Duizenden Oekraïense kinderen zijn door de Russen gedeporteerd naar bezette Oekraïense gebieden of naar Rusland zelf. Sommigen zijn ondergebracht bij Russische gezinnen en anderen zouden al lang moeten zijn teruggekeerd uit hun zogenaamde gezondheidskampen. Oekraïne staat voor de enorme opgave om ze terug te brengen, maar Rusland weigert informatie te geven over de kinderen. Slechts 373 kinderen zijn teruggekeerd. De Oekraïense NGO Save Ukraine speelt een belangrijke rol in dit proces. Olha Jerochina vertelt aan Wabke Waaijer waarom het zo moeilijk is de kinderen terug te krijgen.

Olha Jerochina met een van de kinderen die ze hebben geholpen terug te keren. Foto: Save Ukraine. 

door Wabke Waaijer

Nadat het Internationaal Strafhof in maart een arrestatiebevel voor president Poetin en de Russische kinderombudsvrouw Maria Lvova-Belova uitvaardigde, werden de deportaties van Oekraïense kinderen ineens wereldnieuws. Dat is de positieve impact die het arrestatiebevel heeft gehad, vertelt Olha Jerochina (1983), persvoorlichter van de NGO Save Ukraine, een organisatie die zich ook met evacuaties uit oorlogsgebied bezighoudt. Maar Jerochina denkt ook dat het arrestatiebevel ertoe heeft geleid dat de Russen nog meer doen om te voorkomen dat de kinderen terugkeren naar Oekraïne. 

‘Er was wel aandacht voor de deportaties maar toch sprak niemand er echt over. Tegelijkertijd is ons werk moeilijker geworden want ieder kind dat bij ons komt is een directe getuige en kan vertellen hoe het daar was, hoe ze met hem omgingen, hoe ze hem gehersenspoeld hebben, dat ’s ochtends het Russische volkslied gezongen moest worden en ga zo maar door. Het is daarom moeilijker geworden de kinderen terug te halen, want waarom zouden de Russen de kinderen nu nog laten teruggaan?’

Riskante reis

Save Ukraine financiert en coördineert de reis van moeders of andere wettelijke vertegenwoordigers die aan de gevaarlijke tocht via Belarus naar Rusland oftewel vijandelijk gebied beginnen om hun kind op te halen. Alleen als de ouder of voogd persoonlijk komt, wordt het kind door de Russen meegegeven. ‘Het is een lange, gevaarlijke en vermoeiende reis’, zegt Jerochina. Maar sinds het arrestatiebevel merkt Save Ukraine dat de reis nog riskanter is geworden. Onder meer door uitputtende ondervragingen probeert de Russische veiligheidsdienst FSB moeders te ontmoedigen hun kinderen op te komen halen.

‘Eerder dit jaar zaten de moeilijkheden vooral in het feit dat de papieren van het kind volgens de Russen niet in orde waren, of de ouders werden lang aan de grens vastgehouden waarbij  telefoons werden doorzocht. Maar bij de zevende groep die in mei dit jaar naar bezet gebied reisde, was een moeder die haar zoon kwam ophalen. De Russen hebben haar in een kelder vastgehouden en zes uur achter elkaar aan een leugendetector onderworpen. Gelukkig heeft ze uiteindelijk wel haar zoon kunnen ophalen.’ Dat lukt helaas niet iedereen. Zo is er ook een groep wel veertien uur lang vastgehouden en ondervraagd door de FSB. ‘Daarbij is zelfs een oma die als voogd haar kleinkinderen wilde ophalen overleden. Zij kreeg een hartstilstand waardoor de kleinkinderen niet konden worden meegegeven aan de groep.’ 

