Na de illegale annexatie door Rusland in 2014 lag het Krim-schiereiland jarenlang buiten bereik van Oekraïne. Na februari 2022 kwam daar verandering in: het Oekraïense leger weet geregeld doelen op de Krim te raken, die leiden tot de vlucht van de bewoners. Kyiv beschikt over wapensystemen die dat mogelijk maken en Westerse regeringen hebben het signaal afgegeven dat de bezette Krim een legitiem militair doelwit is geworden, schrijft Daan de Vries. Hoe kwetsbaar is de Krim, en hoe groot is de kans dat het Oekraïense offensief het schiereiland zal heroveren? En wat zijn de gevaren?
De baai van Donoezlav, waar zich sinds de Sovjettijd een marinebasis bevindt. Foto Wikimedia.
door Daan de Vries
Sinds de invasie van 24 februari 2022 heeft Rusland de Krim gebruikt als uitvalsbasis om grote delen van de Zuid-Oekraïense provincies Cherson en Zaporizja te bezetten. Het Russische leger beschikt op het sinds 2014 bezette schiereiland over havens, spoorlijnen, vliegvelden en militaire bases, die het benut om zijn troepen in Zuid-Oekraïne te bevoorraden en om onbezette delen van Oekraïne te bestoken. De haven van Sebastopol is de belangrijkste haven van de Russische Zwarte Zeevloot, die een grote rol speelt in de Russische oorlogsvoering. Russische marineschepen blokkeren Oekraïense havens en veel beschietingen op Zuid-Oekraïense steden vinden plaats vanaf zee.
Daarmee is de bevrijding van de Krim in de eerste plaats uit strategisch oogpunt een belangrijk doel voor Oekraïne. Mocht het Oekraïense leger erin slagen het schiereiland te bevrijden, dan kan Rusland zijn grip verliezen op de bezette delen van Zuid-Oekraïne. Ook zou Rusland zijn Zwarte Zeehaven Sebastopol kwijt raken.
Dat zou een uitermate gevoelige nederlaag voor de Russische president Vladimir Poetin betekenen. Politicoloog Andreas Umland betoogt zelfs dat de geïsoleerde positie van de Krim één van de redenen was voor de Russische invasie van 2022. De Krim bleek in de jaren na de annexatie niet zelfvoorzienend te zijn en vormde daarom een grote kostenpost voor de Russische overheid. Daarbij moest de schijn worden opgehouden dat de Krim zich onder Russisch bewind voorspoedig ontwikkelde.
In de eerste weken van de invasie wist Rusland flinke terreinwinst te boeken in het zuiden van Oekraïne. Die terreinwinst werd bekrachtigd met de annexatie van vier Oekraïense provincies in de Russische Federatie, in september 2022. Voor de Krim was vooral de belangrijke provinciale hoofdstad Cherson van grote betekenis. Door de verovering van het zuiden is de Krim nu makkelijker te bevoorraden en van water te voorzien. Rusland heeft sindsdien de drie belangrijkste toegangswegen tot de Krim in handen.
De Oekraïense president Volodymyr Zelensky in Cherson, kort nadat die stad in het najaar van 2022 bevrijd werd. Foto Twitter.
De kwetsbare toegangswegen tot de Krim
Op 15 mei 2018 opende de Russische president Vladimir Poetin hoogstpersoonlijk de langste brug van Europa: de Krimbrug, die de Russische provincie Krasnodar verbindt met de Krim. Dit bijna zeventien kilometer lange prestigeproject moest de inlijving van het schiereiland een air van eeuwigheid geven. Voor het eerst was de Krim direct verbonden met het Russische vasteland. Dat deze verbinding kwetsbaar is, bleek op 8 oktober 2022, toen delen van de brug beschadigd raakten door een explosie. Pas vijf maanden later was de Krimbrug weer volledig open voor gemotoriseerd verkeerd. Het herstel van de naastgelegen spoorbrug duurde zelfs tot begin mei.
In het noorden is de Krim op drie plaatsen verbonden met het vasteland van Oekraïne. Belangrijke toegangswegen bevinden zich op de landengte Perekop en het schiereiland Tsjonhar. Daartussen ligt de Syvasj, een zilt moerasgebied met in het westen grote zoutmeren. Ten slotte is er de nauwe landstrook Arabat, waar slechts een smalle, grotendeels onverharde weg ligt. In totaal hoeft Oekraïne dus maar drie wegen te blokkeren of saboteren om de toegang tot de Krim over land af te sluiten.
