De twintigste-eeuwse Russische geschiedenis kent vele emigratiegolven. Cultureel commentator Andrej Archangelski, zelf inmiddels ook een emigrant, zoekt antwoord op de vraag of de vijfde emigratiegolf uit Rusland, die honderdduizenden middenklassers omvat, überhaupt nog invloed kan uitoefenen op de toekomst van het land.

De 'Russische wereld' in Marioepol, waar slachtoffers worden weggebulldozerd (foto burgemeester Androesjtsjenko)

door Andrej Archangelski

De huidige Russische emigratie (het gaat hierbij om diegenen die Rusland na 24 februari 2022 verlaten hebben) kan beschouwd worden als een nieuw sociaal en cultureel fenomeen. Ze wordt al ‘de vijfde golf’ genoemd (na de vier eerdere golven Russische- en Sovjet-emigratie van 1917 tot de jaren 1990). Om hoeveel emigranten het gaat weten we niet.  

Een deel van hen vertrok na de invasie, maar keerde later terug naar Rusland; enkelen vertrokken twee maal (de tweede keer pas na de mobilisatie). De economische website The Bell ging in een artikel niet uit van het aantal vertrekkers, maar telde hen die in het buitenland bleven: zo kwam men tot een totaal van 512.000 mensen die hebben besloten niet naar Rusland terug te keren (inclusief degenen die voor de mobilisatie gevlucht zijn). Deze schatting komt overeen met voorspellingen van Russische demografen en de officiële getallen van het federale statistiekbureau Rosstat. 

Gaat het echter specifiek om degenen die voor de mobilisatie zijn gevlucht, dan lopen de getallen uiteen van 400.000 (meldt de Frankfurter Allgemeine Zeitung op basis van eigen bronnen) tot 700.000 of zelfs een miljoen - cijfers die de Russische editie van zakenblad Forbes kreeg van bronnen dichtbij de presidentiële administratie.

Waarin schuilt de uniciteit van deze migratiegolf? Ze kan 'politiek' genoemd worden. Natuurlijk zijn er mensen bij die Rusland om  economische redenen verlieten (het is voor hen vanwege de sancties nu simpelweg comfortabeler om vanuit het buitenland zaken te doen), maar ook zij maakten een politieke keuze (economische vrijheid is onmogelijk zonder politiek). En zelfs als we ervan uitgaan dat degenen die uit Rusland gevlucht zijn vanwege de mobilisatie geen aanmerkingen hebben op Poetins regime, dwong de oorlog deze mensen hoe dan ook tot een politieke keuze. ‘Mensen verlaten Rusland niet alleen op morele gronden, maar ook uit angst’, zegt de bekende advocaat Ivan Pavlov, zelf al eerder geëmigreerd.

Wanneer iemand ‘bang is’ voor een totalitair regime, is die angst niet abstract. Angst voor een totalitair regime maakt iemand ‘rationeler, geschoolder en deskundiger’ dan de meerderheid van de Russen. ‘Bang zijn voor de totalitaire staat’ betekent dat je een individu bent, een persoonlijkheid, in plaats van een massa, een menigte. Daarom kunnen ook degenen die vanwege de mobilisatie gevlucht zijm volgens mij als politieke emigranten beschouwd worden.

De mensen die direct na het begin van de oorlog vertrokken, kunnen tevens ethische migranten genoemd worden. Ik heb veel gesproken met vertegenwoordigers van de creatieve intelligentsia die Rusland hebben verlaten. Dat waren geen activisten, geen strijders tegen het regime. Na 24 februari gingen ze niet eens naar demonstraties. Ze hadden gewoonweg het gevoel dat ze ‘de vergiftigde lucht niet langer konden inademen’, zoals een schrijver me vertelde.

