Op 18 september vinden er verkiezingen voor de Doema plaats. Spectaculaire verschuivingen in de machtsverhoudingen zijn ondenkbaar. Kleinere verrassingen zijn wel mogelijk. Zes redenen waarom de verkiezingen toch relevant zijn.

door Hubert Smeets

Groot spektakel is zo goed als uitgesloten bij de Doemaverkiezingen. Vergeleken bij de verkiezingen voor het Congres in de Verenigde Staten (8 november 2016), de Tweede Kamer in Nederland (15 maart 2017) of de Bondsdag in Duitsland (herfst 2017), ligt er op 18 september in Rusland zelfs geen begin van een politieke waterscheiding in het verschiet. Veel blijft ook daarna bij het oude.

Zanger Iosif Kobzon (Verenigd Rusland) in de Doema (tweede van links). Hij treedt vaak op in de Volksrepubliek Donetsk

Het zou dan ook een regelrechte sensatie zijn als regeringspartij Verenigd Rusland van premier Dmitri Medvedev niet wederom de grootste fractie wordt, ver voor de Communistische Partij (KPRF) van Gennadi Zjoeganov , Rechtvaardig Rusland (SR) van voormalig senaatsvoorzitter Sergej Mironov en de Liberaal Democratische Partij Rusland (LDPR) van Vladimir Zjirinovski.

Het zou zelfs een verrassing zijn als Verenigd Rusland niet opnieuw de absolute meerderheid haalt in de zogeheten ‘Zevende Convocatie’ van de Staatsdoema. Sinds 2007 beschikt de partij over de meerderheid van de zetels in het 450-koppige Lagerhuis van het Russische parlement. In 2011 haalde de partij 238 van de 450 zetels. Tot 2011 had Verenigd Rusland een recordaantal van 315 zetels in de Doema.

Waarom zijn de verkiezingen ondanks dit bescheidenverwachtingspatroon toch relevant?

1. Vervroegde verkiezingen

De verkiezingen voor de Doema zijn drie maanden vervroegd. Aanvankelijk zouden ze op 4 december 2016 plaatsvinden. Waarom de verkiezingsdag een kwartaal naar voren is gehaald, is niet helemaal duidelijk. Verenigd Rusland nam het initiatief, naar eigen zeggen in een streven naar efficiency. Medio september worden er in een aantal regio’s ook nieuwe gouverneurs en lokale volksvertegenwoordigingen gekozen. De regeringsfractie wilde geen twee verkiezingszondagen in drie maanden. Verenigd Rusland werd daarin gesteund door Rechtvaardig Rusland en de LDPR. Alleen communistenleider Zjoeganov uitte kritiek.

De buitenparlementaire oppositie verdenkt Verenigd Rusland van andere motieven. De regering zou bang zijn dat Doemaverkiezingen in december onder een slecht economisch gesternte zouden plaatsvinden. Het ministerie van Financiën voorspelde dat het Reservefonds, waarin de dollarinkomsten uit de olie- en aardgasexport zijn opgepot, eind dit jaar zo goed als uitgeput zou zijn. Dat vooruitzicht zet de overheidsbegroting voor 2017 onder druk. De regering zou gedwongen kunnen worden tot bezuinigingen op talrijke sociale projecten, die juist electoraal aantrekkelijk zijn. Een verkiezingsdatum vlak na de zomervakantie bekort bovendien de tijd voor een campagne. In een paar weken kunnen makkelijker ongelukken worden voorkomen dan in een periode van enkele maanden.

De vraag is of dit ook consequenties heeft voor de kiezersparticipatie. In 2011 was de opkomst bij de Doemaverkiezingen iets meer dan 60 procent, bijna 4 procentpunt minder dan in 2007. Het opkomstcijfer is in Rusland niet zozeer een aanwijzing voor de politieke betrokkenheid van de burgers, maar veeleer een indicatie voor de greep die het bestuurlijke apparaat op federaal, regionaal en gemeentelijk niveau heeft. Lokale bestuurders worden in belangrijke mate beoordeeld op hun vermogen om de opkomst op te krikken.

