Nog steeds staat een meerderheid van de Russische bevolking achter de Russische 'speciale militaire operatie' in Oekraïne. Uit opiniepeilingen van het Levada Centrum blijkt dat de steun voor de oorlog ook na de militaire verliezen afgelopen najaar niet significant is afgenomen. Alleen abrupte politieke veranderingen in Rusland zelf, danwel een langdurige oorlog kunnen deze trend veranderen, denken Levada-onderzoekers Aleksej Levinson en Svetlana Koroljova. Het laatste scenario is volgens hen waarschijnlijker dan het eerste.

 
Steun voor militaire operatie afgelopen elf maanden. Donkerblauw: voluit steun voor oorlog. Lichtblauw: steun met voorbehoud. Oranje: geen onversneden steun. Rood: geen steun. Grijs: moeilijk te beantwoorden. Grafiek Levada

Door Aleksej Levinson en Svetlana Koroljova

Vanaf het begin van de zogeheten ‘Speciale Militaire Operatie’ (SMO) in februari 2022 heeft het Analytisch Centrum Joeri Levada regelmatig opinieonderzoeken in Rusland uitgevoerd. Dat onderzoek toont aan dat verschillende lagen van de samenleving een totaal verschillende houding hebben ten opzichte van de voor iedereen nieuwe situatie. Ons onderzoek geeft inzicht in de stemmingen in deze verschillende lagen. Uitspraken van respondenten in focusgroepen en interviews zijn cursief gedrukt.

1. Over ons werk

Het Analytisch Centrum Joeri Levada, kortweg ‘Levada’, zoals journalisten het vaak noemen, is een onafhankelijk researchbureau. Levada voert al bijna twintig jaar sociologisch onderzoek in heel Rusland uit, onder meer over de houding van de burgers ten opzichte van de autoriteiten en hun beleid. Enquêtes worden niet per telefoon uitgevoerd, maar door middel van persoonlijke interviews bij de respondenten thuis. Vanaf het begin van de zogenaamde Speciale Militaire Operatie (SMO) op 24 februari 2022 zijn we ook vragen gaan stellen over de steun voor deze operatie.

We krijgen vaak de vraag voorgelegd of de overheid ons werk belemmert, of mensen bereid zijn dergelijke vragen te beantwoorden en of we kunnen vertrouwen op de resultaten die we hierover publiceren. Deze vragen aan ons worden ingegeven door de overtuiging dat ‘normale mensen’ deze oorlog, noch de regering die hem heeft ontketend, zullen steunen. Ten minste 60 procent van het Russische publiek keurt het beleid van Poetin al twintig jaar goed. Toen in 2008 twee provincies van Georgië werden afgescheiden en nogmaals in 2014 toen de Krim op Oekraïne werd veroverd, was dat 88 procent. Deze ‘operatie’ lijkt wederom een actie waarmee Rusland zijn gezag kan laten gelden. Daarom steunt het publiek de SMO. Daarom spreken onze respondenten in meerderheid zonder enige angst met onze interviewers, integendeel; ze laten trots hun steun blijken. Daarom zijn de autoriteiten ook niet geïnteresseerd om ons, zolang Levada dergelijke resultaten publiceert, te sluiten.

In Rusland nam (en neemt nog steeds) een deel van de samenleving een totaal andere houding in ten aanzien van zowel de SMO als president Poetin. Deze mensen zijn niet bang hun mening te uiten, hoewel ze hiervoor kunnen worden onderdrukt. Ze zijn niet bang om het onze interviewers te vertellen, omdat ze hen vertrouwen. Daarom kunnen we ook melden dat 24 procent de operatie van de Russische strijdkrachten in Oekraïne niet steunt en dat 17 procent het beleid van Poetin als president van de Russische Federatie in december vorig jaar niet goedkeurde.

