Een maand voor de Doemaverkiezingen wordt het Kremlin opgeschud. Vrijdag 12 augustus werd Sergej Ivanov, jarenlang een bondgenoot van Poetin, ontslagen als chef van de presidentiële administratie en vervangen door Anton Vaino, tot dan chef van het protocol in het Kremlin. Vaino oogt als een klassieke ambtenaar. Maar hij denkt meer in zijn mars te hebben.

door Hubert Smeets

Nadat eerder de chefs van de spoorwegen, de narcoticabrigade, de staatsbewakingsdienst en de douane plus enkele gouverneurs waren uitgerangeerd en soms ook gearresteerd, bereikte de ontslaggolf medio augustus de hoogste top van het staatsapparaat. Op vrijdag 12 augustus ontsloeg president Vladimir Poetin (63) zijn jarenlange bondgenoot Sergej Ivanov (63) als chef van de presidentiële administratie. Hij benoemde in diens plaats Anton Vaino (44), tot dan chef van het protocol in het Kremlin.

Anton Vaino, in zijn rol als chef protocol

Officiële verklaring, officieuze scenario’s

De officiële motivatie voor het vertrek van Ivanov luidt dat de chef-staf al bij zijn aantreden in 2011 heeft gezegd dat hij de functie maar vier jaar zou willen vervullen. Maar omdat die uitleg onbevredigend is, circuleren er verschillende andere scenario’s die meer of minder plausibel zijn. De Britse defensiedeskundige Mark Galeotti houdt het er op dat Poetin bezig is met functieroulatie. In deze carroussel moeten oudere kaders plaats maken voor jonger talent, vermoedelijk om ze uit te testen voor zijn volgende, vierde, ambtstermijn die volgens het officiële schema in 2018 zou kunnen beginnen. ‘De moraal van het verhaal is dat Poetin eigenlijk een behoorlijke slechte baas is, althans een volstrekt pragmatische baas. Zo lang je loyaal en nuttig bent, kom je weg met moord (soms letterlijk). Maar zodra dat verandert, lig je eruit en is het goed denkbaar dat je een onderzoek aan je broek krijgt of uit de gratie valt’, aldus Galeotti op zijn eigen blog.

Volgens Anders Åslund, econoom uit Zweden en voormalig adviseur van president Boris Jeltsin, is Ivanov de laan uit gestuurd wegens meningsverschillen over de aanpak van Oekraïne. Vlak na de incidenten op de Krim vergaderde de nationale Veiligheidsraad (SovBez) op 8 en 11 augustus tweemaal over het Oekraïnebeleid. Volgens Åslund was een serieuze keuze aan de orde. Moest Rusland nu streven naar een aanvaardbaar compromis over Oekraïne, een recent idee van Ivanov, zodat het Westen zijn sancties zou kunnen afzwakken of zelfs afschaffen? Of deed het er beter aan het conflict ‘bevroren’ te houden, al twee jaar het standpunt van Poetin, zodat de regering in Kiev geen kans zou krijgen zich te stabiliseren? Bij de laatste sessie was Ivanov aanwezig. ‘Vermoedelijk keerde Ivanov zich tegen de politiek die Poetin voorstelde’, aldus Åslund in een artikel voor de Atlantic Council waar hij senior fellow is.

Toegewijd dienaar

Is het ontslag van Ivanov is al moeilijk te interpreteren, de promotie van Vaino is voor velen in en buiten Rusland allengs curieuzer aan het worden. Aanvankelijk leek er een logische verklaring. Anton Vaino is al sinds 2003 werkzaam op de protocollaire afdeling van het Kremlin, de regering in het Witte Huis. In 2011 keerde hij terug in het Kremlin als chef-protocol. Poetin promoveerde hem na zijn herverkiezing in mei 2012 zelfs tot plaatsvervanger van chef-staf Ivanov.

Vaino draagt paraplu voor Poetin

Kortom, een succesvolle carrière-bureaucraat.