Een andere geografische uitdaging waarmee de Krim te kampen heeft is water. Het schiereiland is voor zijn watervoorziening afhankelijk van het Noord-Krimkanaal, dat in de Sovjettijd werd aangelegd. Het kanaal loopt van de Dniprorivier via de Oekraïense provincie Cherson naar het noorden van de Krim. Daar voorziet het in zo’n 85% van de waterbehoefte.
Na de Russische annexatie van de Krim plaatste Oekraïne een dam in het kanaal, wat leidde tot een watercrisis. In de jaren daarna slaagde Rusland erin een deel van de verloren watertoevoer te vervangen, maar watertekorten bleven met name de landbouw op de Krim teisteren. Op de eerste dag van de Russische invasie van Oekraïne nam het Russische leger het Noord-Krimkanaal in. Na minder dan een week bliezen de Russen de dam op, waardoor de watertoevoer van voor 2014 werd hersteld.
De drie belangrijke toegangswegen tot de Krim.
Maar afgelopen najaar wist het Oekraïense leger Rusland in de provincie Cherson terug te dringen tot de Dniprorivier. Daardoor liggen de drie belangrijkste aanvoerroutes naar de Krim (Krimbrug, Perekop en Tsjonhar) weer binnen bereik van de Oekraïense strijdkrachten. Door sabotage of blokkade van die wegen kan Oekraïne de toegang tot het schiereiland afsluiten. In theorie zou de Krim zo bevrijd kunnen worden zonder een invasie over land. Het is aannemelijk dat Oekraïne hiertoe in staat is, aangezien de Krim de afgelopen maanden meermaals werd getroffen door drone-aanvallen en explosies. Eind april 2023 werd een brandstofdepot verwoest en op 18 mei ontspoorde na een explosie een goederentrein die onderweg was van Simferopol naar Sebastopol. Enkele wagons met graan kantelden en het treinverkeer werd tijdelijk stilgelegd.
Met de levering van Britse Storm-Shadowraketten, met een bereik van 250 kilometer, is Oekraïne nu theoretisch in staat om doelen op de hele Krim te treffen. Ook Sebastopol, de thuishaven van de Russische Zwarte Zee-vloot, en de Krimbrug liggen binnen bereik. Sinds het Verenigd Koninkrijk aankondigde de langeafstandsraketten aan Oekraïne te leveren, constateert de Oekraïense veiligheidsdienst dat Rusland oorlogsschepen en militair materieel aan het verplaatsen is.
Het gebruik van de raketten heeft twee belangrijke obstakels: ze zijn ontzettend duur, en moeten afgevuurd worden vanuit gevechtsvliegtuigen. De vliegtuigen waarover de Oekraïense luchtmacht beschikt zijn kwetsbaar voor de Russische luchtverdediging. Verschillende NAVO-landen, waaronder Nederland, hebben zich recent bereid verklaard om Oekraïne te voorzien van F-16-gevechtsvliegtuigen. Het is wachten op de definitieve aankondiging, maar zelfs daarna zal het nog maanden duren voordat Oekraïense piloten de benodigde training hebben voltooid en de straaljagers ingezet kunnen worden.
De bevrijding van de Krim is voor Oekraïne een belangrijke voorwaarde voor vredesonderhandelingen. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky heeft meermaals verklaard dat de oorlog pas voorbij kan zijn als heel Oekraïne, inclusief de Krim, in Oekraïense handen is. Er zijn verschillende scenario's denkbaar waarop Oekraïne dat zou kunnen bereiken.
De Antonivkabrug over de Dnipro, in de buurt van de stad Cherson, is verwoest door het Russische leger tijdens hun terugtrekking uit Cherson.
Scenario's voor Oekraïens offensief
Op 29 mei kondigde president Zelensky het Oekraïense tegenoffensief officieel aan. Volgens Zelensky is er een datum vastgesteld en is het Oekraïense leger begonnen zijn troepen in positie te brengen. Oekraïne is al maanden bezig met het plannen van dit tegenoffensief. Onder anderen Oleksi Reznikov, de minister van Defensie, en presidentieel adviseur Mychajlo Podoljak hebben de afgelopen weken gesuggereerd dat het offensief aanstaande is. Onduidelijk is echter wanneer het precies zal beginnen, en wat het beoogde doelwit zal zijn. Rusland heeft zich ondertussen over de hele lengte van het front ingegraven. Op satellietbeelden is te zien dat het Russische leger ook op de Krim loopgraven en andere verdedigingswerken aan het opbouwen is.
