De baas van het huurlingenleger Wagner, Jevgeni Prigozjin, blijft de Russische legerleiding verbaal geselen en provoceren. Zijn jongste actie: hij weigert openlijk om zijn Wagner Groep onder bevel van het ministerie van Defensie te plaatsen. Een ander was allang wegens discreditatie van het leger en nu muiterij in de cel gegooid of uit de weg geruimd. Waarom laat Poetin deze warlord z’n gang gaan en hoe lang kan dit nog zo doorgaan?, vraagt Hella Rottenberg zich af.

Warlord Jevgeni Prigozjin bij begraafplaats van zijn gesneuvelde huurlingen. Foto Telegram-kanaal https://t.me/Prigozhin_hat

door Hella Rottenberg

Op 10 juni vaardigde de Russische minister Sjojgoe van Defensie een decreet uit waarin hij ‘vrijwilligersgroepen’ verplichtte om vóór 1 juli een overeenkomst te sluiten met het ministerie. Dat geeft ze ‘de noodzakelijke juridische status’ en zorgt voor eenheid in de bewapening en taakverdeling. Deze maatregel ‘vergroot de militaire slagkracht en effectiviteit van de strijdkrachten en de vrijwilligersgroepen daarbinnen’,  aldus Sjojgoe.  Met zijn besluit probeert de getergde minister Sjojgoe een einde te maken aan de conflicten met particuliere huurlingenorganisaties die het leger ondermijnen en de brutale Prigozjin te temmen.

Het antwoord van de Wagner-baas liet niet lang op zich wachten. ‘Als de minister een eerlijke, moedige en kundige man was, dan zouden we het aanbod met beide handen hebben aangegrepen. Maar in deze omstandigheden is dat onmogelijk’, schreef hij op zijn eigen Telegram-kanaal. Volgens Prigozjin zou het een averechts effect hebben als de Wagner Groep onder bevel van Sjojgoe zou komen. Sjojgoe is ‘niet in staat is om militaire eenheden behoorlijk te managen’, legde Prigozjin nog maar eens ten overvloede uit. Met andere woorden: als Poetin Sjojgoe vervangt door een man in wie Prigozjin vertrouwen heeft, dan valt het te overwegen.

Kadyrov en andere particuliere legertjes

Prigozjin is niet de enige met een eigen huurlingenleger. Andere particuliere legertjes, die net als Wagner in 2014 zijn opgericht om te vechten in de Donbas, zijn actief in Oekraïne. Ook de Tsjetsjeense warlord Kadyrov heeft zijn strijders de Oekraïense oorlog ingestuurd. Daarnaast zijn er grote bedrijven, zoals Gazprom, en oligarchen met eigen veiligheidsdiensten die al dan niet onder druk van de overheid eenheden laten meevechten in Oekraïne. Hun schimmige juridische status – volgens de Russische wet mogen particuliere militaire eenheden niet eens bestaan - was bruikbaar omdat Moskou zich daardoor kon verschuilen achter ‘plausibele ontkenning’ als er Russische soldaten in de Donbas of een Afrikaans land werden aangetroffen. Het ging immers om vrijwilligers die op eigen houtje waren gaan vechten.

Maar een grootschalige oorlog is iets anders dan verdekte inmenging. Eenheden moeten hun taken op elkaar afstemmen, een gecoördineerde leiding en eenzelfde doel voor ogen hebben, even goed uitgerust en verzorgd worden en aan dezelfde regels van discipline voldoen. Warlords en al helemaal warlords die het gezag van de hoogste legerbevelhebbers uitdagen, verstoren de eenheid en het toch al lage Russische moreel. Na 15 maanden ‘speciale militaire operatie’  wil minister Sjojgoe de huurlingen eindelijk onder gezag van het leger brengen. Behalve Prigozjin en nog wat ongeregelde vrijwilligerseenheden zullen ze wel gehoorzamen, zelfs Kadyrov heeft al gezegd zich te schikken, hoewel hij nog maar kort geleden net als Prigozjin openlijk de falende Russische legerleiding afbrandde.

