Sinds 7 september kunnen Belarussen in het buitenland niet meer bij de ambassade terecht voor het verlengen van hun paspoort. Dit kan voortaan alleen nog in Belarus zelf. Voor de naar schatting 300 duizend Belarussen die sinds de vervalste presidentsverkiezingen van 2020 in het buitenland verblijven is deze maatregel de zoveelste 'klap in het gezicht'. Suzanne Rademaker legt uit hoe Aleksandr Loekasjenko met dit decreet de veelal oppositie-gezinde Belarussische diaspora in het nauw drijft: velen van hen riskeren vervolging in hun vaderland. 

Een Belarussisch paspoort (Foto: X)

door Suzanne Rademaker

Op 4 september kondigde Aleksandr Loekasjenko aan dat Belarussische ambassades en consulaten geen nieuwe paspoorten meer zullen verstrekken aan Belarussen in het buitenland. Dit staat in een nieuw decreet dat op 7 september in werking is getreden. Na die datum kan de Belarussische diaspora alleen nog terecht bij het ministerie van Binnenlandse Zaken in Belarus zelf. Ook andere consulaire diensten, zoals het aanvragen van trouw- en geboorteaktes, duplicaten van onderwijsdocumenten en de registratie van onroerend goed, zullen voortaan alleen nog worden uitgevoerd in Belarus. 

Het decreet raakt veel Belarussen: het Europese Parlement schat dat er in de afgelopen jaren zo’n 300 duizend Belarussen hun land hebben verlaten. Omdat velen van hen om politieke redenen zijn vertrokken, zet het nieuwe decreet hen voor het blok: óf hun paspoort verloopt in het buitenland, of ze verlengen hun paspoort in Belarus en riskeren vervolging. 

Door de ongekende politieke repressie sinds de vervalste presidentsverkiezingen van 2020 is dit een reëel risico. Alleen al dit jaar zijn meer dan honderd in het buitenland verblijvende Belarussen opgepakt toen zij de grens met hun thuisland overstaken. Het land telt op dit moment 1500 politieke gevangenen.

Loekasjenko’s persoonlijke wraak

Loekasjenko deed al eerder een poging om recent vertrokken Belarussen over te halen terug te keren naar Belarus. Begin dit jaar richtte hij een zogenaamde ‘terugkeercommissie’ op. Deze commissie was bedoeld voor Belarussen die tussen 1 januari 2020 en 6 februari 2023 ‘administratieve overtredingen of misdaden’ hebben begaan die verband houden met ‘belangrijke sociaal-politieke gebeurtenissen’. Door hen de mogelijkheid tot gratie te bieden hoopte Loekasjenko hen tot terugkeer aan te zetten. 

Deze gratie kregen Belarussen echter niet zomaar: voorwaarden voor terugkeer waren een schuldbekentenis, actief berouw, publieke verontschuldiging, compensatie voor schade en goed gedrag. De commissie bleek geen succes. Midden juli publiceerden Belarussische hackers de notulen van de vergaderingen van de commissie waaruit bleek dat in de vijf maanden sinds de oprichting slechts zestien mensen zich hadden gemeld. Twee van hen kregen de gratie waarop ze hadden gehoopt. 

Voormalig Belarussisch diplomaat Aleksej - die anoniem wil blijven - stelt dat het decreet vooral gericht lijkt op degenen die na 2020 zijn vertrokken. Voor hen is terugkeer geen optie. Wanneer hun oude paspoort verloopt, komen zij dus zonder geldig identificatiebewijs te zitten. Dit brengt hen in de problemen in het land waar zij verblijven. Vanzelfsprekendheden als toegang tot medische zorg en onderwijs, trouwen, reizen, stemmen of een huis kopen worden dan ingewikkeld of zelfs onmogelijk. Oppositieleider Svjatlana Tsichanovskaja noemde de actie daarom 'Loekasjenko’s persoonlijke wraak op de Belarussen die tegen hem zijn opgestaan'.

'Loekasjenko verliest hiermee zijn eigen mensen, nog meer dan hij al deed'

De nieuwe maatregel lijkt een poging van Loekasjenko om diezelfde groep vertrokken Belarussen nu niet alleen over te halen, maar simpelweg te dwingen tot terugkeer. Of dit gaat lukken is de vraag. Volgens Ksenia, geboren in Belarus maar al ruim 25 jaar woonachtig in het buitenland, kan 'alleen een gek' zoiets bedenken, 'Loekasjenko verliest hiermee zijn eigen mensen, nog meer dan hij al deed.' 