De herinname van de Krim door een invasie over land zou Oekraïne dan ook veel mensenlevens kosten. De Russen hebben van het schiereiland een moeilijk inneembare vesting gemaakt. Dezelfde kwetsbare toegangswegen die in het geval van een blokkade in Oekraïens voordeel kunnen werken, spelen Rusland bij een invasie juist in de kaart. Een poging om de Russen door middel van een blokkade van het schiereiland te verjagen is daarom wellicht realistischer.
De Russen hebben van het schiereiland een moeilijk inneembare vesting gemaakt
Daartoe moet Oekraïne de noordelijke toegangswegen tot de Krim zien te bereiken. Dat kan via twee routes. De kortste weg is om vanuit het bevrijde Cherson naar het zuidoosten te trekken. Een groot nadeel van die route is dat het Oekraïense leger de Dnipro zou moeten oversteken, wat logistieke problemen oplevert en de troepen bovendien in een kwetsbare positie brengt. De rivier is hier ongeveer een kilometer breed, er staat geen brug meer overeind, en in het voorjaar is de waterstand op zijn hoogst. Een offensief in de provincie Zaporizja, vanaf de frontlinie naar het zuiden, zou een aantrekkelijker optie kunnen zijn.
De afstand tot de Krim is in dat geval groter, maar het front bevindt zich daar aan de voor Oekraïne gunstige oever van de Dnipro. Als Oekraïne erin slaagt de Russische linies te doorbreken zou het via de bezette stad Melitopol richting de Krim kunnen oprukken. De Russische verdedigingslinies zijn hier de afgelopen maanden echter zwaar versterkt, met meerdere rijen loopgraven. Eenmaal voorbij de zware fortificaties begint vanaf Melitopol een gebied dat beduidend minder goed beschermd lijkt te zijn, maar dat moet Oekraïne eerst zien te bereiken.
De door Rusland bezette delen van Oekraïne. Kaart Britse militaire inlichtingendienst, via Twitter.
Er is ten slotte nog een derde optie om de Russische toegang tot de Krim af te knijpen, door de tegenaanval verder naar het oosten in te zetten. Oekraïne zou in dat geval doortrekken naar de Zee van Azov en de bezette steden Berdjansk en Marioepol. De weg die de Krim in het noordoosten met Oekraïne verbindt loopt langs de Zee van Azov naar het Russische Rostov. Zo zou Oekraïne de Russische logistiek naar de Krim kunnen belemmeren zonder op te trekken tot de noordkant van de Krim. Bovendien zou het Oekraïne de gelegenheid geven om Russische posities onder vuur te nemen die voorheen buiten bereik lagen. Uiteraard heeft ook deze optie zijn bezwaren: Rusland heeft zich hier op een vergelijkbare manier ingegraven, en Marioepol ligt dichtbij twee belangrijke Russische militaire vliegvelden.
Mocht Oekraïne er via één van deze drie routes − of met gebruik van langeafstandsraketten − in slagen om de noordelijke toegangswegen tot de Krim af te sluiten, is het schiereiland natuurlijk niet direct bevrijd. Wel zou het de Russische bevoorrading grotendeels afsnijden, en worden doelen op de Krim nog makkelijker te bereiken voor Oekraïense wapensystemen. Dat vooruitzicht zou het voor de Russische marine moeilijker maken om zich in de haven van Sebastopol te handhaven. Vervolgens kan Oekraïne Russische marinehavens, vliegvelden en militaire bases maandenlang onderwerpen aan beschietingen, om Rusland zo te dwingen de Krim te verlaten. Het is de vraag wat Oekraïne in dit scenario het beste met de Krimbrug kan doen. De brug intact laten is een optie, in de hoop dat Russische inwoners het zinkende schip zullen verlaten. Nadeel is wel dat de bevoorrading dan niet volledig afgesloten is. Een alternatieve optie is om de brug te saboteren, waarna Rusland een eventuele evacuatie alleen over zee of door de lucht zou kunnen uitvoeren.
