Op 5 maart was het de 70-ste sterfdag van Sovjet-dictator Stalin. Die dag verspreidde het staatspersbureau Ria Novosti een tekst waarin kritiek op Stalin gelijk werd gesteld aan een poging Rusland kapot te maken. Waarom rehabiliteert Poetin Stalin? En hoe valt de hang van de bevolking naar Stalin, hun onderdrukker en moordenaar, te verklaren? Volgens onze columnist Andrej Archangelski is Rusland ernstig ziek, het is nooit genezen van het trauma dat Stalin heet.

door Andrej Archangelski

Nu Stalin in Poetins Rusland alom aanwezig is, kun je je haast niet voorstellen dat in mijn jeugd, in de jaren tachtig, de belangrijkste staatsman Lenin was. Lenin was overal. Met standbeelden, afbeeldingen en speldjes. Het leven zelf begon met Lenin. Daarvoor was er niets.

Stalin kon je alleen tegenkomen in leerboeken geschiedenis en encyclopedieën. ‘De geschiedenis kan hem niet overslaan’, excuseerde zich als het ware de Sovjet-propaganda. Ja, Stalin verscheen soms in oorlogsfilms. Maar de Sovjet-films herinnerden ons er ook aan dat ‘er nu geen mensen worden geëxecuteerd’. Er bestond in de Sovjet-Unie tussen 1960 en de jaren tachtig een sociaal contract tussen de machthebbers, elites en het volk. Dat stilzwijgende contract kun je alsvolgt formuleren: ‘Wij pakken mensen ’s nachts niet meer op, wij hebben geen Goelag meer,wij hoeven niet meer elke dag bang te zijn voor ons leven. Dat was onder Stalin zo, maar dat zal niet meer gebeuren.’

Op die manier werd Stalin in de late Sovjet-jaren het symbool van fouten die niet meer worden gemaakt. Met de waarheid over deze ‘fouten’ ging de Sovjet-macht zeer terughoudend om. In schoolboeken geschiedenis hadden ze het over ‘schendingen van de Sovjet-wettigheid’ als ze de massarepressie bedoelden. In het schaakspel mag de koning zich slechts één veld verplaatsen, maar niet worden geslagen. Dat lijkt een beetje op de rol van Stalin in die tijd: hem helemaal uit de geschiedenis wegstrepen kon niet maar zijn invloed beperkte zich, zo leek het, voor eeuwig tot het verleden.

Foto’s en fluistertoon

Wanneer hoorde ik voor het eerst van Stalin? Op de Krim, waar wij vakantie vierden, zag ik soms auto’s met op de achterruit een foto van die meneer. ‘Wie is dat?’, vroeg ik. ‘Nou dat is Stalin’, antwoordden mijn opa en oma en zeiden daarna gek genoeg niets meer. Zij leefden onder Stalin en spraken over hem alleen op fluistertoon.

Pas veel later, in de jaren negentig, kwam ik erachter dat mijn overgrootvader onder Stalin was geëxecuteerd. Hij was priester, net als zijn voorvaderen. In andere landen is dat iets om trots op te zijn. In onze familie werd het verzwegen, want de familie van mijn overgrootvader werden beschouwd als ‘gezinsleden van een vijand van het volk’ en dat was gevaarlijk.

Fout van de democraten

Vreemd genoeg werd Stalin weer populair tijdens de perestrojka. Er mocht openlijk over hem worden gepraat. Het weekblad Ogonjok (waar ik 20 jaar werkte) was de eerste die Stalin begon te verketteren. Tijdens de perestrojka stond Stalin voor alles wat in ons land fout was gegaan. Er verschenen meer en meer schokkende artikelen over de Stalin-tijd. Daarin werd Stalin afgeschilderd als een monster dat zijn eigen bevolking vernietigde, uithongerde en vermoordde. Op bevel van Stalin, zo werd duidelijk, werden honderdduizenden onschuldige mensen doodgeschoten, evenals zijn medestanders. 1937, 1938, 1939 zijn de kenmerkende sterfjaren van de levens van willekeurige hoge partijleden of militaire functionarissen in de Sovjet-Unie.

