De opstand van Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin zette Rusland afgelopen weekend totaal op zijn kop. Hoewel Prigozjin zich met zijn troepen na bemiddeling van de Belarussische president Aleksandr Loekasjenko 200 km voor Moskou terugtrok en voorlopig onderdak lijkt te krijgen in Belarus, kan Poetin de zaak hiermee niet als afgedaan beschouwen, schrijft Ruslandkenner Sam Greene voor denktank CEPA. Volgens Greene moet Poetin op zoek naar nieuwe middelen om de groeiende politieke instabiliteit als gevolg van de oorlog tegen Oekraïne te overleven.

Prigozjins mars naar Moskou

door Sam Greene

Er is een Russisch gezegde dat de duivel niet half zo eng is als de verhalen die ze over hem vertellen. Dat zou ook wel eens kunnen gelden voor Jevgeni Prigozjin, de muitende huurling wiens kortstondige opstand Vladimir Poetin niet ten val bracht, maar wel de verbazingwekkende broosheid van de Russische machtsstructuur blootlegde.

Wat Prigozjin precies dacht te bereiken - en hoe hij dat dacht te doen - blijft ondoorgrondelijk, misschien zelfs voor de huurlingenleider zelf. Zelfs toen zijn troepen noordwaarts naar Moskou trokken, leek de meest waarschijnlijke uitkomst voor Ruslands beroemdste cateraar te schommelen tussen een gevangeniscel en een doodskist. In die zin lijkt ballingschap in Belarus voor hem een makkie. Maar vanaf het moment dat huurlingen van Wagner het zuidelijke militaire commando in Rostov aan de Don bezetten, ging dit verhaal niet meer over Prigozjin en zijn doelen, maar over Poetin en het machtssysteem dat hij probeert te handhaven.

Geen alleenheerser

Hoe autocratisch Poetin er aan de buitenkant ook uitziet, de realiteit is altijd veel complexer geweest. Zelfs nu regeert Poetin niet volledig alleen en niet volledig namens zichzelf. Hij is afhankelijk van de medewerking van een economische, bureaucratische en veiligheidselite, en hoewel angst en dwang een rol spelen bij het verkrijgen van die medewerking, zijn positieve prikkels veel belangrijker: Poetin staat toe dat een kleine groep mensen rijk en machtig is en geen verantwoording hoeft af te leggen aan de wet of de publieke opinie. Hoewel de oorlog en de sancties de macht van Poetin hebben vergroot en de autonomie van de elite hebben verkleind, berust het systeem nog steeds op het gevoel van de elite dat Poetin in hun belang regeert.

Zelfs als de dreiging van Wagner is afgewend, is gewapende opstand onderdeel van het politieke landschap geworden

Het was niet vanzelfsprekend dat dit gevoel van gemeenschappelijk belang Poetin en de elite zou blijven verenigen ten tijde van oorlog en de gewelddadige afscheiding van Rusland van het Westen. Een vergelijking van de Forbes Russische miljardairslijsten van 2023 en 2021 laat zien dat de oorlog en zijn gevolgen ten minste 103 miljard dollar, oftewel 15%, van de collectieve rijkdom van de Russische elite hebben weggevaagd en waarschijnlijk veel meer dan dat. Maar dat cijfer verhult ook een aantal spectaculaire winsten zoals voor de kunstmestoligarchen Andrei Melnitsjenko, Vjatsjeslav Kantor en Andrei Goerijev.

De oorlogseconomie heeft ook geld gepompt in de metaalindustrie en de verwerkende industrie, van de makers van opto-elektronische technologie tot sokken, en ook in de tussenpersonen en logistieke bedrijven die profiteren van het omzeilen van sancties, zo blijkt uit onderzoek van de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD). Wat de schadelijke effecten ook mogen zijn, de oorlog heeft genoeg mogelijkheden voor verrijking gecreëerd om de Russische elite enthousiast te houden over hun toekomst en ze te motiveren om te blijven investeren in het succes van Poetin.

Prigozjin en zijn huurlingen claimen verovering Bachmoet. Foto: Telegram Kepka Prigozhina.