De film Leviathan van Andrej Zvjagintsev is een morele parabel over het post-communistische Rusland van Poetin

Ze vertrokken met hun hele families - ouders, kinderen en kleinkinderen, in groepen van 7 tot 9 personen. In tegenstelling tot in het socialistische Rusland van 1917, worden in Poetins Rusland tegenstanders van het regime niet tegen de muur gezet, hoewel het risico op juridische vervolging is toegenomen (je kunt gevangenisstraf krijgen door het woord ‘oorlog’ op Facebook of op een poster te gebruiken). Maar de intelligentsia vertrekt niet In de eerste plaats vanwege gevaar: volgens een oud Russisch gezegde is het simpelweg ‘niet netjes’ om in een land te blijven dat een agressor is. Ethiek speelt hier een doorslaggevende rol. 

Tegelijkertijd belandden de migranten uit Rusland zich sinds 24 februari 2022 in een ambigue situatie. Hoewel ze Rusland hebben verlaten omdat ze niks te maken wilden hebben met de agressor, veranderen ze in het buitenland ongewild juist in vertegenwoordigers van die agressor. Dit wordt duidelijk bij het passeren van landsgrenzen: bezitters van Russische paspoorten worden momenteel nauwlettend in de gaten gehouden. Ze moeten hun redenen om te reizen uitleggen (in sommige landen zijn Russen zonder speciale reden niet welkom). In elk geval is elke Russische emigrant vandaag de dag gedwongen om na te denken over de collectieve verantwoordelijkheid voor de misdaden van het regime.

Is ieder van ons Russen schuldig aan de agressie jegens Oekraïne? En hoe moet deze verantwoordelijkheid geformuleerd worden? Het is misschien het meest nauwkeurig om te spreken van ‘collectieve politieke verantwoordelijkheid’: wij, als natie, hebben geen gebruik gemaakt van de democratische middelen die wij tot onze beschikking hadden (verkiezingen), en hebben niet geprotesteerd toen Vladimir Poetin de grondwet van de Russische Federatie schond (doordat hij inmiddels meer dan twee presidentiële termijnen heeft gediend). En daarom: ja, wij zijn als politieke natie schuldig, zelfs als eenieder zich als individu tegen de dictatuur heeft verzet.

Voor altijd of tijdelijk?

De meeste nieuwe migranten zijn niet van plan om voor altijd in het buitenland te blijven. Zij gaan ervan uit dat het huidige regime in Rusland ‘persoonlijk’ is (het hele systeem is gebouwd voor één persoon: Poetin). Zodra hij vertrekt of zijn macht verliest zal het hele systeem ineenstorten. De emigranten zijn dan ook optimistisch: ze hopen Poetin (die vorig jaar zeventig werd) te overleven. Velen begrijpen echter dat zijn vertrek nog jaren op zich kan laten wachten.

Tegelijkertijd vertrokken de Russen met een grote koffer. Ze namen niet alleen warme winterkleding mee, maar hele instituten. Degenen die als gemeenschap zijn geëmigreerd vormen een fantastisch sociaal experiment. Dit is het ‘Rusland zonder Poetin’ (een populaire slogan van de Russische oppositie). De emigranten zijn hoofdzakelijk mensen met een hoger opleidingsniveau, en behoren qua inkomen tot de Russische middenklasse.

Hele bedrijfstakken zijn vertrokken: zo verdubbelde na het begin van de oorlog de bevolking van het Montenegrijnse badplaatsje Budva. Een aantal internationale IT-bedrijven verplaatste hun Moskouse vestigingen naar Budva, inclusief medewerkers en hun gezinnen (200 tot 400 mensen tegelijk). Hetzelfde kan gezegd worden over media als het Russische Radio Liberty (nu gevestigd in Riga en Praag), De Echo van Moskou (dat een kantoor in Berlijn opende) of Novaja Gazeta. Europa (Riga). We kunnen stellen dat zij zijn vertrokken met hun lezers en luisteraars.