De meeste kinderen die door ondersteuning van Save Ukraine worden gered, komen uit de zogenaamde ‘gezondheidskampen’ oftewel Russische heropvoedingskampen. ‘De kinderen komen heel gesloten terug en willen liever niet praten. Ze hebben tijd nodig om te voelen dat ze weer veilig thuis zijn. Een meisje vertelde me hoe zij in zo’n kamp op haar hoofd is geslagen omdat ze van het terrein was afgegaan. Een jongen vertelde me dat hij had gezien hoe andere kinderen werden geslagen. Een andere jongen van een jaar of tien vertelde dat zijn gedrag de Russen niet beviel. Daarom hebben ze hem een maand lang in een ziekenhuis op de Krim laten opnemen en daar hebben ze hem ook kalmeringstabletten gegeven. De laatste jongen die terugkwam uit bezet gebied zei dat ongehoorzame kinderen voor een dag of vier in een aparte kamer werden gestopt als straf. Hun telefoons werden ingenomen en dan zitten ze daar helemaal alleen. Die jongen van zeventien jaar zei dat hij bijna gek was geworden tussen die vier muren.’

Precieze aantal onbekend

Hoeveel Oekraïense kinderen er precies door de Russen zijn meegenomen is onbekend. ‘Wij van Save Ukraine gaan ervan uit dat niemand het exacte aantal weet’, zegt Jerochina.

De Oekraïense overheid gaat uit van minimaal 19.499 Oekraïense kinderen die naar Russisch of door de Russen bezet Oekraïens gebied zijn gedeporteerd. Vermoedelijk ligt het werkelijke aantal gedeporteerde kinderen echter hoger omdat dit alleen de kinderen betreft waarvan het dossier compleet is, waarvan ouders of verzorgers dus hebben aangegeven dat ze meegenomen zijn. De Oekraïense autoriteiten schatten dat het werkelijke aantal minimaal 200.000 kinderen betreft waarbij het onduidelijk is hoeveel daarvan met ouders of begeleiding zijn gedeporteerd door de Russen.

Dat er van de bijna 20.000 geregistreerde gedeporteerde Oekraïense kinderen nog maar 373 zijn teruggekomen, is schokkend. Het laat zien hoe ingewikkeld het is om de kinderen terug te vinden en dit ligt vooral aan Rusland dat weigert informatie te geven aan Oekraïne en de VN over het aantal gedeporteerde kinderen.

‘De Russische kant gaf en geeft ons nooit cijfers. Niet over de adopties, niet over de kinderen die zich daar bevinden, en geen informatie over waar ze zich bevinden en onder welke omstandigheden. We krijgen van hun kant geen enkele informatie’, zei de Oekraïense ombudsman voor de mensenrechten Dmitrij Loebinjets in mei.

Er zijn verschillende partijen betrokken bij het terughalen van de kinderen. Volgens een in mei verschenen OVSE rapport over de deportaties gaat het om een samenwerkingsoperatie tussen Oekraïense overheidsinstanties, burgerorganisaties in Oekraïense en/of andere landen, Oekraïense en Russische vrijwilligers en natuurlijk de familieleden en verzorgers van de kinderen in kwestie zelf.

Save Ukraine speelt als onafhankelijke organisatie een belangrijke rol bij het terughalen van de gedeporteerde Oekraïense kinderen en heeft sinds de herfst van 2022 de terugkeer van 118 kinderen gefaciliteerd. ‘Familieleden van deze kinderen vonden ons en zo hebben we in november de eerste groep van moeders samengesteld die naar Rusland gingen om hun kinderen op te halen. Sindsdien is het gelukt om zeven groepen te sturen.’

‘Dat het geen grote aantallen zijn die teruggehaald worden komt omdat het onmogelijk is om vijfhonderd of duizend kinderen in één keer terug te halen omdat er geen diplomatieke betrekkingen meer zijn tussen Rusland en Oekraïne. We halen dus alleen maar enkelingen terug.’

Hereniging ouders/verzorgers met kinderen. Beeld: schermafbeelding video Safe Ukraine.

Wezen of kinderen uit bezet gebied

Save Ukraine helpt twee groepen terug te keren. De groep kinderen die zijn gedeporteerd onder het mom van ‘evacuatie’ en de groep die ten tijde van de Russische bezetting naar Russische zomerkampen of zogenaamde ‘gezondheidskampen’ is gebracht.