Commandenten van privélegertjes ondertekenen contract met Russisch ministerie van Defensie. Foto Telegramkanaal mil.ru

Onder bescherming van Poetin

Prigozjin kan zich zijn gescheld op de legerleiding en insubordinatie alleen permitteren, omdat hij de bescherming geniet van opperbevelhebber en president Poetin.  Begin dit jaar liet Poetin hem merken dat hij nog altijd de baas is. Hij bevorderde chefstaf Gerasimov tot bevelhebber van de Oekraïense invasiemacht en trok zich daarmee van Prigozjins vernietigende oordeel niets aan. De Wagner-baas moest een toontje lager zingen. Hem werd verboden om nog langer huurlingen te recruteren onder langgestrafte gevangenen die weinig te verliezen hadden. Het reguliere leger ging dat voortaan zélf doen.

In mei raakte het geduld van Prigozjin op. In de loopgravenoorlog boekte het Russische leger al maanden geen enkele vooruitgang en in Bachmoet, de stad waar al sinds augustus om gevochten werd, leed het huurlingenleger zware verliezen terwijl reguliere troepen van een afstandje toekeken. In bijna dagelijkse video’s en oproepen beschuldigde Prigozjin de legerleiding ervan hem geen munitie te leveren. Met een lantaarn scheen hij op bebloede lijken van Wagner-huurlingen en brulde: ‘Sjojgoe! Gerasimov! Waar is de munitie? Kijk dan naar ze, klootzakken!’

De Russische vlag op de ruïnes van Bachmoet

Alles wijst erop dat Prigozjin aan Poetin persoonlijk had beloofd om Bachmoet op 9 mei te hebben veroverd. Dan had Poetin op Overwinningsdag tijdens de militaire parade op het Rode Plein een broodnodig succes kunnen melden.  Toen dat niet lukte, gaf Prigozjin de militaire leiding van het Kremlin de schuld en was zo over de kook dat hij fulmineerde tegen ‘de gelukkige opa’ die denkt dat alles naar wens verloopt. ‘Maar hoe de oorlog te winnen als ineens bij toeval, het is maar een veronderstelling, blijkt dat die opa een complete idioot is?’ Niemand twijfelde eraan dat Prigozjin met ‘opa’ Poetin aanduidde, want als Russen over ‘opa in de bunker’ spreken, hebben ze het over de president. Daarmee overschreed hij de ongeschreven wet dat je de bojaren verwijten mag maken maar van de tsaar afblijft. Prigozjin ontkende natuurlijk en beweerde dat hij Gerasimov op het oog had. Poetin zweeg. Nadat  Prigozjin eindelijk op 20 mei een vlag kon planten op de ruïnes van Bachmoet, feliciteerde de president de ‘stormtroepen Wagner’ en beloofde onderscheidingen voor betoonde heldenmoed.

 Prigozjin (met vlag) claimt de verovering van Bachmoet. Foto van zijn Telegram-kanaal

De strategische betekenis van de overwinning in Bachmoet is niet indrukwekkend, terwijl het aantal mannen dat daarvoor is opgeofferd het voorstellingsvermogen te boven gaat. Prigozjin zelf verklaarde dat 20.000 van zijn huurlingen, meest voormalig gevangenen, zijn gesneuveld, waarmee hij bijna de helft van zijn legermacht verloren heeft. Het Britse ministerie van Defensie berekende dat voor elke 48 centimeter terreinwinst in Bachmoet er een Russische soldaat gedood of gewond  is.

Het doel heiligt de middelen

Waarom geeft Poetin Prigozjin ruimte die hij verder niemand gunt en wat is de toekomst van deze criminele zakenman-warlord? 

Om te beginnen heiligt het doel de middelen. Niet gehinderd door bureaucratie of wetgeving, krijgt Prigozjin een vrijbrief om ‘vrijwilligers’ voor de leeuwen te gooien, te executeren of te belonen, als hij maar levert. Met gevangenen kun je sollen, maatschappelijk staan ze op de laagste trede en als ze eraan gaan, zullen weinig Russen een traan laten. Toen bleek dat gevangenen in ruil voor gratie zich met duizenden opgaven om zich in de oorlog te wagen, kopieerde het reguliere leger deze manier van recruteren. Of na de bekendmaking van Prigozjin dat de helft van hen gesneuveld is veel ‘vrijwilligers’zich zullen melden,  moet nog maar blijken.