Oppositiepoliticus Ilja Jasjin, tot 8,5 jaar gevangenisstraf veroordeeld, op etappe naar zijn strafkamp in Oedmoertië (foto twitter)

Natuurlijk is het hoofddoel van deze media om alternatieve informatie te verschaffen aan die luisteraars die in Rusland zijn gebleven en wiens vrijheid van meningsuiting is afgenomen. Maar tegelijkertijd gaat het ook over de positie van hen die zijn geëmigreerd uit Rusland. ‘Voor wie werken we?’, is een actuele vraag voor media-emigranten. ‘Weet je, ik denk daar liever niet over na,’ vertelde een mediamanager me. ‘Per slot van rekening is het in de huidige wereld niet van belang waar je je bevindt (mits in vrijheid). Het is eveneens niet van belang waar je publiek zich fysiek bevindt.’

Voor een artiest die optreedt voor een live publiek is de situatie natuurlijk anders. Zij hebben een expat-gemeenschap nodig om te kunnen blijven optreden. Nieuwe centra van de nieuwe Russische emigratie hebben zich al gevormd - Riga, Berlijn, Tel Aviv. Amsterdam kan zich nu bij hen aansluiten. Televisiezender TV Rain, door het Russische Ministerie van Justitie als buitenlands agent aangemerkt, heeft aangekondigd het hoofddeel van de redactie van Riga naar Amsterdam te verhuizen en ook Meduza, inmiddels in Rusland gebrandmerkt als 'ongewenste organisatie' heeft naast Riga een kantoor geopend in Amsterdam.

Een miljoen emigranten is een solide economische basis voor het voortbestaan van kunstenaars of publieke sprekers: veel van de emigranten gaan naar concerten, voorstellingen of lezingen van hun idolen, net als ze in Rusland deden. Zo vormen de emigranten een unieke autonomie sociale structuur, die zichzelf voedt. 

Recent sprak de bekende politicoloog Jekaterina Sjoelman in Berlijn en trad daarna op in Parijs (elke keer vullen zich zalen van 500 tot 1000 mensen voor haar). Om haar te horen reizen emigranten speciaal af vanuit andere Europese steden en landen. Datzelfde kan gezegd worden van de schrijvers Ljoedmila Oelitskaja, Dmitri Bykov, Dmitri Gloechovski. 

Vreemd genoeg is het meest pijnlijke voor het Kremlin niet de braindrain, maar het vertrek van de entertainmentindustrie. Het Kremlin heeft geen behoefte aan onafhankelijke journalisten en wetenschappers kunnen vervangen worden; maar beroemde artiesten niet.

De sterzangeres van het Sovjet- en Russische podium, Alla Poegatsjova, vertrok naar Israël, samen met haar echtgenoot, humorist Maksim Galkin); de leiders van de populaire rockgroepen Masjina vremeni (Tijdmachine) Andrej Makarevitsj en Akvarium Boris Grebensjtsjikov verlieten het land. Maar nog veel meer jonge artiesten, acteurs en regisseurs vertrokken.

Een typisch galaconcert van hippe Russische sterren zou vóór 24 februari 2022 optredens hebben van rappers als Oxymoron, Morgenshtern, Face; zangers Zemfira, Egor Krid, Monetotsjka, presentator Joeri Doed’, komiek Danila Poperetsjnij… Zij zijn allen geëmigreerd. Net als honderden andere acteurs, regisseurs, producers. 

Idolen van Russische jeugd

Dit doet denken aan de situatie in de jaren ‘70, toen het gebrek aan hedendaagse cultuur en taal een probleem werd voor de Sovjetautoriteiten. Het Kremlin van toen had de jeugd ‘laten glippen’; die geloofde niet meer in de idealen van het communisme en werd vervolgens de drijvende kracht achter Gorbatsjovs perestrojka. Dat gebeurt nu weer: de Russische jeugd lijdt het meest onder de gevolgen van het agressieve beleid van het Kremlin. Hun idolen bevinden zich nu achter het nieuwe IJzeren Gordijn. 