‘Als onze Oekraïense Strijdkrachten een gebied kwamen bevrijden dan kondigden de Russen een evacuatie aan en namen de kinderen mee.’ De Russische propaganda wil de Oekraïners doen geloven dat ze voor hun eigen landgenoten moeten vluchten. In het licht van het huidige Oekraïense tegenoffensief vreest men opnieuw voor deportaties. De Russische bezetters hebben al verplichte evacuaties aangekondigd in bepaalde gebieden. ‘Als het lukt om nieuwe gebieden te bevrijden dan denk ik dat zal blijken dat nog veel meer gezinnen en kinderen zijn meegenomen of van elkaar gescheiden onder bepaalde voorwendsels’, denkt Jerochina.

‘Het moeilijkste is om weeskinderen terug te halen. Zo zijn er in het voorjaar van 2022 vooral veel kinderen uit weeshuizen gedeporteerd. Dit gaat over grote aantallen kinderen want de Russen hebben hele weeshuizen, hele internaten meegenomen. Wij zijn maar een kleine liefdadigheidsorganisatie en met onze middelen zijn we daar niet toe in staat . Wij hebben niet zoveel invloed. Dit probleem moet opgelost worden op staatsniveau.’

Het Internationaal Strafhof heeft een arrestatiebevel uitgevaardigd voor president Poetin en de Russische kinderombudsvrouw Maria Lvova-Belova in verband met hun rol bij de deportaties van Oekraïense kinderen. Foto: Wikipedia.

Ook de kinderen die van hun ouders gescheiden zijn in de filtratiekampen bij Marioepol, kan Save Ukraine niet helpen omdat de stad nog altijd door de Russen bezet is. ‘Ik weet dat de Russen daar filtratiekampen inrichtten waarbij kinderen van ouders werden gescheiden. Maar als kleine NGO kunnen wij deze mensen niet helpen. Wij werken slechts met de regio’s Charkiv en Cherson die (gedeeltelijk – red.) zijn bevrijd door de Oekraïense strijdkrachten. Daar begonnen ouders ons om hulp te vragen.’

Ook het terughalen van kinderen wier ouders in bevrijd gebied wonen, blijkt lastig. Russen geven de kinderen in principe alleen maar mee als de ouder of voogd het kind persoonlijk komt ophalen. Daarom zijn de Oekraïense moeders (vaders mogen in principe niet uitreizen) gedwongen om via Belarus naar Rusland oftewel vijandig gebied te reizen.  ‘Sommige moeders die we hebben geholpen uit de regio’s Charkiv en Cherson wisten precies waar hun kind zat maar sommigen weten het slechts bij benadering.’

Voor kinderen wier ouders niet kunnen komen is de situatie helemaal desastreus. ‘Zo was er een peetmoeder die haar petekind wilde ophalen uit bezet gebied, omdat de jongen geen ouders meer had. Maar hij had wel een oma en broer in Duitsland. In Rusland is deze vrouw twee etmalen ondervraagd waarna ze naar Belarus werd gedeporteerd. Na daar nog een etmaal te zijn vastgehouden is ze uiteindelijk naar de grens met Oekraïne gebracht. De peetmoeder heeft haar petekind niet eens kunnen spreken. We proberen bij te houden waar de jongen verblijft.’

Geen vrije keuze

Dat Oekraïense ouders überhaupt zo gek zijn geweest om hun kind mee te geven aan de Russen, roept nog weleens vragen op. Volgens Jerochina is het belangrijk om je te realiseren dat de beslissing van ouders om hun kind naar een Russisch kamp te sturen niet in vrijheid is genomen maar in een oorlogssituatie. ‘Je moet je eens voorstellen in wat voor angst en verschrikkingen deze mensen leefden onder de Russische bezetting (bijvoorbeeld in de regio Charkiv en de regio Cherson – red.). Er zijn beschietingen, militairen lopen bewapend rond en zeggen wat je wel en niet mag doen.’

Zo heeft Save Ukraine een meisje teruggehaald die bij haar oma niet ver van Cherson woonde. ‘De moeder werkte als verkoopster in Cherson en had nog twee kleine kinderen. Op een dag kwamen twee Russische militairen naar het huis van de oma. Zij werden vergezeld door twee vrouwelijke collaborateurs uit het onderwijs. Ze begonnen druk uit te oefenen op die oma dat ze haar kleindochter naar zo’n kamp moest laten gaan omdat dit in het kader van het onderwijsprogramma verplicht was. De oma heeft het meisje mee laten gaan. Toch kwam zij uit een zeer pro-Oekraïense familie. Haar oom zit in het Oekraïense leger. Het is dus heel belangrijk om de context te begrijpen als er wordt gezegd dat de evacuatie vrijwillig is gebeurd.'