Een alternatief Belarussisch paspoort

Een mogelijke oplossing zijn de alternatieve Belarussische ambassades waar de oppositie onder leiding vanTsichanovskaja al langer aan werkt. Onderdeel hiervan is een nieuw Belarussisch paspoort, dat Tsichanovskaja op 13 september in het Europees Parlement presenteerde, Het ‘nationale Belarussische paspoort’ moet het Belarussisch staatsburgerschap van Belarussen in ballingschap bevestigen en daarnaast dienen als reisdocument. In haar speech noemde Tsichanovskaja de Baltische Staten als voorbeeld,  ten tijde van de Sovjet-Unie gaven zij vergelijkbare alternatieve paspoorten uit via ambassades in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk.

Het uiterlijk van de nieuwe paspoorten, zoals gepresenteerd doorTsichanovskaja (Foto: X)

Niet iedereen is het echter eens met Tsichanovskaja’s oplossing. Politicoloog Dmitri Bolkoenets noemde het alternatieve paspoort in een interview met Charter ‘97 ‘fraude in de puurste vorm’. Hij twijfelt of de groep rond Tsichanovskaja voldoende draagvlak heeft onder Belarussen. Volgens hem is het paspoort-initiatief een manier om ‘politieke punten’ te verdienen. Zelf werkt Bolkoenets nauw samen met Valery Tsapkala, een andere oppositieleider die oorspronkelijk samenwerkte met Tsichanovskaya maar zich nu van haar afkeert. 

Versimpelde procedures

De Verenigde Naties hebben hun lidstaten opgeroepen om Belarussen die in hun vaderland voor vervolging vrezen niet uit te zetten op grond van het feit dat hun paspoort is verlopen of ongeldig is gemaakt als gevolg van het intrekken van hun staatsburgerschap. De organisatie vraagt lidstaten om het verkrijgen van alternatieve reis- en identiteitsdocumenten voor Belarussen te vergemakkelijken, waardoor Belarussen die niet veilig naar hun vaderland kunnen terugkeren, toegang krijgen tot essentiële diensten en vrij kunnen blijven reizen.

Als antwoord op het nieuwe decreet is de website pashpart.org in het leven geroepen. Hier kunnen Belarussen meer informatie vinden over de mogelijkheid om een verblijfsvergunning of staatsburgerschap in een ander land aan te vragen. 

Ook mogelijkheden zoals het Litouwse ‘buitenlanderspaspoort’ staan op de site. In 2022 hebben slechts 16 Belarussen zich aangemeld om dit document te ontvangen, maar dit aantal zal naar verwachting gauw oplopen. De directeur van het Litouwse departement van migratie, Evelina Gudzinskaitė stelt dat er meer dan 1000 Belarussen in Litouwen wonen die niet terug kunnen keren naar hun thuisland. 'Vroeg of laat verlopen hun paspoorten en zullen zij een nieuw identiteitsbewijs nodig hebben,' aldus Gudzinskaitė.

Andrei Strizjak, hoofd van de BYSOL Foundation, stelt dat het grootste probleem van het ‘buitenlanderspaspoort’ is dat het maar één jaar geldig is. Het Litouwse Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft daarom aan het parlement voorgesteld om de geldigheid van deze paspoorten te verlengen tot drie jaar. Daarnaast kan het buitenlanderspaspoort alleen worden afgegeven aan Belarussen met een humanitaire verblijfsvergunning, wat niet voor iedereen geldt.

Karta Polaka (Foto: X)

Een andere mogelijkheid, die niet voor iedereen uit Belarus is weggelegd, is de zogenaamde ‘Karta Polaka’ – een document dat bevestigt dat iemand deel uitmaakt van de Poolse natie. Deze kaart, die in 2007 door de Poolse overheid in het leven is geroepen, kan worden aangevraagd door iedereen met een aantoonbaar Pools familielid (een ouder, grootouder, of twee overgrootouders). Dit is voor veel Belarussen het geval: in 2021 bezaten ruim 130 duizend Belarussen een ‘Polenkaart’.

Volgens Olga, die de kaart al meer dan tien jaar geleden ontving, is het aanvragen van de kaart geen kwestie van Pools patriottisme, maar puur praktisch: 'Iedereen keek er nuchterder naar, wilde de mogelijkheden benutten om te studeren of zaken te doen.' De Karta Polaka levert voor Belarussen inderdaad veel voordelen op. Met de kaart kunnen ze onder andere gratis een Pools visum voor langere termijn ontvangen, legaal zaken doen in Polen en gratis gebruik maken van het Poolse onderwijssysteem.

Praktische problemen 

Naast dat Belarussen door het nieuwe decreet geen nieuw paspoort aan kunnen vragen in het buitenland, maakt het voor hen ook veel andere administratieve zaken onmogelijk. Zo kunnen ze geen onroerend goed of auto’s meer verkopen in hun geboorteland, geen huwelijks- of geboorteaktes meer opvragen of scheiden. 