De uit Rusland vertrokken acteur Artoer Smoljanikov zei in een interview dat hij aan de kant van Kyiv zou staan als hij deel zou nemen aan de oorlog in Oekraïne. Daarna stelde doemalid Jevgeni Popov voor om de Russische paspoorten van ‘figuren als Smoljanikov’ in te trekken.

Vicevoorzitter van de Russische Veiligheidsraad Dmitri Medvedev schreef op zijn telegramkanaal dat verraders moesten worden aangepakt volgens het oorlogsrecht. Hij hintte dat ‘stille groepen van onopvallende mensen’ elke verrader in het buitenland makkelijk zouden kunnen vinden en aanpakken. Eerder riep Medvedev op om emigranten tot ‘vijanden van de staat’ te verklaren en hen te verbieden terug te keren naar hun thuisland.

Michail Chodorkovski, CEO van oliebedrijf van Joekos, was de eerste die het openlijk tegen Poetin opnam. Hij werd tot 10 jaar kamp veroordeeld en werd daarna het land uitgezet

De houding jegens emigranten in Rusland zelf is niet eenduidend, zelfs onder oppositiegezinde burgers. Eén van de populairste onderwerpen op Russische sociale media is het conflict tussen emigranten en achterblijvers. ‘Door in Rusland te blijven, steunen jullie het regime’, is het belangrijkste argument van de emigranten. ‘Maar als alle eerlijke mensen Rusland verlaten, wie zal dan strijd voeren tegen het regime?’, antwoorden de achterblijvers.

Uiteraard is dit een onzinnig antwoord. Bijvoorbeeld: de VIPs van de Russische journalistiek als Aleksej Venediktov (voormalig hoofd van Echo Moskvy, dat in maart 2022 gesloten werd) of Dmitri Moeratov (Nobelprijswinnaar en voormalig hoofdredacteur van Novaja Gazeta) zijn in Rusland achtergebleven en zijn nog altijd actief als mediamanagers: Venediktov zette een Youtubekanaal op (Zjivoj gvozjd’/Live nail) dat de liberale koers van Echo Moskvy voortzet. Veel Novaja Gazeta-collega’s van Moeratov zijn geëmigreerd; hij heeft meermaals verklaard dat hij niet van plan is het land te verlaten, en zal doorgaan met het publiceren van zijn krant, online. Beiden zeggen dat ze in Rusland blijven omdat ze dat zien als hun ‘burgerplicht’.

Ze zijn echter gedwongen om zich te houden aan de repressieve wetten, die Poetins regime na de start van de agressie introduceerde. Dit kan beschouwd worden als het afschaffen van de vrijheid van meningsuiting. ‘Maar we lijden samen met ons moederland’, zo klinkt het argument van de achterblijvers.

Lijden wordt in Rusland hoger aangemerkt dan vrijheid van meningsuiting; dat is typisch Russisch. De Russische oppositie gaat door met onderling gekibbel, in plaats van zich te verzetten tegen het regime. Het conflict tussen de emigranten en de achterblijvers zal het politieke landschap in het nieuwe Rusland na Poetin tekenen, verwacht politicoloog Aleksandr Kynev.

Het ontbreken van een manifest

Ondanks het feit dat de belangrijkste motieven om te emigreren ethisch zijn (‘om niet in leugens te leven’, zoals de schrijver Aleksandr Solzjenitsyn het formuleerde), vormen de hedendaagse emigranten een grote politieke macht. De mannen die vluchtten vanwege de mobilisatie hebben hun levens gered, maar verloren hun werk, lieten hun gezinnen achter, verliezen hun geboortegrond. Dat is de schuld van Poetins regime en zij zullen waarschijnlijk zijn politieke tegenstanders worden.