Aan al het kwaad was Stalin schuldig en niemand anders

Ogonjok en andere democratisch gezinde uitgaven van die tijd raakten de kern: Stalin stond voor geweld, onbegrijpelijke wreedheid, agressie en mensenhaat in de Sovjet-Unie. Het was een ziekte, een trauma dat geheeld moest worden. Maar de aandacht voor Stalin leverde ons een gemene streek. Aan al het kwaad was Stalin schuldig en niemand anders. Het was de eerste fout van de democraten. Het land deed geen massaal boete voor de misdaden tegen de menselijkheid.

Het proces tegen het communisme als misdadige ideologie had een punt moeten zetten achter de ontmaskering van de Stalin-verering. Het had in de jaren 1992-1994 kunnen gebeuren en het werd ook geprobeerd. Maar het gebeurde niet. Integendeel: al in de jaren negentig en vooral in de jaren nul werd het grote lezers- en kijkerspubliek moe van de kritiek op Stalin en de Sovjet-macht. ‘Mensen hebben genoeg van Stalin, hoe lang kun je erover blijven schrijven’, zeiden de managers van Ogonjok ons in die jaren.

Het ergste vergeten

Er bestaat een verbazingwekkende Russische trek: het belangrijkste, het ergste vergeten. Doen alsof er niets ergs is gebeurd of alsof het vanzelf in het niets is opgelost. In die periode kwamen er moppen over Stalin in omloop, die interessant zijn vanuit psychoanalytisch gezichtspunt.

-          Kameraad Stalin, econoom X heeft zich vergist in zijn prognoses.
-          Stalin: Executeer hem!
-          Maar misschien gewoon een uitbrander geven?
-          Stalin: Ja, dat kan ook.

Het is niet duidelijk of degene die de mop vertelt het feit dat een leven onder Stalin niets waard was geweldig vindt of ervan gruwt. Het is het een én het ander. De verteller is bang en vindt het prachtig. Hij vindt het geweldig hoe rechteloos de mensen waren.

Hoe kan dat, en hoe valt het te verklaren, deze liefde van de slachtoffers voor hun eigen moordenaar?

Natuurlijk zou de Stalin-verering niet opnieuw zijn opgekomen als de propaganda onder Poetin er niet aan had gewerkt. Poetin werd een jaar voor de dood van Stalin geboren. Zijn generatie is het meest volmaakte product van de Stalin-tijd. Tegelijkertijd heeft de KGB, waarvan Poetin zich als onderdeel beschouwt, onder Stalin ook zwaar geleden: in 1938-‘39 werden tsjekisten [agenten van de geheime dienst, die bij oprichting Tsjeka heette, red.] bij duizenden geëxecuteerd. Maar juist deze organisatie werd de initiator van de rehabilitatie van Stalin.

Liefde voor almacht

Opnieuw komt de vraag op: hoe kunnen de geheime diensten hun eigen moordenaar en onderdrukker liefhebben? Misschien is de herinnering aan de almacht van de tsjekisten onder Stalin sterker dan de herinnering aan de angst. Liefde voor Stalin is liefde voor onbegrensde macht, voor onbegrensd geweld en die is sterker dan levensinstincten.

En zo verscheen Stalin vanaf 2010 steeds vaker in films. Hele films, series, sages werden aan hem gewijd. Schijnbaar waren het objectieve pogingen om het karakter van de tiran te ontleden, maar in feite ging het domweg om zijn rehabilitatie. En al snel werd iets anders duidelijk: Stalin op het witte doek en televisiescherm is Poetin van vandaag. Op die manier gaven de bioscoop en tv te kennen, dat Poetin de erfgenaam van Stalin was.

Stalin is voor Poetin de simpelste manier om met concurrenten af te rekenen. Je kunt ze gewoon vermoorden of opsluiten.

Poetin is niet stom. Hij begrijpt dat Stalins methoden het land op een dood spoor brachten. Waarom is Stalin dan belangrijk voor hem? En waarom maakte hij Stalin een onderdeel van zijn propaganda? Welnu, voor Poetin is Stalin het symbool van onbegrensde macht. Stalin is de simpelste manier om met concurrenten af te rekenen. Je kunt ze gewoon vermoorden of opsluiten. ‘Mens verdwenen – probleem verdwenen’, nog zo’n wreed grapje uit de Stalin-tijd. Poetin voelde bovendien de stemming in zijn land aan.

