spanning in Letland

Fjodor Krasjeninnikov zei al dit voorjaar dat het geen goed idee was van TV Rain om zich in Riga te vestigen. Politicoloog Krasjeninnikov, die zelf vanuit de Litouwse hoofdstad Vilnius zijn analyses via YouTube verspreidt, legt per telefoon uit waarom hij zo dacht. ‘In Letland woont een grote Russischtalige gemeenschap en dat geeft spanning met de Letse bevolking. Ik was verbaasd dat TV Rain, maar ook Radio Liberty en de Russische service van de BBC zich na het begin van de oorlog naar Riga verplaatsten. Vroeg of laat kom je in conflict met de plaatselijke bevolking en autoriteiten.’  In Letland en Estland is bijna een kwart van de bevolking Russischtalig. In Litouwen is slechts een kleine minderheid van rond de 5 procent Russischtalig en de situatie daardoor ontspannener. Toch past ook Krasjeninnikov op zijn woorden. Hij vermijdt commentaar te geven op binnenlandse kwesties in Litouwen.

'De Oekraïense regering heeft recht op een radicale positie. Maar Baltische landen nemen dat standpunt over: of je stelt het zoals wij of je bent een vijand'

Het is voor de Balten niet voldoende als de Russische oppositie tegen Poetin is, ze moet tegen Rusland als zodanig zijn, meent Krasjeninnikov. ‘De Oekraïense regering heeft het recht op zo’n radicale positie, want het is een land in oorlog. Maar Litouwen en andere landen nemen dat standpunt over: jullie stellen de zaken zoals wij of jullie zijn vijanden.’

Russische media in ballingschap moeten thema’s aansnijden die voor het publiek in Rusland van belang zijn, zegt hij. ‘Als je “leve Oekraïne, leve het Oekraïense leger” roept, wil niemand luisteren.  Je moet Russen laten inzien dat ze door hun eigen regering bedrogen worden. En ze zo langzaam rijp maken voor een andere houding. Je moet een dialoog aangaan met het electoraat.’  TV Rain heeft fouten gemaakt en deed het niet goed, vindt hij. ‘Maar waaruit bestaat hun misdaad? Hebben ze Poetin of het leger geholpen? Kijk naar hun hele geschiedenis, dan zie je waar ze staan: anti-Poetin en anti-oorlog.’

Begrip voor Baltische reactie

Sommige gevluchte Russische journalisten hebben begrip voor de reactie van de Baltische autoriteiten. Dmitri Semjonov, presentator van de Russischtalige nieuwsuitzending van het Baltische kanaal Delfi, meent dat de oppositie teveel met zichzelf bezig is en teveel rechten opeist. ‘Europa moet dit, Europa moet dat. Ze noemen het russofobie. Het is oorlog, de tijd voor nuances, voor enerzijds, anderzijds is voorbij. Het is zwart-wit. Tijd om te kiezen voor Oekraïne, voor het Oekraïense leger.’

 ‘De lakmoesproef voor Russische democraten en liberalen is hun bereidheid steun te verlenen aan de Oekraïense strijdkrachten met wapens, uitrusting en donaties.’

Semjonov is het eens met Jevgeni Kiseljov die hij enkele dagen eerder interviewde. Kiseljov was in Rusland een beroemde televisiejournalist die geruchtmakende onthullingen bracht, tot hem en zijn kanaal de mond werd gesnoerd aan het begin van Poetins presidentschap. Vijftien jaar geleden verhuisde hij naar Kyiv, waar hij in vrijheid kon werken. ‘Als je je werkelijk druk maakt om democratie, vrijheid en de toekomst van Rusland als een prachtig land, dan is het tijd te bedenken dat de enige weg daarheen is dat Rusland de oorlog verliest en het Russische leger tot stof wordt vermalen op het grondgebied van Oekraïne’, aldus Kiseljov.  

‘De lakmoesproef voor Russische democraten en liberalen is hun bereidheid steun te verlenen aan de Oekraïense strijdkrachten met wapens, uitrusting en donaties.’  Kiseljov erkent dat hij zich niet richt op een publiek in Rusland en niet van plan is daarheen terug te keren, in tegenstelling tot de oppositie die een toekomstig Rusland voor zich ziet met vrije verkiezingen en een electoraat dat ze wil bereiken.

Dmitri Semjonov (links) in gesprek met Jevgeni Kiseljov. Schermafdruk Delfi.lt

In de ogen van Krasjeninnikov is van een splitsing van de Russische oppositie op dit punt om principiële redenen geen sprake. ‘Er zijn wel mensen die bang zijn en vinden dat we ons gedeisd moeten houden en loyaal moeten zijn aan de plaatselijke autoriteiten. Ze waren conformisten in Rusland, ze zijn conformisten erbuiten.’

Met name in Letland loopt de spanning op. Daar hebben zich gevluchte Russische media geconcentreerd en wordt de houding naarmate de oorlog langer duurt negatiever tegenover Russische vluchtelingen. De Letse minister van Defensie vroeg al om intrekking van de verblijfsvergunning van de medewerkers van TV Rain. Mensen die na het begin van de oorlog kwamen kregen tijdelijke visa die aflopen. Krasjeninnikov woonde deze week een conferentie bij van Russische oppositionelen in Berlijn met 300 aanwezigen. Hij proefde grote ongerustheid over hun positie in de gastlanden waar ze verblijven, met name in Oost-Europa waar het sentiment als gevolg van de ervaring met de Russische overheersing scherp anti-Russisch is.

‘In Berlijn, Parijs of Amsterdam is het onvoorstelbaar, dat de overheid censuur pleegt of voorschrijft wat je moet zeggen’, zegt Krasjeninnikov. Verhuizen van de Russische onafhankelijke en oppositie media naar deze steden is echter problematisch,  omdat de kosten voor huisvesting en levensonderhoud voor hen op dit moment onbetaalbaar zijn.