2. Nieuwe kiesraad

Een belangrijke rol daarbij is weggelegd voor de Centrale Kiescommissie. Sinds 28 maart 2016 heeft die federale kiesraad in Ella Pamfilova een nieuwe voorzitter. Pamfilova (binnenkort 63 jaar), ooit minister van sociale zaken (1991-1994) onder president Boris Jeltsin, was gevolmachtigde voor mensenrechten. President Poetin benoemde haar in maart 2016 in plaats van Vladimir Tsjoerov.

Tsjoerov had deze functie sinds 2007 vervuld en was mede verantwoordelijk voor de stembusfraude tijdens de Doemaverkiezingen van december 2011. De onregelmatigheden leidden toen tot een naar Russische maatstaven ongekend burgerprotest op de straten van Moskou en enkele andere grote steden. Deze protestbeweging is bekend geworden als Bolotnaja,  naar het plein van de protesten, en werd na de presidentsverkiezingen van maart 2012 gesmoord door de politie en nieuwe wetgeving.

Ella Pamfilova, toen nog gevolmachtigde voor mensenrechten, bij president Poetin

Wat de rol van Pamfilova zal zijn, is nog niet helder. Mogelijk mag ze een nieuwe wind door de Centrale Kiescommissie laten waaien. Wellicht is ze niet veel meer dan een alibifunctionaris. Maar Pamfilova moet hoe dan ook vertrouwen voor de kiesraad herwinnen.

In haar nieuwe rol moet Pamfilova de verdenking wegnemen dat de parlementsverkiezingen net zo zullen worden gemanipuleerd als die van vijf jaar geleden. Voor de nasleep van de verkiezingen is het van belang of en in welke mate ze daarin slaagt.

Pamfilova heeft daarbij sinds kort een extra handicap te overwinnen. Ze kan zich in haar uiteindelijke proces verbaal niet beroepen op onafhankelijke waarnemers. Doemavoorzitter Sergej Narysjkin heeft een aantal buurlanden en internationale organisaties – variërend van Belaroes en enkele andere GOS-landen tot de Zuidamerikaanse handelsunie Mercosur – uitgenodigd om waarnemers te sturen. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) is aanwezig met een kleine groep van ongeveer 75 waarnemers. Maar de Russische non-gouvernementele waarnemersorganisatie Golos (Stem) kan niet vrijelijk werken. Golos werd eind juli door een rechtbank in Moskou verboden. Golos had zich moeten laten registreren als ‘buitenlandse agent’, omdat de ngo in 2013 een geldprijs uit het buitenland heeft aanvaard. Waarnemers van de Raad van Europa, waar Rusland lid van is, zijn sowieso niet welkom.

Het is aan Pamfilova en de Centrale Kiescommissie om eventuele kritiek achteraf op het ordentelijke verloop van de verkiezingen te pareren. Een herhaling van 2011 is voor het Kremlin onaanvaardbaar.

3. Positie van Medvedev

Er lijkt ook een andere kwestie rond de verkiezingen aan de orde te kunnen komen: de positie van premier Dmitri Medvedev.

De premier is formeel partijleider van Verenigd Rusland en bij de Doemaverkiezingen de landelijke lijsttrekker. Als eerste minister is hij verantwoordelijk voor met name het sociaaleconomische beleid van de regering. De macro-economische indicatoren spreken niet in zijn voordeel. Hij is ook verantwoordelijk voor de toekomst van honderden partijgenoten in het parlement.

Begin augustus verscheen op internet een petitie tegen Medvedev. Aanleiding was een opmerking van de premier dat leerkrachten, die ontevreden zijn over hun salaris, beter ander werk in de commerciële economie kunnen gaan zoeken. Eerder had hij zich al kritiek op de hals gehaald door op de Krim klachten van bewoners over de hoge prijzen van de eerste levensbehoeften en de lage indexatie van de pensioenen laconiek te beantwoorden met de op internet beroemd geworden frase: 'Er is nu geen geld, maar als we geld vinden zullen we indexeren.' De petitie op de wereldwijde website change.org verwijt premier Medvedev minachting voor de onderwijzers en eist daarom zijn ontslag. Ruim 270.000 burgers hebben intussen getekend.

