Wat er precies omgaat in de geest van de Russische leiders, weten we niet. Net zo min als we dat weten van andere politici of onze buurvrouw. Maar in uitspraken die de hoogste Kremlin-bazen in het openbaar doen klinken steeds exentriekere gedachten door. Ze getuigen van gefrustreerde machtswellust in combinatie met visioenen van een apocalyps, schrijft Hella Rottenberg.

 
Vulkaanuitbarsting. Foto CC

door Hella Rottenberg

Een interview in de krant Izvestia vorige week met de voorzitter van Poetins Veiligheidsraad, de 71-jarige Nikolaj Patroesjev, deed de wenkbrauwen rijzen, maar leidde nauwelijks tot ophef. Waar had die man het over? Wat wilde hij met zijn krankjoreme uitspraken? Ze niet serieus nemen en lacherig terzijde schuiven zou echter een vergissing zijn: we hebben het wel over een vertrouweling van Poetin aan wie veel invloed wordt toegeschreven.

Patroesjev ventileert al jarenlang samenzweringstheorieën over ‘Anglosaxen’ die uit zijn op de wereldheerschappij door Rusland in mootjes te hakken en zich meester te maken van zijn grondstoffen. Oekraïne fungeert als het gereedschap, maar zal vervolgens zelf slachtoffer worden van de allesverslindende hebzucht van de Amerikanen en Engelsen. Die hebben hun oog namelijk ook laten vallen op de Oekraïense natuurlijke rijkdommen, weet Patroesjev.

Yellowstone vulkaan

Tot zover niets nieuws. Maar in het interview gooit Patroesjev het ineens over een andere boeg. ‘Weet u nog van de Yellowstone vulkaan?’ Die vulkaan dus, dat is een supervulkaan die zoveel magma in zich bergt dat een uitbarsting duizenden malen krachtiger is dan alles wat de mensheid heeft beleefd. Welnu, die vulkaan staat op uitbarsten. Als dat gebeurt is er geen leven meer mogelijk in Noord-Amerika, want de eruptie brengt een keten op gang van vulkaanuitbarstingen, aardbevingen, tsunami’s en zure regen, verklaart Patroesjev. De enige veilige plekken op aarde zijn dan Oost-Europa en Siberië.

Dat nu zit eigenlijk achter de ambitie van de ‘Anglosaxische elites’ om ons gebied te veroveren, zegt de voorzitter van de Russische Veiligheidsraad in alle ernst. In werkelijkheid zijn er geen aanwijzingen dat de Yellowstone vulkaan binnenkort explodeert. De laatste uitbarsting geschiedde 600.000 jaar geleden en het kan nog millennia duren voor het mogelijk weer gebeurt.

Eindtijd

Patroesjev roept het beeld van een eindtijd op, waarbij de wereld in een vlammenzee ten onder gaat, maar Rusland gespaard wordt. De vulkaan is een verrassing, maar van ondergangsvisioenen hebben meer Russische leiders last. Zo zei president Poetin al in 2018 dat in een kernoorlog Russen tenminste ‘als martelaren naar de hemel gaan’, terwijl de agressors ‘domweg dood neervallen’ en ‘niet eens tijd hebben om hun daden te berouwen’. In dat zelfde jaar vroeg hij zich af: ‘Waarom zouden we een wereld willen zonder Rusland?’, suggererend dat als Rusland wordt aangevallen hij niet zou aarzelen om een nucleair armageddon te ontketenen.

In zijn oorlogsverklaring aan Oekraïne op 24 februari 2022 dreigde Poetin dat wie Rusland in de weg zou staan of een bedreiging voor zijn land zou vormen ‘een onmiddellijk antwoord’ kon verwachten met ‘gevolgen zoals jullie nog nooit in je geschiedenis hebben meegemaakt’. Sindsdien heeft Poetin in al dan niet bedekte termen meer dan tien keer gedreigd met kernwapens.