Als ultranationalist en voorstander van de invasie mag Prigozjin de legerleiders uitkafferen en opjagen om ze nerveus te maken. Daar gaan ze harder door lopen, denkt Poetin mogelijk. Als de kritiek op hun hoofden terecht komt, treft die hemzelf niet. Een riskante aanpak, want Prigozjins moker schampt Poetin, zoals in de opmerking over de ‘gelukkige opa’ die ineens een ‘complete idioot’ blijkt te zijn.

Poetins modus operandi

Ook zonder dat Prigozjins grofheden voor Poetin bedoeld lijken, dringt de vraag zich op waarom Poetin niet ingrijpt door Prigozjin de mond te snoeren. Kremlin-watchers zoeken de verklaring in Poetins modus operandi. Conflicten tussen ambitieuze figuren in zijn naaste omgeving houdt hij liever gaande dan dat hij ze sust. Het voorkomt dat ze elkaar vinden in een samenzwering tegen hem. Een tweede verklaring is dat Poetin moeite heeft met knopen door te hakken. Hij wacht net zolang tot een beslissing zich vanzelf aandient of hij niet de verantwoordelijkheid op zich hoeft te nemen. Het is merkwaardige karaktertrek voor een dictator die een aanvalsoorlog is begonnen, maar zo zit hij in elkaar, zeggen mensen die hem kennen.

Aan de macht blijven met heers-en-verdeel technieken en de elites zoethouden door nu weer de één dan weer de ander een brok toe te werpen,  daarin heeft Poetin zich bewezen. Nu hij oorlog moet voeren, komen zijn zwakheden als leider levensgroot tevoorschijn. Eenheid smeden, vertrouwen geven, dappere besluiten nemen, het moreel hooghouden -  daar komt het op aan, maar het zijn precies de dingen die Poetin vreemd zijn.

Het gemor klinkt niet in het openbaar, maar volgens waarnemers is de politieke en zakenelite oorlogsmoe en verliest het geloof dat de strijd te winnen valt en dat Poetin het kan organiseren. In die omstandigheden kan Poetin het zich niet veroorloven de steun kwijt te raken van ijzervreters zoals Prigozjin, die de oorlog wél willen doorzetten.   

De toekomst van Wagner

Poetin had op 13 juni een ontmoeting met oorlogsverslaggevers van pro-Kremlin media en een paar ultranationalistische militaire bloggers, die via hun Telegram-kanalen met honderduizenden lezers vaak net zo’n felle kritiek als Prigozjin op de Russische legerleiding uiten. Tegenover Poetin bleven ze overigens uiterst respectvol. Het voornemen van Sjojgoe om alle ‘vrijwilligers’, inclusief die van Prigozjin, een contract te laten sluiten met het reguliere leger kreeg volmondig de steun van Poetin. Hij stelde het voor alsof het erom ging om de huurlingen sociale zekerheid te geven, die alleen de staat kon verschaffen. Maar intussen gaat het natuurlijk om de gezagsverhouding. ‘We moeten dit doen en wel zo snel mogelijk’, zei Poetin.

Poetin beantwoordt vragen van Russische oorlogsverslaggevers. Foto Kremlin

Na de slag om Bachmoet heeft Prigozjin heeft zijn troepen – of wat ervan over is -  naar zijn zeggen volledig teruggetrokken uit Oekraïne. Na een rust- en herstelperiode in Rusland, zou Wagner op 5 augustus weer klaar voor de strijd zijn. Hij voegde eraan toe dat het niet vaststond dat Wagner zou terugkeren naar Oekraïne. Dat laatste zou wel eens de uitweg uit het conflict kunnen zijn. Wagner stelt zich niet onder het gezag van het ministerie, maar doet niet meer mee aan de oorlog in Oekraïne.

Het heeft zijn taak vervuld door een voorbeeld te geven van recrutering en fanatieke, meedogenloze strijd waarbij mensenlevens niet tellen. Andere legioenen en de reguliere strijdkrachten moeten het nu maar overnemen.