Wie er achter de actie op change.org schuilt gaat, is onduidelijk. De initiatiefnemer bedient zich van het pseudoniem Aleksandr Lee. Volgens de Russische nieuwssite RBK menen bronnen rond het Kremlin dat de petitie van Lee is 'besteld door krachten' die de positie van premier/partijleider Medvedev aan de vooravond van de verkiezingen willen verzwakken.

De petitie van Lee is niet het enige protest. Er lopen op internet nog meer, kleinere, handtekeningenacties tegen de premier. Het prestige van Medvedev is tanende. Dat heeft veel te maken met de volkshuishouding van Rusland, hét beleidsterrein waarop de ministerraad in Rusland traditiegetrouw wordt beoordeeld.

BBP per hoofd van de bevolking (in dollars) sinds eerste verkiezingen voor Doema

4. Hervormen of niet-hervormen

De macro-economische cijfers zijn voor het tweede achtereenvolgende jaar niet florissant. De recessie gaat minder diep dan in 2015 en er zijn tekenen van enig herstel. De kapitaalvlucht uit Rusland is bijvoorbeeld drastisch afgenomen tot 13 miljard dollar in de eerste twee kwartalen van 2016. Het bruto binnenlands product (bbp) blijft niettemin ook in 2016 afnemen. Na een krimp van 3,8% in 2015 staat de teller in 2016 op een terugval van 1,2% op jaarbasis. Het begrotingstekort is inmiddels gestegen van 0,5% vorig jaar tot 2,6% nu. De financiële buffers raken op. In het Reservefonds zit nog 38,2 miljard dollar, tegen 73 miljard dollar exact een jaar geleden. Het Nationale Welvaartsfonds, waarheen een deel van het Reseverfonds wordt gesluisd en waaruit onder andere de pensioenkassen worden aangevuld, is met ruim 72 miljard overigens wel stabiel. De recessie uit zich ook in het investeringsklimaat. Vooral de (buitenlandse) investeringen nemen nog steeds niet toe. En dat doet zich concreet voelen. De bouwproductie bijvoorbeeld daalt ook in 2016 weer met bijna 10%.

Op deze website zijn de meest recente economische indicatoren te vinden.

Weliswaar heeft de reële economie een ruimere basis dan alleen deze statistieken. Volgens schattingen is ongeveer 40 procent van de beroepsbevolking deels werkzaam in de grijze en zwarte circuits, die op hun beurt weer goed zijn voor meer dan 25 procent van het bruto binnenlands product (bbp), zo heeft persbureau Bloomberg berekend. Maar in de politieke machtsstrijd spelen de officiële cijfers wel degelijk een rol.

Een relatief slechte verkiezingsuitslag kan Medvedev dus in de problemen brengen. Veel hangt af van de machtsstrijd rond het Kremlin, die ook gaat over het te voeren economisch beleid. Het is geen geheim dat Poetins in ere herstelde economisch adviseur Aleksej Koedrin, voormalig minister van Financiën, wel premier zou willen worden. Andere fracties in Moskou voelen daar niet voor, omdat Koedrin structurele economische hervormingen wil doorvoeren.

5. Landelijke machtsverhoudingen

Los van de uiteindelijke steun voor Verenigd Rusland is de uitslag van de Doemaverkiezingen ook een indicatie voor de machtsverhoudingen tussen de drie zogeheten ‘systeemoppositie-partijen’. In de huidige Doema is de communistische KPRF met 92 zetels de tweede fractie, vóór Rechtvaardig Rusland (64 zetels) en Zjirinovski's LDPR (58 zetels).

Belangrijk is of deze drie partijen de enige oppositie binnen de Doema blijven of dat er nog een of meer partijen in staat zijn de kiesdrempel van 5 procent te halen. Voor de parlementsverkiezingen zijn tot nu toe in totaal veertien partijen toegelaten op het stembiljet. Het gaat daarbij om de min of meer liberale partijen Parnas (die sinds de moord op leider Boris Nemtsov in 2015 wordt verscheurd door interne twisten) en Jabloko (van oud-sovjetminister Grigori Javlinski). Ook nationalistische groeperingen als Rodina (Moederland) van vicepremier en havik Dmitri Rogozin en de Patriotten van Rusland (een afsplitsing van de KPRF) zouden eventueel een kleine rol kunnen spelen. Sinds 2007 is overigens geen enkele partij buiten de vier systeempartijen er in geslaagd in de Doema verkozen te worden. In 2003 haalden Jabloko en de toen nog bestaande Unie van Rechtse Krachten (SPS) voor het laatst zetels in het nationale parlement.