Patroesjev (rechts) en Medvedev in een onderonsje tijdens vergadering van de Veiligheidsraad. Foto Kremlin

Dmitri Medvedev, tegenwoordig ondervoorzitter van de Veiligheidsraad en voorheen premier en president, wil Poetin graag plezieren en heeft het om de paar weken over een derde wereldoorlog of nucleaire apocalyps. ‘De nederlaag van een kernwapenmacht in een conventionele oorlog kan een kernoorlog ontketenen. Kernwapenmachten hebben nooit grote conflicten waar hun lot van afhangt verloren’, zei Medvedev bijvoorbeeld op 19 januari. Dit soort retoriek verraadt de woede en frustratie van mannen die aan de invasie zijn begonnen om Rusland weer groot te maken en als supermacht zijn plaats in de wereldpolitiek op te eisen, maar hun project in rook zien opgaan.

Heilige oorlog

Eenzelfde angstaanjagende toon klinkt van de kansel van de Russisch orthodoxe kerk. De dag dat Medvedev op zijn Telegram-kanaal de hierboven aangehaalde zinnen tikte, sprak patriarch Kirill over ‘de gekken’ die het in hun hoofd hadden gehaald om ‘de grote Russische mogendheid met zijn machtige wapens en ontzettend sterke bevolking’ te willen verslaan of hun waarden op te leggen. Nog nooit had Rusland zich aan enige vijand overgegeven en Kirill riep op te bidden om ‘die gekken aan het verstand te brengen dat elk verlangen om Rusland te vernietigen het einde van de wereld zal betekenen’.

Patriarch Kirill. Foto Patriarchia.ru

Patriarch Kirill, ooit geworven door de KGB, is een trouwe kompaan van Poetin en daarom verbaast zijn oorlogszuchtige taal geenszins. Maar de Russisch orthodoxe kerk is al veel langer geïnfecteerd door het virus van de apocalyps en het idee dat Rusland het laatste bastion is tegen de Antichrist. Ultra-rechtse ideologen zoals Alexander Doegin propageren dat het Westen met zijn losse zeden en globalisering niets anders is dan de Antichrist en dat Oekraïne in de maalstroom van het Westen is meegesleurd. In Poetins toespraken zijn vaak duidelijke sporen te vinden van het gedachtegoed van Doegin. Afgelopen september hield Poetin een tirade waarin hij het Westen en Oekraïne afschilderde als satanisten en het conflict met Oekraïne tot een religieuze strijd maakte tussen goed en kwaad, tot een heilige oorlog.

De Russische missie wordt behalve door een (schijn)sacraliteit ook gekenmerkt door destructie. Dat is te zien aan de manier van oorlogsvoering. Verschroeide aarde tactiek wordt door een terugtrekkend leger toegepast om de vijand middelen van bestaan te ontnemen en daarmee te verzwakken. Het Russisch leger past deze tactiek echter toe terwijl het aanvalt en gebied verovert. Misschien kent het leger geen andere methoden dan grove vernietiging. Maar het resultaat is verwoesting, verwoesting waarmee Rusland ook zichzelf de das omdoet.

Tanend geloof in overwinning

De vraag die levensgroot opdoemt is of de Russische machthebbers en de legerleiding zelf nog geloven in een overwinning op het slagveld. Uit de gelekte Amerikaanse inlichtingendocumenten komt een beeld naar voren van enorme verliezen aan mankracht , slechte coördinatie en logistiek, rivaliteiten en fricties tussen FSB, defensie en het privéleger Wagner. De stafchef van het Amerikaanse leger Mark Milley schat dat er op dit moment ‘200.000 slecht aangestuurde, slecht getrainde en slecht uitgeruste Russische soldaten’ in Oekraïne vechten, en dat sinds het begin van de oorlog er 200.000 Russische militairen zijn gedood of uitgeschakeld door ernstige verwondingen.

