Robert Serry, begin jaren negentig de eerste ambassadeur van Nederland in Kyiv, was ook deze lente weer in Oekraïne. Hij zag er dat het ballet in de Opera voor de inwoners van de hoofdstad belangrijker is dan de angst die het luchtalarm inboezemt. Hij sprak er met lokale bestuurders die bezig zijn met de wederopbouw. En hij vroeg zich af waarom het onontbeerlijke offensief tegen de Russische bezetter op zich laat wachten. Deel tien van zijn oorlogsdagboek.
Bewoners van Novosilivka. Foto Robert Serry.
Door Robert Serry
Het klassieke ballet is hier niet alleen populair bij een culturele elite, maar vrijwel iedereen houdt ervan om een avondje uit te gaan naar de Opera. Vanwege de avondklok worden de deuren van de Opera vroeger dan gewoonlijk geopend voor een beperkt publiek dat alleen op de parterrestoelen plaatsneemt.
Zo ook op vrijdag 7 april 2023, toen Don Quichot werd vertoond. Tijdens het laatste bedrijf van dit spectaculaire ballet hoorde ik opeens de sirene van het luchtalarm buiten zachtjes doorklinken in de grote zaal. Maar de voorstelling werd niet afgebroken, zoals voor de voorstelling was aangekondigd. Het publiek bleef ademloos toekijken. Voor de zekerheid checkte ik mijn alarm-app op mijn mobieltje; die was inderdaad rood gekleurd. Met een verdwaasd voor zich uitkijkende Don Quichot maakten de dansers Kitty en Basil hun laatste sierlijke pirouettes voordat het ballet zo’n 10 minuten later was afgelopen. Pas toen werd het luid klappende publiek gemaand de zaal snel te verlaten, maar de dansers kwamen toch nog eenmaal van achter het gesloten doek tevoorschijn om de felicitaties en bloemen in ontvangst te nemen. Vrijwel niemand bleef beneden in de garderobe wachten totdat het luchtalarm voorbij was, maar liep met jas gewoon naar buiten.
Het valt de lezer in Nederland moeilijk uit te leggen waarom mensen hier zo stoïcijns reageren op oorlogsgevaar dat op afstand vaak groter lijkt dan die is. Het luchtalarm is in Kyiv minder frequent geworden en de stad is ver van het oostelijke front gelegen. De generatoren, die bij mijn bezoek ruim een maand geleden nog overal luid ronkten en een minder aangename benzinegeur verspreidden, staan nu stil. In mijn flat heb ik geen enkele maal last gehad van stroomonderbreking. Poetins plan om deze stad in de winter op de knieën te dwingen door de civiele infrastructuur te bombarderen heeft gefaald.
Christus is opgestaan!
In dorpen vlakbij Tsjernihiv, een stad ongeveer 160 km ten noorden van Kyiv, is in de eerste dagen van de oorlog hard gevochten. Ook hier is de opmars van een Russische tankkolonne, die Oekraïne vanuit Belarus was binnengevallen, tot stilstand gebracht. Het dorp Novosilivka (letterlijk: Nieuwdorp) is vrijwel volledig verwoest. De naam heeft dit dorp te danken aan zijn wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Het noodlot is de bewoners van Novosilivka dus al tweemaal niet goedgezind geweest. Even verder op aan deze weg ligt een ander dorp waar de Russische tanks doorheen hebben gewalst zonder veel schade aan te richten.
Op Orthodoxe Paasmaandag (17 april) slenterde ik samen met collega's uit Kyiv door een straatje in dit dorp. Een oude vrouw begroet ons: ‘Christos voskres!’ (Christus is herrezen!) ‘Voistine voskres!’ (Hij is waarlijk herrezen!) antwoorden wij haar. We raken in gesprek met deze baboesjka (grootmoeder), die ons naar haar vernielde huis even verderop brengt. Op haar erf zien we hoe uit de as van de door tankgranaten bijna volledig vernielde woning met houten bouwmaterialen een nieuw huisje wordt gebouwd. ‘Krijgen jullie hulp?’ vragen wij. De oude vrouw roept haar nicht te hulp, die binnen aan het werk is. Van haar horen wij dat deze familie vrijwel geen hulp heeft gekregen van de lokale autoriteiten of internationale humanitaire organisaties. Alleen een toevallig voorbijkomend team van het Rode Kruis heeft ze een klein bedrag (ongeveer 5000 euro) gegeven om bouwmaterialen te kopen.