Opiniepeiler Levada Centrum voorspelt op basis van sociologisch onderzoek onder burgers die zeker gaan stemmen dat geen enkele nieuwe partij de kiesdrempel zal halen. Zelfs Rechtvaardig Rusland balanceert rond de vijf procent. KPRF en LDPR zouden op 15% komen, Verenigd Rusland op 57%. Onder alle kiezers rijst hetzelfde beeld op, zij het dat Verenigd Rusland, KPRF en LDPR in die peiling aanzienlijk minder aanhang hebben: respectievelijk 37%, 10% en 10%.

Het onderzoeksbureau VTsIOM komt tot vergelijkbare resultaten, al scoort Verenigd Rusland bij VTsIOM sinds juni onder de 45%. VTsIOM doet ook onderzoek op basis van een virtuele verkiezingsbeurs, vergelijkbaar met opinieonderzoek in het Westen. Op die beurs scoort Verenigd Rusland slechter. De KPRF, Rechtvaardig Rusland, Jabloko en de ondernemersformatie Partij der Groei doen het op de beurs beduidend beter.

6. Persoonlijke machtsposities

De helft van de 450 zetels in de Doema wordt verdeeld op basis van de landelijke uitslag. Deze 225 zetels worden toegewezen aan de partijen die de kiesdrempel van 5 procent hebben gehaald. De andere helft van de Doema wordt gekozen in 225 kiesdistricten, waarbij de kandidaat met de meeste stemmen de districtszetel mag innemen.

Op landelijk niveau spelen regionale machtsverhoudingen tegenwoordig echter ook een rol. Verenigd Rusland heeft al zijn kandidaten verspreid over deellijsten voor de regio. Alleen premier/partijleider Medvedev staat op de overkoepelende landelijke lijst. Verenigd Rusland heeft deze regionale lijsten samengesteld na zogeheten ‘primaries’. De officiële opkomst bij die voorverkiezingen op 22 mei dit jaar was zeer laag. Over heel Rusland nam nog geen 10% van de kiezers deel. In Sint-Petersburg was de opkomst zelfs minder dan 5 procent.

Aleksej Poesjkov, nu nog voorzitter van de buitenlandcommissie in de Doema

Eén van de bekendste slachtoffers van de voorverkiezingen binnen Verenigd Rusland is de parlementariër Aleksej Poesjkov, voorzitter van de buitenlandcommissie van de Doema. Poesjkov was afgelopen jaren de man die in de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa als delegatieleider de positie van Rusland verdedigde en de Russische afvaardiging terugtrok toen die assemblee de Russische delegatie schorste wegens de annexatie van de Krim en inmenging in de Donbas. In Moskou presenteerde heeft bovendien een wekelijkse talkshow. Maar in Perm werd Poesjkov niet gekozen, volgens Doemavoorzitter Narysjkin omdat Poesjkov een te grote specialist is en de kiezers dus niet kon gerieven met teksten over sociaal-economische en lokale problemen. 

Verenigd Rusland heeft die nederlaag in Perm snel gecorrigeerd en de positie van Poesjkov in Moskou veiliggesteld door hem op een lijst te plaatsen die hem verzekert van een zetel in de Federatieraad, het Hogerhuis van het Russische parlement. De Federatieraad fungeert als een soort senaat en vervult een relatief belangrijke rol in de buitenlandse en veiligheidspolitiek van Rusland. Na de Doemaverkiezingen worden minimaal 24 van de 170 zetels in de Federatieraad ververst.

Voor andere prominente parlementariërs kunnen de Doemaverkiezingen ook verrassingen opleveren. Ze kunnen naderhand worden afgerekend op een slechte opkomst of een relatief laag stemmenpercentage. Omgekeerd kunnen ze ook proberen hun machtspositie te versterken, op grond van de uitslag van 18 september.

Allemaal redenen voor de politici in Rusland, die nu een hechte relatie met het Kremlin hebben, om de Doemaverkiezingen niet op hun beloop te laten. Evenzoveel reden om die stembusgang van zondag 18 september te volgen.