Begraafplaats van gesneuvelde Wagner-huurlingen in zuid-Rusland. Schermafbeelding van YouTube

Het leger heeft nieuw bloed nodig om de verliezen te compenseren, maar de rekrutering loopt bijzonder stroef. Een nieuwe mobilisatie van dienstplichtigen durft Poetin niet aan: de mobilisatie in september leidde tot onrust en de vlucht naar het buitenland van honderdduizenden – schattingen lopen uiteen van 500.000 tot 700.000 – jongemannen. Waarschijnlijk heeft het leger met die oproep lang niet het streefcijfer van 300.000 rekruten binnengehaald.

Defensie werft nu – naar het model van het huurlingenleger Wagner – gevangenen en soldaten op contract. Sinds een paar weken loopt er een grootscheepse reclamecampagne waarin het militaire bestaan wordt voorgesteld als werk waarin Russen hun mannelijkheid kunnen bewijzen en een dik salaris kunnen verdienen (het leger biedt 2000 tot 3000 euro per maand, terwijl een gemiddeld salaris niet meer dan 750 tot 1000 euro bedraagt). Zelfs jongens van 18 zonder eerdere militaire ervaring mogen zich direct uit de schoolbanken melden. Het schijnt niet storm te lopen.

De defensieindustrie draait op volle toeren om tanks, pantservoertuigen, raketten en granaten en ander oorlogstuig te produceren. Russische journalisten die met werknemers in defensiefabrieken hebben gesproken, melden evenwel dat het niet lukt om de productie snel op te voeren. Er is een tekort aan onderdelen en personeel, hoge lonen worden beloofd, maar niet betaald, de industrie is verziekt door corruptie op alle niveaus, managers doen op papier wat er van ze verlangd wordt en verbergen de praktijk.

Slag om Bachmoet

Tekenend voor de zwakte van het Russische offensief is de slag om Bachmoet in de Donbas. Daar vecht het Russische leger met de inzet van Wagner huurlingen sinds augustus om de stad in te nemen. Nog steeds slagen de Oekraïners er in om de Russen daar bezig te houden en zware verliezen toe te brengen. Wagner-baas Prigozjin dreigt regelmatig in videoboodschappen waarin hij de legerleiding de huid volscheldt het slagveld te verlaten als hij niet méér munitie krijgt. In zijn laatste video melddde hij dat hij wel in Bachmoet moest blijven, omdat hij anders als landverrader zou worden aangemerkt.

Bij de slag om Bachmoet blijft geen huis meer overeind staan. Foto Wikimedia CC

Het leger had Bachmoet op 9 mei, de dag dat Poetin op het Rode Plein de overwinning op de nazi’s vierde, als cadeau aan de Russische president willen aanbieden, maar is daarin niet geslaagd. Bachmoet zelf is niets meer waard – verlaten door de bewoners en in puin geschoten -, maar staat symbool voor de taaie weerstand van het Oekraïense leger en het falen van de Russische strijdkrachten. Daar gaat een enorme demoraliserende werking vanuit.

Dit zijn de omstandigheden waarin de Russen zich klaarmaken voor het elk moment te verwachten tegenoffensief van Oekraïne. Als we afgaan op de Amerikaanse en Britse inschattingen, dan zijn de Russen niet in staat om het initiatief te pakken en kunnen hooguit proberen het veroverde terrein te behouden.’Zelfs als het tegenoffensief van Oekraïne niet zo succesvol is, zullen de Russen waarschijnlijk niet in staat zijn om dit jaar een betekenisvolle aanval te lanceren’, concludeerde de Amerikaanse inlichtingendirecteur Avril Haines vorige week.

Waar ligt de rode lijn

Hoe reëel het is dat Poetin op een gegeven moment, in het nauw gedreven, wanhopig en woedend, op ‘de rode knop’ drukt, weet niemand. Soms klinkt hij rationeel, dan weer waanzinnig. Soms gooit hij olie op het vuur, dan weer doet hij geruststellende uitspraken. De Amerikanen houden scherp in de gaten of het Russische leger kernwapens klaarmaakt of verplaatst en of er andere ongebruikelijke activiteiten en bevelen waarneembaar zijn. Tot nog toe zeggen ze dat het niet het geval is en daar moeten we dan maar van uitgaan.