Cherson na de bevrijding door het Oekraïense leger in november 2022. Foto: Wikipedia.

Vernietiging Oekraïense identiteit

Afgezien van het feit dat de gedeporteerde kinderen gescheiden zijn van hun ouders of verzorgers en weggerukt uit hun geboorteland, proberen de Russen hen op te voeden als Russische burgers en mogen zij hun Oekraïense identiteit niet meer uitdragen. Het baart Jerochina dan ook de meeste zorgen dat duizenden Oekraïense kinderen zo onder invloed van de Russische propaganda komen. Dat proces is in feite al in 2014 door de Russen in gang gezet na de annexatie van de Krim en de militaire inmenging in Oost-Oekraïne.

‘Tegen de kinderen die zijn meegenomen wordt gezegd dat hun ouders hen niet willen, ze worden gehersenspoeld, hen wordt verteld dat Rusland groots is en dat ze daar een prachtige toekomst zullen hebben. Er wordt hen van alles beloofd zoals een woning en geld. Kinderen kun je makkelijk manipuleren, zij geloven dit. Zij blijven daar en worden gewoon Russische kinderen. Dat is het allerergste.’

Oekraïne beschouwt de gedwongen deportaties als een bewijs van genocide. Ook de Raad van Europa stelde in april dat de gedwongen overbrenging van Oekraïense kinderen naar Rusland een vorm van 'genocide' is. 'Het gedocumenteerde bewijs hiervan  past in de internationale definitie van genocide', verklaarde de Raad. Met ‘genocide’ duidt de raad in dit geval niet op massamoord, ook het gewelddadig overbrengen van kinderen van de ene groep naar een andere groep valt volgens de Verenigde Naties onder genocide.

Dat de deportaties van Oekraïense kinderen 'duidelijk gepland, georganiseerd en op een systematische manier' zijn uitgevoerd is voldoende om het als genocide te kwalificeren, stelde de Raad van Europa. Het Russische overheidsbeleid zou tot doel zou hebben 'elke band van de kinderen met hun Oekraïense identiteit te vernietigen'. 

Mykola Koeleba, oprichter van Save Ukraine en voormalig kinderombudsman (2014 - 2021). Foto: president.gov.ua.

Overigens onderzoekt Oekraïne nu ook de vermoedelijke rol van Belarus bij de deportatie van Oekraïense kinderen. Dit onderzoek is gestart nadat de Belarussische oppositie meldde dat er 2.150 Oekraïense kinderen onder dwang naar Belarus zouden zijn gedeporteerd. Hieronder zouden ook weeskinderen zijn in de leeftijd van zes tot vijftien jaar.

Ondertussen blijft de vraag of er niet meer gedaan kan worden om de kinderen terug te krijgen. Mykola Koeleba, CEO van de hulporganisatie Save Ukraine twitterde eind mei: ‘Laten we de hartverscheurende realiteit niet vergeten van honderden ouders in de regio’s Charkiv en Cherson. Hun kinderen, die afgelopen zomer en herfst naar kampen op de Krim en Rusland zijn gestuurd, kunnen nog altijd niet terug naar huis.’

Tijdens een online ontmoeting met de VN-veiligheidsraad riep Darja Gerasimtsjoek, presidentieel commissaris voor de rechten en rehabilitatie van het kind, de Internationale gemeenschap eind april nogmaals op zich meer in te spannen om de kinderen terug te krijgen. ‘De Russen doden, verkrachten en ontvoeren onze kinderen en presenteren het als redding. […]. Laten we vandaag samen de kinderen van Oekraïne beschermen, want morgen kan het immers willekeurig welk kind, uit willekeurig welk land van de wereld betreffen.’

Bronnen: OSCE, ICC, Zerkalo Nedeli, Ukrainskaja Pravda, president.gov.ua, Interfax.com.ua, europa-nu.nl, conflictobservatory