Deze familie beschikt kennelijk over voldoende eigen middelen om hun lot zelf in handen te nemen en niet te wachten op staatshulp nadat de oorlog is beëindigd. Baboesjka leidt ons trots rond op haar erf en wijst met haar wandelstok de moestuin aan, waar de eerste groene sprieten en stengels al uit de zwarte aarde zijn gesprongen.
Paasdagen in Kyiv. Foto Robert Serry
Begin met wederopbouw
De volgende dag besprak ik met de regionale autoriteiten in Tsjernihiv het plan van de stichting Opendoor Ukraine (waarvan ik voorzitter ben) om op het erf van een van de dakloze families in Novosilivka een modulair gebouwde houten modelwoning van ongeveer 60m2 met moderne voorzieningen te bouwen. Nu wachten de inwoners als sardientjes opgepakt in, door de Poolse regering geschonken, tijdelijke prefab containers die bij de ingang van het dorp staan al bijna een jaar op compensatie om hun eigendommen te herstellen en terug te keren naar het vertrouwde stukje eigen grond. De vicegouverneur gaf toe dat ze waarschijnlijk nog lang zullen moeten wachten. En hoe zij voor compensatie in aanmerking kunnen komen pas nadat de oorlog is beëindigd is ook nog onduidelijk. Dit terwijl de veiligheidssituatie in deze regio redelijk is gestabiliseerd en geen beletsel vormt om hier al aan wederopbouw te beginnen.
De vicegouverneur reageerde positief op het voorstel en verklaarde zich op zijn beurt bereid de nodige voorbereidingen te treffen, zoals het vrijmaken van het terrein van oorlogspuin, een fundament voor de modelwoning en aansluiting van aanwezige voorzieningen. Novosilivka is aangesloten op water, elektriciteit en zelfs aardgas, maar bij gebrek aan riolering zal er een septic tank geplaatst moeten worden.
De kosten van meer grootschalige en snelle lokale productie van dit modulaire type houten huisjes die tientallen jaren kunnen meegaan hoeft niet veel meer dan ongeveer 35.000 euro per huis te kosten. Ik vroeg nog: zouden de gedupeerde inwoners van Novosilivka toch niet liever op compensatie willen wachten om later zelf hun huis te herbouwen? Nee, de kans was miniem dat de inwoners niet op korte termijn zouden willen terugkeren naar een modern huisje op hun erf. We besloten de handen ineen te slaan en samen te zoeken naar financiering voor zo’n honderd modelwoningen om hen zo snel mogelijk een nieuw thuis op hun land terug te geven. Als honderd Nederlandse gemeenten nu eens elk zo’n model huisje zouden willen adopteren, dan kunnen deze dorpsbewoners tenminste weer naar huis!
Ik erger me overigens aan de vergezichten en duizelingwekkende miljarden aan reconstructiehulp die Oekraïne op internationale conferenties worden beloofd zonder dat er al nu een serieus begin wordt gemaakt met wederopbouw in gebieden die redelijk gestabiliseerd zijn. Het zijn weer de Oekraïners zelf die zijn begonnen hun huizen of flatgebouwen te herstellen, daarbij soms geholpen door kleinschalige initiatieven van humanitaire organisaties uit Europa en de VS (vaak christelijk geïnspireerd). In Nederland vorderen de voorbereidingen op onze steun aan wederopbouw moeizaam. Hoe is het toch mogelijk dat in Nederland een gewezen ambassadeur uit Moskou die vindt dat Oekraïne bij Rusland hoort tot reconstructiegezant werd benoemd?
Lente! Waar blijft tegenoffensief?
Op zaterdag 22 april zijn in de perken op de binnenplaats van ons flatgebouw aan de John McCainstraat dan eindelijk de rode tulpen uitgekomen. Als ik mijn laatste inkopen doe voor de lange terugreis morgen per trein naar Przemysl vlak voorbij de grens met Polen, zitten de bankjes langs de Maria Prymotsjenko-boulevard vol met stelletjes die genieten van de lentezon. Het is hier de afgelopen weken na een zachte winter ongewoon koud en nat geweest. De afgelopen nacht ging voor het eerst sinds geruime tijd het luchtalarm weer af. De uit Belarus afkomstige shaheed drones zijn bijna allemaal uit de lucht geschoten en hebben nauwelijks schade aangericht. Maar wat staat Oekraïne nog te wachten?