Voor de Belarussische Katja is dit een probleem. Een jaar voordat ze emigreerde, kocht ze een appartement in Minsk. Nu ze zeker weet niet snel terug te keren naar haar geboortestad, wil ze dit graag verkopen. 'Door de nieuwe maatregel kan ik mijn ouders niet meer machtigen om het appartement voor mij te verkopen. Ook hiervoor moet ik nu naar Minsk afreizen, wat ik natuurlijk absoluut niet wil.' Gelukkig komt Katja niet direct in de problemen door het decreet, haar paspoort verloopt pas in 2028. Anderen hebben minder geluk: de combinatie van een verlopen paspoort en de financiële noodzaak om bezittingen te verkopen brengt hen in een zorgwekkende situatie. 

'Zelfs om afstand te doen van je Belarussisch staatsburgerschap heb je een geldig paspoort nodig'

“Zelfs om afstand te doen van je Belarussisch staatsburgerschap heb je een geldig paspoort nodig,” vertelt Kostja, die een aantal jaar geleden uit Belarus is geëmigreerd. Hoewel hij, net als Katja, nog een paspoort heeft dat een aantal jaar geldig is, vindt hij de situatie te gek voor woorden. “Mijn kinderen zullen niet geloven welke problemen ik heb moeten doorstaan. Het is net als in 1984, maar dan is dit ons echte leven.”

Daarnaast is het voor Belarussen verre van eenvoudig om terug te keren naar hun geboorteland om hun paspoort te verlengen. Door de migrantencrisis aan de Belarussische grens sloot Litouwen eerder al twee van de zes grensovergangen. De komst van Wagner-huurlingen leidden er deze zomer zelfs toe dat het land, samen met Polen, dreigde met volledige sluiting van de grens. 

'Het is één grote grap: mensen moeten elkaar advies geven over hoe zij naar hun eigen land kunnen komen'

Ook met het vliegtuig naar Minsk is niet makkelijk: als onderdeel van de Europese sancties zijn er sinds juni 2021 geen directe vluchten meer tussen de EU en Belarus. Ksenia kent het probleem. 'Teruggaan naar Belarus is ontzettend duur en eenmaal aangekomen moet je lang wachten op een afspraak.' Belarussen helpen elkaar met dit probleem. 'Er bestaan verschillende [telegram] groepen waarin mensen hun ervaringen delen. Ze vertellen hoe ze naar Belarus zijn afgereisd, welke grensovergangen nog open zijn, hoe lang ze moesten wachten, hoe gemakkelijk ze de grens over konden steken.' Het is eigenlijk één grote grap, vindt Ksenia. 'Mensen moeten elkaar advies geven over hoe zij naar hun eigen land terug kunnen komen.'

Volgens Kostja is het voor veel Belarussen erg gevaarlijk om de grens over te steken. Het is net een soort loterij, waarbij je nooit zeker kan weten of je ergens voor wordt aangeklaagd.  “Zelfs in de verkeerde Telegram chat zitten of de verkeerde posts op Facebook liken kan genoeg zijn om aan de grens gearresteerd te worden.” 

In de overlevingsstand

Over hoe Katja zich voelt over de nieuwe maatregel kan ze kort zijn: 'Ik voel op dit moment eigenlijk helemaal niets, geen stress of onzekerheid. Ik leef al drie jaar iedere dag met zulke tegenslagen: beslissingen als deze verrassen me al lang niet meer. Haar vrienden delen deze houding, 'iedereen staat in de overlevingsstand'.

Zelf kijkt ze vooral naar de toekomst. Over een maand verhuist ze naar Nederland om aan een nieuwe baan te beginnen. Net als velen anderen onderzoekt ze de mogelijkheden om daar een paspoort aan te vragen. 'Dit kan echter pas na vijf jaar, wanneer mijn Belarussische paspoort al is verlopen. Ik hoop voor die tijd een vreemdelingenpaspoort aan te kunnen vragen, om niet zonder paspoort te komen te zitten.' 

'Zo’n wet aannemen is gemakkelijk: ze geven niets om gewone mensen zoals wij'

Ksenia merkt juist dat veel mensen om haar heen in paniek zijn over het decreet. 'Advocaten proberen advies te geven aan Belarussen van wie het paspoort zeer binnenkort gaat verlopen, maar eigenlijk weet niemand wat ze kunnen doen.' 

Ksenia noemt het decreet een klap in het gezicht. Het reikt volgens haar verder dan puur praktische zaken. 'Als ik geen Belarus meer ben, wat ben ik dan nog wel? Het is het gevoel dat je er niet toe doet. Voor hen is het makkelijk om zo’n wet aan te nemen: ze geven niets om gewone mensen zoals wij.'

De namen van de Belarussen die in dit stuk aan het woord komen zijn om veiligheidsredenen gefingeerd.