2. Protest

In het begin verschenen er op internet veel berichten die een negatieve houding ten opzichte van de acties van de Russische autoriteiten uitdrukten. Bovendien gingen in veel steden mensen de straat op om op verschillende manieren te protesteren tegen de militaire operatie. Die acties waren niet gecoördineerd. Er waren meerdere van zulke acties, maar ze waren telkens eenmalig.

De reactie van de autoriteiten was buitengewoon hard. De demonstranten werden lange tijd vastgehouden, tegen sommigen werden strafzaken geopend en een deel van hen werd tot gevangenisstraffen veroordeeld. Er werden spoedwetten aangenomen die voorzagen in gevangenisstraffen voor het verspreiden van ‘valse informatie over het Russische leger’. De praktijk van de wetshandhaving toonde aan dat de politie, en vervolgens de rechtbanken, elke kritische verklaring over het leger of de ‘speciale operatie’ als ‘nep’ beschouwden. Sterker, alle oproepen tot vrede, zelfs een demonstratie met alleen het woord ‘vrede’, werden beschouwd als protestverklaringen en leidden tot bestuurlijke of strafrechtelijke sancties. Er zijn gevallen waarin mensen werden vastgehouden voor het demonstreren met een blanco vel papier. Ze zeiden: we begrijpen precies wat je hiermee wilden zeggen en straffen jullie daarom ook. Evenzo werd het woord ‘oorlog’ verboden.

Dit alles voltrok zich in de zogeheten symbolische sfeer.

3. Vlucht

Talrijker waren de concrete acties: vertrekken uit Rusland. Deze emigratie kende twee pieken. De eerste vond plaats op de allereerste dagen na de start van de SMO.

De tweede volgde na de aankondiging van de zogenaamde ‘gedeeltelijke mobilisatie’. Degenen die dit pad kozen, waren overwegend mannen in de militaire leeftijd van 18 tot ongeveer 40 jaar oud. Sommigen vertrokken met hun bedrijven. Sommigen vertrokken met hun gezin. Een aanzienlijk deel sloeg echter letterlijk op de vlucht, soms zonder zelfs maar de meest noodzakelijke dingen mee te nemen.

Onderzoek (logischerwijs fragmentarisch en niet geheel betrouwbaar) toont aan dat deze groep in belangrijke mate bestond uit mensen die tegen de oorlog met Oekraïne waren en tegen de oorlog in het algemeen (ga niet om te doden). Een ander, ook aanzienlijk deel, had als hoofdmotief om niet als lading-200 [in een lijkzak – red.] of kreupel terug te keren.

Het totale aantal mensen dat Rusland heeft verlaten kan niet worden vastgesteld. Schattingen lopen in de honderdduizenden, misschien wel een miljoen of zelfs meer. Dit is vooral het jonge en tegelijkertijd ook actiefste, hoogst opgeleide en welvarende deel van de bevolking. De reactie van deze groep is in zekere zin in overeenstemming met de reacties van de wereldgemeenschap op de SMO.

Een onverwachte discrepantie kan niet anders dan opgemerkt worden. In de eerste dagen van de massale uittocht uit Rusland haastten velen van degenen die tegen de oorlog waren of niet naar deze oorlog gestuurd wilden worden zich in de eerste plaats naar Finland, Estland, Letland, Litouwen en ook Tsjechië. Sommigen hadden plannen om verder te reizen. Sommigen hoopten in deze landen huisvesting en werk te vinden. Een aanzienlijk deel had helemaal geen concrete plannen.

Daarna gingen de deuren van deze landen plotseling dicht. Dat was niet alleen onverwacht, maar bleek ook ontmoedigend, zowel voor degenen die van plan waren naar deze landen binnen te komen, als voor degenen die dat niet van plan waren, maar met deze mensen sympathiseerden. We zijn van plan een apart artikel aan dit onderwerp te wijden.