Volgens de kernwapendoctrine van Rusland uit 2020 zal Rusland alleen nucleair gaan in antwoord op een aanval met kernwapens op zijn territorium, als er een aanval plaatsvindt op de nucleaire infrastructuur of als door agressie van buiten ‘het voortbestaan van de staat gevaar loopt’. Dat laatste is het griezeligst, want een kwestie van interpretatie. Is het voortbestaan van Rusland in gevaar als Oekraïne de Krim herovert? Als andere door Rusland geannexeerde provincies door Oekraïne worden terugveroverd? Als er aanvallen op legerbases in Rusland plaatsvinden?

Intercontinentale kernraket tijdens overwinningsparade in Moskou.  Foto Wikimedia CC

Dat de interpretatie varieert en kan schuiven, blijkt uit de verschillen tussen de uitspraken van Poetin, Medvedev , Patroesjev en Lavrov, allemaal het afgelopen jaar gedaan. Medvedev gaat zoals gebruikelijk het verst. Volgens hem is het moment bereikt als Oekraïne zijn bezette gebieden herovert (2 november), maar volgens hem was een kernoorlog ook denkbaar als het Internationaal Strafhof zou besluiten om Moskou te vervolgen voor oorlogsmisdaden (6 juli). Inmiddels heeft het Strafhof een arrestatiebevel tegen president Poetin uitgevaardigd en is Medvedevs verklaring een loze kreet gebleken. Echt geruststellend is dat niet, want het steeds maar weer dreigen met kernwapens vergroot de onzekerheid in de wereld, verlaagt de drempel van gebruik en verhoogt het risico van een fatale beslissing.

Zelden een tegengeluid

Op de Russische staatstelevisie schromen propagandisten, Doema-leden en politieke commentatoren niet om in spierballentaal aan de lopende band te dreigen met kernwapens. Een uitspraak als ‘Engeland is binnen een paar minuten van de kaart geveegd’ is geen uitzondering en niemand protesteert als er weer zoiets wordt geroepen. Of kijkers dit beschouwen als bluf, er bang van worden of – hoe idioot dat ook lijkt – wennen aan de mogelijke inzet van kernwapens, is moeilijk in te schatten.

Feit is dat er maar hoogst zelden een nuchter en verstandig tegengeluid klinkt. Veiligheids- en defensie-expert Aleksej Arbatov waarschuwde in een interview in een vakblad voor het onverantwoordelijke en ondeskundige geklets over kernwapens en rode lijnen. Hij is een witte raaf in een zwerm krijsende roofvogels.

Inmiddels is het schermen met kernwapens al bijna een reflex geworden op elk incident dat de kwetsbaarheid van Rusland blootlegt. Neem de drone die vorige week binnen de Kremlinmuren ontplofte, maar niemand verwondde en zelfs geen schade aanrichtte. Doema-voorzitter Volodin kwalificeerde het als een terroristische aanslag op Poetin, die verdiende te worden beantwoord met ‘wapens die het terroristische regime in Kyiv kunnen stoppen en vernietigen’.

Hoe het met de mentale gesteldheid van Poetin en zijn vertrouwelingen staat weten we niet, maar hun apocalyptische visioenen en gedreig met kernwapens is doodeng. Met het offensief van Oekraïne in aantocht en het vermoedelijk tanende geloof in succes van hun veldtocht, groeit het gevaar voor wilde beslissingen.

Wie brengt ‘die gekken aan het verstand’, om met patriarch Kirill te spreken, dat een nederlaag in Oekraïne niet het einde van Rusland zal betekenen, alleen het terechte einde van hun eigen overmoed en Rusland als imperium.