Tegenover de oorlogsverslaggevers getuigde Poetin van zijn waardering voor Prigozjin, zonder hem bij naam te noemen, en onderschreef diens kritiek op de ‘leunstoelgeneraals’. ‘Aan het begin van de speciale militaire operatie begrepen we spoedig dat de “leunstoelgeneraals”… niet effectief waren, zacht gezegd. Er kwamen mensen uit de schaduw tevoorschijn die we niet eerder hadden gezien of gehoord en zij bleken heel effectief te zijn en zich nuttig te maken’, aldus Poetin.

De toekomst van Prigozjin

Prigozjin lijkt al een nieuwe draai in zijn onwaarschijnlijke carrière voor te bereiden. Begonnen als crimineel zat hij acht jaar gevangen in een werkkamp wegens afpersing en geweldpleging, werd vervolgens van hotdog-verkoper via zijn kennismaking met Poetin in Sint-Petersburg de ‘kok van de president’, waarna hij als vertrouweling belangrijke staatsopdrachten kreeg, variërend van catering voor het leger, een trollenfabriek om de Amerikaanse presidentsverkiezingen te beïnvloeden en een huurlingenleger voor verdekte inmenging in het buitenland. Daarmee is hij schatrijk geworden.

Gesterkt door zijn ‘succes’ in Bachmoet en het idee dat hij als een van de weinigen ongezouten kritiek kan leveren op het leger en de oorlogsvoering, meet hij zich de rol van volksmenner aan. Sinds Bachmoet reist hij door Rusland en verkondigt zijn populistische en oorlogszuchtige evangelie. Hij geselt de bureaucratische en militaire elites, die hun zonen in luxe laten baden in plaats van de oorlog in te sturen en propageert een algemene mobilisatie, een planeconomie en zelfs een dictatuur à la Noord-Korea, naar zijn opvatting nodig om Oekraïne eronder te krijgen. De kans dat hij hiermee populair wordt, is echter gering. Het geraas tegen de elite moge in goede aarde vallen, voor mobilisatie en een oorlogseconomie zijn mensen bang.

Hij moet oppassen de bescherming van Poetin nu niet te verliezen. Vijanden genoeg die hem een kopje kleiner zouden willen maken en als Poetin zelf niet meer zeker is van Prigozjins loyaliteit, is het snel met hem gedaan.  

Voor Poetin en de oorlogsmachine kan hij echter nog wel degelijk zijn nut bewijzen. Zijn connecties in de criminele wereld, met Afrikaanse machthebbers en warlords openen kanalen voor wapenhandel en goederen die door westerse sancties zijn getroffen. De Amerikaanse regering verdenkt een Wagner-chef ervan om wapentuig voor Rusland via Mali en andere Afrikaanse landen te verschepen.

Prigozjin (links) met vrijgelaten wapenhandelaar Viktor Boet
in de stad Oeljanovsk aan de Wolga, 500 km van Moskou.

Een aanwijzing dat crimineel-zakenman-huurlingenbaas Prigozjin hiermee bezig is, is zijn tournee door Rusland, waar hij samen met de beruchte wapenhandelaar  Viktor Boet een persconferenctie gaf. Boet werd in 2008 in Thailand gearresteerd en uitgeleverd aan de VS, waar hij tot 25 jaar veroordeeld werd voor hulp aan terroristische organisaties en het ontwijken van wapenembargo’s. Vorig jaar werd hij uitgewisseld tegen de Amerikaanse basketballspeler Brittney Griner.  Op Telegram stak Prigozjin de loftrompet van Boet. ‘Een uitermate intelligente, ontwikkelde man…De Amerikanen hebben een grote fout gemaakt door hem vrij te laten, want zijn opvattingen over Ruslands huidige situatie zijn zo nuchter, dat Rusland veel sterker en standvastiger wordt, als hij zijn mogelijkheden tot bloei laat komen en zijn ideeën uitvoert.’ Behalve een plan voor een joint venture tussen beiden, klonk daarin ook enthousiasme door voor het idee van een Rusland dat internationale spelregels aan z'n laars lapt en de wereld intimideert.

Onder het tapijt van het Kremlin zijn de honden aan het vechten, we zien de bobbels, maar niet meer dan dat. Het wordt interessant de komende tijd het Telegram-kanaal ‘Het petje van Prigozjin’ te volgen en te zien welke ruimte Poetin de Wagner-baas geeft om zijn gal te spuien.