Ongeveer een miljoen mensen is de bevolking van een klein land. Bovendien gaat het om mensen met liberale, pro-Europese waarden. Toch heeft nog geen enkele Russische oppositiepoliticus geprobeerd om een verenigend platform te creeëren of ten minste de principes van leden van de ‘vijfde golf’ te formuleren in de vorm van een manifest voor alle ‘vrije mensen van Rusland’. 

Het probleem is dat de meest gezaghebbende leider van anti-Poetin Rusland, Aleksej Navalny, gevangen zit, net als Ilja Jasjin, Vladimir Kara-Moerza en andere oppositiepolitici. De Russische oppositie heeft nog een andere leider in ballingschap, ex-CEO van oliebedrijf Joekos Michaïl Chodorkovski maar ook hij maakt geen haast om politieke initiatieven te nemen.

Aannemelijk is dat sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne al onze dromen over een ‘prachtig Rusland van de toekomst’ (uitspraak van Navalny) zijn vervlogen. De emigranten zien geen positieve toekomst voor Rusland, aangezien Poetins meerderheid heeft laten zien niet in staat te zijn tot of geen interesse te hebben in democratische normen. En zelfs onverschillig te staan tegenover de monsterlijke agressie tegen een vredelievende buur. ‘Zo’n volk kan niet veranderd worden’, zeggen de emigranten met een bittere glimlach. En zelfs áls we ons voorstellen dat Poetins regime instort, zal het volk niet luisteren naar de liberalen, maar een nieuwe tsaar verkiezen. 

Misschien komt het ontbreken van een manifest van de Russische emigratie ook voort uit het feit dat wij, als politieke natie, zijn beroofd van ons laatste gevoel voor historische rechtvaardigheid. De afgelopen 75 jaar hebben Russen zich gezien als de afstammelingen van de overwinnaars van het fascisme en gehandeld uit naam van de overwinning op het absolute kwaad. Nu is Poetins Rusland, door de agressie tegen Oekraïne te ontketenen, zelf dat kwaad geworden.

Poetins oorlog heeft de natie ook een ander belangrijk moreel argument ontnomen. De afgelopen 30 jaar dachten we, wanneer we ons Russische paspoort aan een grensbeambte gaven: wij (als natie) hebben de kracht gevonden om onszelf in de jaren 90 te bevrijden van het totalitarisme. En de vrije wereld heeft ons streven om beter te worden aangemoedigd. Sinds 24 februari zijn we ook deze bonus kwijt. Poetin heeft Rusland teruggedreven naar de situatie vóór 1985, toen Gorbatsjov aantrad. En in de ogen van de wereld staan we er zelfs slechter op dan de Sovjets in 1985.

Zo kan geen enkele Rus vandaag de dag een juiste ethische positie innemen - zelfs niet degenen die vertrokken zijn. Een Russische schrijver zei: ‘we moeten nu bescheiden worden, omdat niet wij het zijn die beschikken over het lot van Rusland en de wereld, maar een weerbarstig Oekraïne.’ Paradoxaal genoeg zijn de meeste Russische emigranten van overtuiging pacifistisch. Maar wanneer er een strijd is tussen goed en kwaad (en Poetins oorlog is op dit moment puur kwaad), kan men niet neutraal blijven.

Dit is de situatie van de Russische emigratie: ze heeft minder morele steun dan welke eerdere emigratiegolf dan ook, maar heeft tegelijkertijd nooit grotere morele verplichtingen gehad tegenover de wereld dan ooit. 

Vandaag kan de nieuwe Russische emigratie slechts hopen op een historisch wonder; alleen een klinkende militaire nederlaag kan Rusland verstand bijbrengen - dat gebeurde na de Krimoorlog van 1854-56, de Russisch-Japanse oorlog van 1905 en de Afghaanse oorlog van de jaren 1980. Maar Ruslands toekomst hangt vandaag allereerst af van de militaire overwinningen van Oekraïne.