In ‘Hetze’ vertelt de Belarussische schrijver Sasja Filipenko het verhaal van een oligarch die een lastercampagne begint tegen een kritische journalist. Het boek laat op beklemmende wijze zien hoe dit het leven van de journalist volledig overneemt. Toen het boek in 2016 in Rusland verscheen, vonden veel lezers dat Filipenko overdreef. ‘Dit boek gaat niet over ons’, kreeg hij te horen. Daan de Vries sprak Filipenko over het boek, over zijn schrijverschap en over zijn leven in ballingschap.
Schrijver Sasja Filipenko
door Daan de Vries
Sasja Filipenko (Minsk, 1984) komt lopend naar het kantoor van zijn Nederlandse uitgeverij. De schrijver is twee dagen in Nederland vanwege de verschijning van de Nederlandse vertaling van zijn boek ‘Hetze’. Hij is een paar minuten later, omdat hij rechtstreeks uit de studio van Dozjd komt, de onafhankelijke Russische televisiezender die sinds afgelopen najaar gevestigd is in Amsterdam. 'Toen ik dit boek zeven jaar geleden schreef woonde ik nog in Rusland en werkte ik bij Dozjd’, vertelt Filipenko. ‘Ik was presentator van een satirisch nieuwsprogramma.’
In 2020 nam Filipenko deel aan de grootschalige protesten in Belarus. Hij is een van de bekendste schrijvers van Belarus. Na Nobelprijswinnaar Svetlana Aleksijevitsj is hij de meest vertaalde Belarussische auteur. Toen veel bekende Belarussen die de protesten steunden werden opgepakt besloot Filipenko te vluchten. Hij vertrok via Rusland naar Oostenrijk.
Enige tijd later keerde hij voor een prijsuitreiking kort terug naar Rusland, waar hij direct werd opgepakt. Drie uur later kwam hij onverwacht vrij, waarna hij het land kon verlaten. Na enige omzwervingen is Filipenko inmiddels in het Zwitserse Bazel neergestreken.
‘Mijn thuis is overal en nergens’, zegt Filipenko over zijn ballingschap. ‘Nu ik in Amsterdam ben, mis ik Bazel. Als ik in Bazel ben, mis ik Londen.’ De schrijver is veel op reis. Hij is vanuit Brussel naar Amsterdam gekomen, hierna volgt een tour door Duitsland, waar net een ander boek van hem is uitgekomen.
Fragment uit Hetze van Sasja Filipenko:
Het bewuste proces is, zoals alle belangrijke zaken in die tijd, live uitgezonden. Ik wil een al te langgerekte inleiding graag overslaan en doorgaan naar het moment waarop de openbaar aanklager zijn verhoor hervatte:
'Wilt u me alstublieft vertellen wat uw blogpost te betekenen had?'
'Niets.'
'U wilt beweren dat u zomaar een leeg bericht hebt gedeeld, zonder enige bijbedoeling?'
'Ja.'
'Dus we moeten van u aannemen dat een schrijver met driehonderdduizend volgers een leeg bericht publiceert zonder daar iets mee te willen zeggen?'
'Klopt.'
'Ziet u ons voor leeghoofden aan?'
'Zeker niet. Bovendien, ik krijg het idee dat ik niet de enige ben die lege boodschappen met het publiek deelt. Onze Imperator spreekt woorden die niets betekenen, zijn vertrouwelingen bedenken wetten die nergens op slaan, onze journalisten...'
'Blijf ter zake! Ik vraag u nogmaals: wat bewoog u toen u op uw blog een post met niet één symbool publiceerde?'
'Ik wilde gewoon kijken wat er zou gebeuren?'
'Nou ja zeg... Ik hoop dat uw nieuwsgierigheid bevredigd is. Edelachtbare, zou ik mijn rol als advocaat mogen beëindigen en in de hoedanigheid van aanklager gedupeerden in de zaal mogen uitnodigen?'
'Dat mag.'
Vertaling: Jan Lodewijk Eshuis
Dystopie en realiteit
Hoewel het onderwerp van Hetze bijzonder actueel is, dateert de Russische versie uit 2016. ‘Het is belangrijk dat mensen zich realiseren dat dit een ‘oud’ boek is’, zegt Filipenko. Bij een boekpresentatie omschreef hij dat treffend: 'Ik heb dit boek niet geschreven, de "ik" van acht jaar geleden heeft dat gedaan.’
De Sasja Filipenko van 2016 woonde en werkte in Rusland. ‘Het zat me dwars dat we ons journalisten alleen herinneren als ze vermoord of gearresteerd worden, of wanneer ze vluchten. Maar er zijn veel meer manieren waarop journalisten onder druk gezet worden.’ Filipenko zag het gebeuren, eerst bij vrienden en later bij zichzelf. ‘Ik heb gezien hoe journalisten daar niet alleen zelf onder lijden, maar ook hun naasten.’
De roman speelt zich voor een deel af in Zwitserland, waar hij nu woont. ‘Dat is min of meer toevallig', zegt Filipenko. 'Ik koos voor Zwitserland omdat dat een land is waar Russische oligarchen veel kwamen. Ik was weleens in Zwitserland geweest, maar kende het land niet bijzonder goed.’