Symbolische waarde Krim
De Russische president Vladimir Poetin ziet de illegale annexatie van de Krim (in de ogen van de Russen een 'hereniging met het moederland') in het voorjaar van 2014, als zijn grootste overwinning. De inlijving is voor hem het herstel van een historische fout: de Krim was en is Russisch territorium. Op de Krim bekeerde grootvorst Vladimir van Kyiv zich in 988 tot de oosters-orthodoxe kerk en is daarmee voor de Russische orthodoxie en de Russische staat heilige grond. Rusland veroverde het gebied in 1783 onder tsarina Catherina de Grote op de Ottomanen.
De Sovjet-Unie (opgericht in 1922) was een conglomeraat van vijftien Unierepublieken met vaak betrekkelijk willekeurig getrokken grenzen. Na de Tweede Wereldoorlog maakte de Krim deel uit van de grootste Unierepubliek: de Russische Socialistische Sovjetrepubliek. In 1954 droeg Nikita Chroesjtsjov het schiereiland echter over van de Russische naar de Oekraïense Sovjetrepubliek, een administratieve maatregel die toentertijd weinig gevolgen had; de twee republieken waren immers onderdeel van één staat. De ingreep was geografisch en economisch vanzelfsprekend. Het schiereiland zit vast aan Oekraïne en is pas sinds 2018 via de Krimbrug met het Russische vasteland verbonden. Economisch en cultureel is de Krim van oudsher sterk verbonden met het zuiden van Oekraïne.
Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 bleef de Krim onderdeel van het onafhankelijke Oekraïne. Hoewel de meerderheid van de bevolking van de Krim Russischtalig is − een situatie die deels het gevolg is van de onderdrukking en gedwongen deportatie van Krim-Tataren in de Sovjettijd en herbevolking met Russen − stemde in 1991 zo'n 55 procent van de inwoners van de Krim vóór Oekraïense onafhankelijkheid. In 1997 erkende Rusland in een vriendschapsverdrag dat de Krim onderdeel is van Oekraïne, met een autonome status. Dat weerhield Moskou er echter niet van pro-Russische politieke partijen en andere organisaties te financieren.her sterk verbonden met het zuiden van Oekraïne.
Nadat de Oekraïense president Viktor Janoekovytsj in 2014 door de Majdan-protesten gedwongen werd Oekraïne te ontvluchten, gingen enkele duizenden inwoners van de Krim de straat op om aansluiting bij Rusland te eisen. Een paar dagen later namen Russische militairen in uniformen zonder insignes (de zogenaamde 'groene mannetjes') de controle over de Krim over. De aansluiting bij Rusland werd bekrachtigd door een frauduleus referendum, dat internationaal door niet meer dan zes landen wordt erkend. De annexatie werd in Rusland groots gevierd.
Russische soldaten zonder insignes op hun uniformen ('groene mannetjes') nemen in 2014 de controle over de Krim over. Foto Shutterstock.
Wat als Oekraïne de Krim bevrijdt?
Over de gevolgen van een eventuele bevrijding van de Krim is veel gespeculeerd. Allereerst is er het risico dat Rusland antwoordt met de inzet van kernwapens, een dreigement dat Poetin en andere Russische politici het afgelopen anderhalf jaar meermaals hebben geuit. De bevrijding van de Krim is volgens onder meer de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken een 'rode lijn' voor Vladimir Poetin, waarna hem geen andere optie zou resten dan nucleaire escalatie.
Of dat echt zo is, valt te bezien. Oekraïne en het Westen hebben sinds het begin van de oorlog verschillende vermeende 'rode lijnen' overschreden, zonder dat Rusland een kernwapen inzette. In een opiniestuk in de New York Times betoogt Nigel Gould-Davies van denktank IISS dat 'Poetin geen rode lijnen heeft'. Afhankelijk van de omstandigheden kunnen grenzen vrijwel altijd worden verschoven, stelt Gould-Davies.
In Oekraïne tekent zich inmiddels een hele verzameling overschreden 'rode lijnen' af: afgelopen najaar wist het Oekraïense leger Cherson te bevrijden, enkele maanden nadat Rusland de provincie officieel inlijfde. Oekraïne heeft aanvallen uitgevoerd op de Krim en zelfs op Russisch grondgebied. Ondertussen voorziet het Westen Oekraïne van steeds sterkere en modernere wapens. Hoewel nucleaire dreiging altijd serieus genomen moet worden, is het de vraag in hoeverre de mogelijke bevrijding van de Krim verschilt van de hierboven genoemde voorbeelden.