Nieuwe realiteit

Op het eerste gezicht passen de groeiende rol van het particuliere militaire bedrijf Wagner van Prigozjin en de opkomst van andere particuliere legers, zoals Fakel van Gazprom, netjes in het bestuurspatroon dat Poetins 23 jaar aan de macht heeft gekenmerkt: aangezien alles wat de staat doet een kans is voor kleptocratische verrijking en dus een krachtige stimulans voor de elite om loyaal te blijven, waarom zou dat met de oorlog dan anders zijn?

De gebeurtenissen van 23-25 juni geven het antwoord op die vraag - en dat antwoord kan verontrustend zijn voor veel rijken en machtigen in Rusland. Iedereen in het Russische systeem is gewend aan de moordende concurrentie om geld en invloed en de meesten hebben een geheugen dat ver genoeg teruggaat om zich het geweld te herinneren waarmee dergelijke gevechten in de jaren '90 en 2000 gepaard gingen. Destijds werden ‘bedrijfsovervallen’ nog uitgevoerd door misdadigers in plaats van advocaten. Maar Rusland heeft nog nooit meegemaakt dat concurrerende bedrijven bewapend waren met de vuurkracht die Wagner en het Ministerie van Defensie in het veld kunnen brengen. Als dat soort concurrentie uit de hand loopt, zoals op 23 en 24 juni het geval leek te zijn, dreigt het hele land in chaos te vervallen.

Prigozjin en Poetin hebben de Russische elite een glimp laten zien van waar het land naartoe gaat

Tot overmaat van ramp draait de concurrentie tussen Prigozjin en minister van Defensie Sergei Sjojgoe - de controle over de oorlog van Rusland in Oekraïne - om een kwestie die zo fundamenteel is voor de macht van het Kremlin dat zij het Poetin onmogelijk lijkt te maken om leiding te geven. Als elites met elkaar vechten over de leiding over een oliemaatschappij kan Poetin dienen als onpartijdig scheidsrechter, die winnaars en verliezers kiest zonder al te veel rekening te houden met de gevolgen voor het bestuurssysteem. Maar als het om oorlog draait heeft hij die luxe niet: hij kan het zich niet veroorloven om nonchalant te zijn over wie het ministerie van Defensie leidt. Alleen al om die reden, om nog maar te zwijgen van zijn grondwettelijke autoriteit, raakte de uitdaging van Prigozjin de kern van Poetins macht.

Wagner-troepen in Rostov (foto gemeente Rostov)

Prigozjin en Poetin hebben de Russische elite een glimp laten zien van waar het land naartoe gaat. Zelfs als de onmiddellijke dreiging van Wagner is afgewend, is het potentieel van gewapende opstand nu een onontkoombaar deel van het politieke landschap geworden. Dat kan noch door het Kremlin noch door de Russische elites genegeerd worden. Dit besef dreigt een wapenwedloop te ontketenen tussen concurrerende Russische elites onderling en tussen elites en de binnenlandse veiligheidstroepen van het Kremlin.

Onzekere toekomst

Maar misschien is het meest verontrustende besef wel dat Poetin het zich niet kan veroorloven om het spel te spelen zoals hij het eerder heeft gespeeld. Nu de concurrentie het hart van de Russische machtsstructuur raakt, mist Poetin de flexibiliteit, behendigheid en afstandelijkheid die aan de basis lagen van zijn opkomst en die de elite tot nu toe tevreden hebben gehouden.

Geconfronteerd met een schijnbaar onoplosbaar dilemma - toegeven dat Prigozjin hem in de tang had of het risico lopen om van hem een martelaar te maken - blokkeerde Poetin. De Belarussische dictator Aleksandr Loekasjenko zal niet keer op keer te hulp schieten om steeds weer te bemiddelen tussen de ruziënde elites als Poetin in gebreke blijft. Als de Russische leider de controle niet kan herstellen, zal het conflict tussen de elites steeds chaotischer en gewelddadiger worden.

Prigozjin heeft de Russische elite geconfronteerd met de onzekerheid van hun toekomst. Het pad dat ze nu volgen leidt tot meer geweld en onberekenbare risico's. Het voor de hand liggende alternatief voor Poetin - de autonomie van de elite volledig te breken en uitsluitend te vertrouwen op dwang om gehoorzaamheid af te dwingen - is nauwelijks een beter vooruitzicht. Business-as-usual is niet langer een optie.

This article was originally published in English on The Center for European Policy Analysis (CEPA).