Het lang verwachte Oekraïense tegenoffensief blijft maar uit. In het kort zijn hiervoor drie redenen aan te voeren. Ten eerste omdat april ook hier doet wat het wil en is de Oekraïense zwarte aarde nog onvoldoende opgedroogd om grote militaire operaties met zware tanks en ander rollend materieel optimaal te kunnen uitvoeren. Ten tweede, waarschijnlijk de belangrijkste reden, omdat Westerse wapenleveranties traag verlopen en munitievoorraden intussen slinken. Ten derde omdat Rusland er weliswaar niet in geslaagd veel terreinwinst te boeken in het eigen winteroffensief langs de frontlijn in de oostelijke gebieden, maar ook het Oekraïense leger intussen grote verliezen lijdt bij de uitputtingsslag om Bachmoet.
Er dreigt een patstelling te ontstaan langs een frontlijn die ongeveer even groot is als de afstand tussen Amsterdam en Madrid. Als de Oekraïners er niet in slagen hierin spoedig verandering te brengen zullen internationale oproepen om een staakt-het-vuren aanzwellen. Maar volgens het Amerikaanse Institute for the Study of War zal zo’n bestand slechts Poetin in de kaart spelen. Rusland krijgt dan de tijd de grote militaire verliezen weer aan te vullen en op het gewenste moment Oekraïne opnieuw aan te vallen. Wat staat dan de Oekraïense bevolking die al zoveel geleden heeft nog te wachten?
Wederopbouw in voormalig frontgebied. Foto Robert Serry.
Ik begin een onbehaaglijker gevoel te krijgen over het verloop van de oorlog. Oekraïne heeft vriend en vijand eerst verbaasd door de Russische militaire inval op 24 februari 2022 en opmars naar Kyiv af te slaan. In september volgde het verrassende tegenoffensief waarin de Russische linies rond Charkiv zo breekbaar als porselein bleken te zijn. Vrijwel de gehele provincie Charkiv werd bevrijd. En in november, na aanhoudende Oekraïense artilleriebeschietingen waarin de Himars-systemen hun waarde bewezen, werden de rechteroever van de Dnipro en Cherson bevrijd (de enige provinciale hoofdstad die het Russische leger had weten te bezetten). Maar sindsdien stokt het en zijn nieuwe tegenoffensieven uitgebleven.
Oekraïne wordt vaak met Israël vergeleken. Daar zijn Oekraïners zelf trots op. Het leger, dat voor 2014 nog weinig voorstelde, heeft een heldenstatus gekregen. Net als in Tel Aviv of Jeruzalem tref je in Kyiv soldaten aan, ook vrouwen, die met hun wapens door de straten lopen of de metro nemen. Reizend door het land zie ik helaas ook steeds langere rijen van foto’s van gevallen soldaten die op pleinen voor de stadhuizen worden herdacht.
De militarisering van de samenleving zal gevolgen hebben als de oorlog is beëindigd. Dat de burgerrechten dan onder druk kunnen komen te staan, zien we nu ook in Israël. Hoe wordt de democratische controle over de strijdkrachten hersteld? En de re-integratie van uit het leger ontslagen soldaten? Oorlogsveteranen klagen nu al dat ze te weinig aandacht krijgen.
Israël is een regionale grootmacht in het Midden-Oosten geworden, maar als je teruggaat naar zijn ontstaansgeschiedenis verraste het kleine Israël ook vriend en vijand door de sterker geachte Arabische vijand meermaals te verslaan. Het kon zich geen enkele nederlaag veroorloven. En dat lijkt nu ook te gelden voor Oekraïne dat voor de waarschijnlijk beslissende slag in deze oorlog staat om de door Russische strijdkrachten gecontroleerde landcorridor in het zuiden te doorbreken.
Toch gaat de vergelijking met Israël niet helemaal op: anders dan Israël is Oekraïne een veel groter land met strategische diepte zodat één verloren slag nog niet direct existentiële consequenties hoeft te hebben. Wat dit betreft heeft Poetin zich in elk geval in Oekraïne verslikt. Maar bevolking en economie zullen nog meer gaan lijden als de oorlog langer duurt. En hoe lang houdt het Westen dan de rug nog recht?
Laten we hopen dat de Oekraïners ons nog één keer verrassen. Hoe eerder, hoe beter.