Die loopbaan is op zichzelf al bijzonder, gezien zijn familiaire achtergrond. Anton Vaino komt uit een Moskou-gezind elitemilieu uit Estland. Zijn grootvader Karl was tien jaar eerste secretaris van de Communistische Partij van Estland. Het Politbureau in Moskou bereikte hij echter nooit. In dat hoogste partijorgaan zaten nooit Balten. Het dichtst in de buurt kwam Politbureaulid Otto Kuusinen (1881-1964), geboren in het huidige Finland. Karl Vaino moest de Baltische republiek russificeren en struikelde daarom in 1988 op partijleider Michail Gorbatsjov die juist ruimte wilde geven aan meer nationalistische tendensen. De familie-Vaino verhuisde naar Moskou. Kleinzoon Anton ging daar in de nadagen van de Sovjet-Unie studeren, werd vervolgens opgeleid als diplomaat aan het Moskouse Staatsinstituut voor Internationale Betrekkingen (MGIMO) en ging daarna werken voor de regering van Rusland.

Curieuze wetenschapper

Maar Anton Vaino blijkt toch niet louter die dienstbare bureaucraat te zijn, die rustig en stil omhoog klimt en daarom volgens Galeotti op de hoogste ambtelijke post van het land is beland. Hij ziet er weliswaar niet tegenop de spullen van Poetin achter de president aan te dragen, zoals Poetin zelf een kwart eeuw geleden de aktetassen droeg van zijn toenmalige baas, burgemeester Anatoli Sobtsjak van Leningrad. Vaino heeft ook curieuze wetenschappelijke ambities.

Sinds zijn benoeming zijn twee wetenschappelijke publicaties opgedoken. In februari 2013 promoveerde Vaino tot ‘kandidaat in de economie en het management der volkshuishouding’ op een dissertatie, getiteld ‘Organisatorisch economisch mechanisme voor de innovatieve ontwikkeling van de mijnbouwindustrie’.

Een klein jaar eerder publiceerde Vaino, samen met Viktor Sarajev en een derde coauteur, ook het boek ‘Beeld der overwinning’. Het motto van de drie is een uitspraak van president Poetin. ‘Hoofdzaak is: het vertrouwen van de mensen,’ aldus dit adagium. Het eigenlijke boek zelf begint met de theorie over de homo ludens van de Nederlandse historicus Johan Huizinga. ‘Het leven als spel en het spel van het leven,’ luidden de eerste woorden van Beeld van de overwinning.

In de resterende 139 pagina’s gaat het boek van Vaino volgens de Russisch-Amerikaanse journaliste Masha Gessen over niets minder dan het wereldraadsel. ‘Geschreven als een theorie over alles, behandelt het boek de hele geschiedenis en de hele menselijke natuur, hetgeen het moeilijk maakt het samen te vatten. Het basisidee lijkt niettemin dat het gebruik van sambo-tactieken leidt tot de absolute overwinning,’ aldus Gessen in The New Yorker. Ze ontleent die interpretatie onder meer aan de volgende passage uit het boek van Vaino: ‘Als je jezelf in punt 0 plaatst, dan is jouw klap kort en meedogenloos.’ Gessen wijst erop dat Poetin, zelf een judoka, zijn sportleven is begonnen met sambo, een Russische variant op de Japanse vechtsport judo. De president draagt de sambo nog steeds een warm hart toe.

Vaino's stroomschema voor zijn Nooscoop

Uitvinder van de Nooscoop

Maar het blijft niet bij een academische tekst. Vaino blijkt ook uitvinder te zijn van een apparaat, waarvan nog nooit iemand de kern en het nut heeft kunnen doorgronden: de Nooscoop. De Russischtalige BBC onthulde dit patent.

Vaino schetste de contouren van het apparaat of de 'applicatie' in een essay dat in 2012 verscheen in het vaktijdschrift Economie & Recht onder de titel ‘Kapitalisatie van de toekomst’. ‘De Nooscoop fixeert de dynamiek van de ontwikkeling van de markt en zijn kleinste veranderingen, biedt de mogelijkheid die te verdisconteren, die op de boekhoudkundige balans te zetten en de toekomst te kapitaliseren.’

Een paar dagen na de benoeming van Vaino vroeg de Russischtalige BBC aan Viktor Sarajev, co-auteur van het boek Beeld van de overwinning nadere toelichting op de Nooscoop. Sarajev wilde geen nadere details prijsgeven. Hij antwoordde slechts: ‘Newton vond de telescoop uit. Van Leeuwenhoek vond de microscoop uit. Wij hebben de Nooscoop uitgevonden, een apparaat voor het materiële internet dat transacties tussen mensen, dingen en geld scant'.

Her raadsel van de Nooscoop heeft nu ook het Kremlin bereikt.