4. Stereotype geestdrift

Openlijk protest of protest door het land te ontvluchten, is de reactie van een statistische minderheid die aansluit bij de dominante mondiale publieke opinie. De statistische meerderheid der Russen kiest in morele en politieke zin de tegenovergestelde richting.

De belangrijkste indicatoren van de morele en politieke staat van de publieke stemming bereikten ongewoon hoge positieve waarden aan het begin van SMO, en dat bleef bijna het hele jaar zo. De afgelopen dertig jaar hebben we niet eerder zo'n maandenlange bevriezing van deze indicatoren op hun hoogste waarden geregistreerd. Dit fenomeen wacht nog steeds op een verklaring.

In tegenstelling tot de minderheid in Rusland – en de publieke opinie daarbuiten – sprak de absolute meerderheid van de inwoners van de Russische Federatie (ongeveer 70 procent) onmiddellijk haar steun uit voor het optreden van Russische troepen in Oekraïne en keurde het beleid van president Vladimir Poetin goed met circa 80 procent. Sinds het begin van de SMO zijn deze indicatoren bijna niet veranderd.

Waar halen voorstanders van de oorlog hun informatie vandaan? Vanaf tweede staaf van boven naar beneden: televisie - internet - sociale media - telegram - ik vertrouw niemand. Levada onderzoek december 2022.

5. Oorzaken van de oorlog

Wij hebben ons onderzoek uitgevoerd in de vorm van zowel grootscheepse enquêtes [kwantitatief – red] als groepsdiscussies [kwalitatief – red.]. Dat onderzoek toont aan dat één van de vele redenen die de Russische propaganda afwisselend naar voren bracht voor het waarom van de invasie, in het massabewustzijn is opgenomen: Rusland moest slag leveren met zijn historische vijand/rivaal. Te weten VS/NAVO/Westen.

De oorlog tussen de Russische Federatie en Georgië in 2008 en de annexatie van de Krim alsmede de militaire operaties in de Donbas in 2014 werden indertijd ook op een dergelijke manier geïnterpreteerd. In dit discours zijn Georgië en Oekraïne namelijk geen echte vijanden of zelfstandige subjecten met een eigen wil. Ze worden slechts verondersteld te handelen in opdracht van Amerika. In dit verhaal verdwijnt de vraag naar de specifieke betekenis (het waarom) of naar de (on)rechtvaardigheid van deze oorlog tegen Oekraïne.

De hoofdvijand wil Rusland vernietigen of verzwakken, maar Rusland vecht voor zijn bestaan en zijn rechtmatige plek, gelijkwaardig aan die van de Verenigde Staten.

Zo zien de Russen, die thuis ver van het operatiegebied wonen, in meerderheid de situatie. Dit beeld verschilt radicaal van het beeld dat de inwoners van Europa hebben. De Russische televisie is de belangrijkste bron van informatie voor Russen en zendt uitsluitend het officiële standpunt van de Russische leiders uit.

De lezers zullen misschien verbaasd zijn: is Rusland echt bereid om de levens van duizenden van zijn zonen te geven voor deze hersenschim? Is het echt bereid om ook duizenden zonen van het Oekraïense volk, dat zo dichtbij staat, te vernietigen, ondanks het feit dat er geen echte schade wordt toegebracht aan de hoofdvijand: NAVO, VS en het Westen? Helaas kent de geschiedenis voorbeelden waarin levens vrijwillig werden opgeofferd voor symbolische doeleinden.

6. Macht in passiviteit

De meeste inwoners van de Russische Federatie kunnen niet zeggen wanneer de SMO zal eindigen. De overheersende mening is dat niet eerder dan over een jaar zal gebeuren.

De meeste Russen verwachten het volgende:
De operatie zal eindigen met de overwinning van Rusland.
En waar zal deze overwinning dan uit bestaan?
We weten het nog niet.

Aangenomen kan worden dat wat de Russische leiders een Russische overwinning noemen, door de meerderheid van de Russen als een overwinning zal worden aanvaard.