In Oekraïne tekent zich inmiddels een hele verzameling overschreden 'rode lijnen' af
Niet alle experts zijn het hiermee eens. De Britse kernwapenexpert James Acton waarschuwde in februari dat de Krim voor Rusland een totaal andere status heeft dan de vier Oekraïense provincies die het afgelopen najaar annexeerde. Anders dan Zaporizja, Cherson, Donetsk en Loehansk is het schiereiland in de ogen van het Kremlin al negen jaar onderdeel van Rusland. En niet zomaar een onderdeel: de annexatie van de Krim wordt gepresenteerd als de grootste overwinning van Poetins presidentschap. De binnenlandse gevolgen van een eventueel verlies van de Krim zijn dan ook moeilijk te overzien. Poetins dreigement om kernwapens in te zetten als Oekraïne probeert de Krim te heroveren dient daarom serieus genomen te worden, beargumenteert Acton.
Tot februari 2022 was er nog iets dat Oekraïne ervan weerhield pogingen te ondernemen om de Krim te bevrijden: het had daarvoor geen toestemming van het Westen, in het bijzonder van de Verenigde Staten. De Russische annexatie van de Krim werd gezien als een voldongen feit, waaraan weinig te doen viel. Dat ligt inmiddels anders. Vorige zomer gaven de Verenigde Staten Oekraïne al toestemming om Amerikaanse wapens te gebruiken op de Krim: 'Elk doel dat zij kiezen op soeverein Oekraïens grondgebied is per definitie zelfverdediging.' In januari stelde de voormalige commandant van het Amerikaanse leger in Europa, Ben Hodges, dat Oekraïne 'met de juiste steun' in staat is de Krim te heroveren.
Ondanks de Amerikaanse goedkeuring hebben veel Europese landen hun bedenkingen bij een Oekraïense poging de Krim te heroveren. 'Niemand gelooft dat Oekraïne de Krim zal kunnen terugnemen', zei een Franse diplomaat in januari tegen The Wall Street Journal. De Oekraïense autoriteiten verwachten echter niet dat westerse bondgenoten zullen proberen een aanval op de Krim te voorkomen. 'Voorheen wilden onze bondgenoten alleen de Donbas bespreken en de Krim terzijde schuiven. Nu horen we dergelijke dingen niet meer', citeert Foreign Policy een Oekraïense bron.
Met de invasie van Oekraïne heeft Rusland deze stilzwijgende afspraak geschonden
Het Westen kon die draai maken doordat een belangrijk argument om de Russische annexatie van de Krim min of meer te accepteren niet langer geldig is. Tot 24 februari 2022 werd namelijk door velen in het Westen verondersteld dat Rusland Oekraïne met rust zou laten, zolang de Russische controle over de Krim niet in gevaar was. Het Westen hield in woord vol dat het de Krim als Oekraïens grondgebied beschouwde, maar ondernam weinig actie om iets aan de situatie te veranderen. Ook Oekraïne voerde acht jaar lang geen aanvallen uit op de Krim. Met de grootschalige invasie van Oekraïne heeft Rusland deze stilzwijgende afspraak geschonden, waardoor de status van de Krim nu voor zowel het Westen als voor Oekraïne is veranderd.
Daarmee is het voorstelbaar dat Oekraïne bij het aankomende offensief zal proberen de Krim te heroveren, of op zijn minst in de tang te nemen. Een succesvolle operatie zou een ongekende opsteker zijn voor Oekraïne, zowel moreel als militair. Een nederlaag op de Krim zou desastreus zijn voor de Russische oorlogsvoering én een serieuze bedreiging vormen voor de positie van president Poetin, zelfs als het schiereiland 'slechts' onder een Oekraïense blokkade komt te liggen. Het Kremlin zou in dat geval met een reactie moeten komen, al is het maar omdat Poetin zijn lot aan het schiereiland heeft verbonden. Zo kan de strijd om de Krim het eindspel van de oorlog compleet veranderen.
Op 30 september 2022 viert de Russische president Vladimir Poetin op het Rode Plein de 'annexatie' van Donetsk, Loehansk, Zaporizja en Cherson. Foto Kremlin.ru.
Bronnen: Reuters, the Moscow Times, Politico, Meduza, the New York Times, the Wall Street Journal, Twitter, Institute for the Study of War, War on the Rocks.