Stockholm-syndroom

Hoe valt de liefde van de bevolking voor Stalin, die miljoenen mensen heeft omgebracht, te verklaren? Stalin heeft een gigantisch trauma veroorzaakt, te vergelijken met de gevolgen van een verkrachting. Stalin heeft een heel land verkracht. In de psychologie bestaat een paradoxaal verschijnsel, het Stockholm-syndroom, waarbij slachtoffers van hun onderdrukker gaan houden en diens gedrag rechtvaardigen. In plaats van de verschrikkelijke realiteit onder ogen te zien, praat het bewustzijn je aan dat de onderdrukker iets goeds wilde doen, dat het zo beter is voor iedereen. Precies op die manier praat het massabewustzijn Stalin goed.

Een nieuwe Stalin-buste werd op 1 februari 2023 onthuld in Stalingrad. Schermafbeelding van YouTube

Waarom is het zo moeilijk om het geweld van de tiran onder ogen te zien? Dan moet men erkennen dat het hele land ernstig ziek is, dat het van z’n totalitaire trauma moet worden genezen. Het is heel moeilijk te erkennen dat een heel land verkracht is. Het is simpeler uit te leggen dat ‘het niet anders kon’, zoals stalinistische historici zeggen. Stalin is de niet genezen ziekte van Rusland. Die ziekte heet geweld als enig maatschappelijk instrument en enige zin van het leven.

Symbool van wraak en geweld

Stalin is op die manier voor Poetin en voor vele Russen niet een concrete historische persoonlijkheid maar een symbool. Bijvoorbeeld een symbool van wraak jegens degenen die in de jaren 1990 succesvol waren. Mensen houden niet van Stalin, maar van geweld. Niet van Stalin, maar van wreedheid, mateloze, onbegrijpelijke wreedheid jegens zichzelf en de ander. Waarom is dat zo?

De waarde van een mensenleven is in Rusland opnieuw, net als onder Stalin, heel gering

Omdat in Rusland er geen enkel ander idee na de ineenstorting van de Sovjet-Unie is verschenen. Het geweld was in het onderbewustzijn geduwd, maar niet verdwenen. Stalin keerde terug in de gedaante van nieuw totaal geweld, dit keer ten aanzien van Oekraïne en degenen die het oneens zijn met Poetins regime. De waarde van een mensenleven is in Rusland opnieuw, net als onder Stalin, heel gering. Het regime stuurt een rechteloze bevolking een onrechtvaardige, absurde oorlog in.

Honderdduizenden mensen sterven. En iedereen leeft in angst. In zekere zin kun je stellen dat Stalin herboren is. De Russische burgers leven zoals onder Stalin. Vrijwel wetteloos kunnen ze weer worden gearresteerd, gegrepen en gedood. Het is alsof de geschiedenis met ons spot. ‘Jullie wilden toch zo graag leven zoals het onder Stalin was? Leef dan maar zo. Als het je lukt.’

Strohalm van het regime

Op de website van het staatspersbureau Ria Novosti verscheen op de sterfdag van Stalin, 5 maart, een tekst waarin stond dat vandaag de dag kritiek op Stalin gelijk staat aan een poging het land kapot te maken. Het markeert een belangrijk moment. Voor het eerst in 60 jaar sinds de ontmaskering van de persoonsverheerlijking van Stalin roept de overheid weer op hem te omarmen en maakt hem tot redder van het vaderland.

Het geweld was in het onderbewustzijn geduwd, maar niet verdwenen

Het Rusland van Poetin stapt vrijwillig terug in het verleden. Waarom? Poetins regime slaagde er niet in om Oekraïne te onderwerpen en hem rest alleen de woede en haat binnenslands te versterken om ‘de natie verenigen’. Stalin is de strohalm van het regime, want het regime moet zijn falen en beestachtigheid rechtvaardigen. Daarvoor is Stalin het meest geschikt, natuurlijk. Want daarna kun je zeggen: ‘Het kon niet anders’.

Voor veel Russen echter is 5 maart tegenwoordig een feestdag. Men pleegt elkaar te feliciteren en niemand verhult dat het niet alleen vanwege de vroegere tiran is, maar ook die van vandaag. Alle tirannen sterven. ‘Die oude is doodgegaan, deze gaat ook dood’, luidt een populaire uitdrukking onder oppositionelen. De sterfdag van Stalin is een symbolische herinnering geworden dat aan elk totalitair regime een einde komt. En dat na Poetin Rusland opnieuw een historische kans krijgt om te genezen van zijn grootste trauma. Zal het dit keer lukken?