Bij de start van de SMO sprak een deel van de jonge mannen de wens uit om er vrijwillig aan deel te nemen. Een andere deel probeerde, zoals we in het begin schreven, juist deelname te vermijden.

De rest – de overgrote meerderheid – toonde geen enthousiasme, maar protesteerde ook niet toen ze voor het leger werden opgeroepen.

Hun houding ten opzichte van mobilisatie kwam tot uiting in de formule:
Als ze me bellen, ga ik, als ze me niet bellen, ga ik niet.

En hun houding jegens de oorlog zo:
Als je eenmaal begint, moet je het nu afmaken.

Vanuit het oogpunt van het staatsbelang zijn deze passieve en zwakke houdingen optimaal. Zo kunnen degenen die de macht hebben – van de allerlaagste tot de allerhoogste – elk beleid uitvoeren zonder op weerstand te stuiten van de kant van het ‘menselijk materiaal’.

7. Paradox van sancties

De Russische publieke opinie is sinds 2014 bekend met sancties. De allereerste sancties naar aanleiding van de annexatie van de Krim (en voor het neerhalen van de MH-17 in hetzelfde jaar) zorgden voor heel wat opschudding. Het belangrijkste was de angst dat de sancties het welzijn van ‘gewone mensen’ ernstig zouden aantasten.

Men was het erover eens dat deze sancties verband hielden met de acties van Rusland op de Krim. Maar ze werden niet gezien als de juiste sancties, niet als straf voor strafbare feiten. De Russische samenleving werd immers gedomineerd door de overtuiging dat Rusland in zijn recht stond met de annexatie van de Krim, ook al was het internationaal recht geschonden. Dit geloof in het collectieve gelijk van Rusland sloot schuldgevoel uit en dus konden de sancties niet als straf worden opgevat.

Dat leidde tot een andere interpretatie die tot op de dag van vandaag standhoudt:

De reden voor de sancties is dat het Westen elk denkbaar excuus zoekt om Rusland schade te kunnen berokkenen. De Krim is voor hen niet van belang. De Krim is slechts een voorwendsel om ons economisch te beschadigen.

Op de vraag waarom het Westen Rusland zo graag kwaad wil doen, heeft het Russische publiek verschillende antwoorden. Ten eerste: deze vijandschap komt uit een ver verleden. Ten tweede: ze zijn bang voor Rusland als sterke concurrent. Ten derde: ze zijn jaloers op ons.

Toen bleek dat de sancties in eerste aanleg geen ernstige gevolgen hadden voor de levensstandaard van het grootste deel van de bevolking, verstomde de alarmbel en bleven alleen ironie en minachting over. In een wereld waar macht alles beslist, zijn de acties van Rusland echte uitingen van macht. Sancties zijn reacties van hen die niet met geweld durven te reageren. Ze zijn een teken van zwakte.

Bovendien versterken sancties ons alleen maar.
Eindelijk gaan we alles weer zelf produceren (opnieuw, zoals in de Sovjet-Unie). Het is genoeg geweest, dat afhankelijk zijn van de import.

Trots wordt gesproken over de bereidheid van Russen om te volharden. De echte moeilijkheden en problemen die in de daaropvolgende sanctiegolven ontstonden, worden in dergelijke ‘patriottische’ gesprekken niet genoemd.

Ons onderzoek bevestigt dat de acties van februari 2022 en daarna fungeerden en zijn blijven fungeren als symbolische fenomenen. Ze hadden een uitzonderlijk sterk effect op de symbolische samenhang van de samenleving.

Tot nu toe wordt alles wat er gebeurt door de meerderheid van de Russen gezien als een bevestiging van ‘onze’ onschuld. Alleen abrupte politieke veranderingen (wat onwaarschijnlijk is) dan wel een langdurige oorlog (wat waarschijnlijker is) kunnen deze trend veranderen.