Het boek gaat over een oligarch en een journalist. ‘De journalist van Hetze schrijft een dystopie. De grenzen tussen die dystopie en het leven van de journalist komen steeds meer te vervagen. Op die manier wilde ik laten zien dat er tussen de dystopie en Rusland eigenlijk geen verschil is’, zegt Filipenko. ‘In 2016 lachten mensen mij uit, ze vonden dat ik overdreef. “Dit boek gaat niet over ons”, hoorde ik.’ Maar in 2023 voelt de lastercampagne uit Hetze huiveringwekkend echt.
'Ik begrijp niks van politiek'
Bij een boekpresentatie, de middag na ons gesprek, wordt Filipenko gevraagd naar zijn visie op de Russische samenleving. ‘In Rusland zakt de samenleving almaar dieper weg. In feite kent Rusland geen samenleving meer. De maatschappij is volledig geïndividualiseerd, iedereen leeft zijn eigen leven.’
Filipenko is bezig aan een nieuwe roman, een historische roman over de strafkampen uit de Sovjettijd. Hij vergelijkt de manier waarop het huidige Rusland is georganiseerd met een strafkamp of een gevangenis. ‘Wanneer Tsjetsjenen, Tataren of Oekraïners in een kamp terechtkomen, vormen ze groepen. Russen doen dat niet.'
De politieke situatie in Rusland en Belarus ziet Filipenko dan ook niet snel veranderen. ‘Een gesloten samenleving komt niet in opstand. Zoals Maksim Osipov [een Russische schrijver die inmiddels in Nederland woont, red.] zei: “In Rusland verandert in tien jaar alles, maar in tweehonderd jaar verandert er niks.”’
Filipenko zegt niet graag over politiek te praten. ‘Omdat ik niks van politiek begrijp. Bij ons is er geen politiek, wij strijden voor basale rechten. Ik weet niet wat mijn politieke overtuigingen zijn. Links, rechts en groen bestaan bij ons niet. Om mijn standpunten te achterhalen moest ik zo’n testje doen op internet.’
Filipenko schrijft in het Russisch. Zijn grootouders waren Russisch, Oekraïens, Belarussisch en Tataars. In Oekraïne kiezen veel mensen bewust voor het Oekraïens, zij zien het Russisch als de taal van de bezetter. Die beweging bestaat ook in Belarus.
‘Het is voor veel mensen een politieke daad om Belarussisch te spreken. Ik ben daar zelf geen voorstander van’, zegt Filipenko. ‘Taal is in de eerste plaats een communicatiemiddel. Als je Vlaams spreekt, wil dat niet automatisch iets zeggen over je politieke voorkeur. Ik spreek ook graag Belarussisch, dat is mijn tweede moedertaal. Maar een taal als ‘imperialistisch’ zien, dat doe ik niet.’
Ritme en rust
In zijn romans probeert Filipenko steeds een andere vorm uit. In Hetze koos hij voor de sonate. 'In de muziek zijn ritme en rust van groot belang, dat heb ik in het boek geprobeerd terug te laten komen’, legt Filipenko uit. Geluid speelt een belangrijke rol in het boek. De schrijver citeert teksten uit popmuziek, en de in het boek beschreven lastercampagne werkt ij in het boek uit doordat de hoofdpersoon voortdurend wordt geteisterd door storende geluiden.
De sonatevorm vraagt enig geduld van de lezer, vindt Filipenko. 'Het boek begint fragmentarisch, het verband tussen de verschillende personages is niet meteen duidelijk. Daarmee wil ik laten zien dat de werkelijkheid uit verschillende delen bestaat. Soms nemen we niet de moeite om die stukjes bij elkaar te leggen.'
'Ze zijn niet bang voor boeken, ze zijn bang voor auteurs'
Anders dan de hoofdpersoon van Hetze heeft Filipenko zichzelf nooit als journalist beschouwd. ‘Ik was satiricus, televisiecolumnist en schrijver, geen nieuwsjournalist.’ Hij hoopt dat lezers door zijn boeken Rusland en Belarus beter leren begrijpen.
In Rusland zijn Filipenko’s boeken nog wel te koop, maar ze liggen niet meer op de planken. ‘Als je mijn boeken wil kopen, moet je daar speciaal om vragen. Theatervoorstellingen over mijn boeken zijn wel verboden’, vertelt hij. ‘Er zit geen logica in. Wat er in het boek staat maakt niet uit, ze gaan ervan uit dat niemand het leest. Het gaat erom wat de schrijver zegt’, legt Filipenko uit. ‘Ze zijn niet bang voor boeken, ze zijn bang voor auteurs.’
Filipenko's meest recente boek verscheen in Rusland op 25 februari 2022, een dag na het begin van de Russische invasie van Oekraïne. Vanuit Zwitserland voelde hij een enorme machteloosheid over die invasie, vertelt de schrijver. 'Ik had het gevoel dat ik de schoonheid van de Zwitserse bergen om mij heen niet verdiende, die eerste weken.'
Hij kan niet terug naar Belarus, en daardoor ook niet naar Rusland, waar hij meteen gearresteerd zou worden en uitgeleverd aan zijn geboorteland. Op de vraag of hij nog hoop heeft, antwoordt Filipenko bevestigend. 'Ik hoop omdat er goede mensen bestaan. Al mijn vrienden en veel kennissen zijn goede mensen. Niemand van hen heeft me teleurgesteld wat betreft de oorlog. Helaas zijn we wel in de minderheid.’
'Hetze' van Sasja Filipenko
Uit het Russisch vertaald door Jan Lodewijk Eshuis
Meridiaan uitgevers, €21,99