Opnieuw maken de demonen van de geschiedenis hun comeback: nu in Karabach. Op de achtergrond opereren Poetin en Erdogan die elkaar vinden in hun beider antipathie jegens het Westen en nostalgie naar de Ottomaanse en Tsaristische imperia. In de Kaukasus heeft Erdogan echter de overhand. Dat Poetin niet kon of wilde ingrijpen om de Armeense bevolking in Karabach te redden is volgens oud-ambassadeur Marcel Kurpershoek een teken van afbrokkelende macht in de regio. 

Armeense vluchtelingen in Karabach. Foto Flickr/Raimond Spekking 

Door Marcel Kurpershoek

Nagorno Karabach en Srebrenica waren onbekende oorden totdat zij kwamen te staan voor etnische zuivering. Waar overkoepelend gezag wegvloeit, maken de demonen van de geschiedenis hun comeback. Eeuwenlang was Bosnië deel van het Ottomaanse Rijk. Armeens Karabach viel onder Iran en werd vervolgens ingelijfd door het Keizerrijk Rusland. Na de Eerste Wereldoorlog werd het Ottomaanse Rijk uitgekleed tot het huidige Turkije. Het imperium van de tsaren ging door als de Sovjet-Unie. In Ankara en Moskou wordt nu afstand genomen tot de tussenliggende periode.

De streng-seculiere vader van het moderne Turkije, Kemal Atatürk, heeft de Anatolische romp gered van verdere verdeling. Die eer mag hij houden. Maar evenals Poetin, volgt Erdogan een visioen van historische lotsbestemming. Hij is de moderne sultan, gedragen door religieuze identiteit en de volkswil. Alleen als grootmacht kan Turkije een waardige opvolger voor zijn Ottomaanse status terugclaimen. Erdogans Panorama 1453, de driedimensionale verbeelding van de verovering van Constantinopel op de Byzantijnen, is niet zomaar een museum.

Poetin en Erdogan hebben elkaar gevonden in rancune tegen een 'Westen' dat hun grootmachten van hun geboorterecht wil beroven

Alleen al om die reden is het ondenkbaar dat Turkije een regulier lid van de Europese Unie kan worden. Evenals Rusland valt Turkije in een ander geometrisch bestek. En zo heeft Erdogan altijd over Turkije en de EU gedacht: ook toen het voor hem niet opportuun was dat hardop te zeggen. Het seculiere Turkije van Atatürk sloot zich op binnen de nationale landsgrenzen. Het Ottomanistische Turkije van Erdogan laat zich gelden overal waar de sultan een vinger in de pap had: het Midden-Oosten, Noord-Afrika, de Balkan, en nu vooral de Kaukasus. Poetin en Erdogan zien zich niet als de mindere van de EU. Door hun persoon en visie spreekt een nationale wil tot macht die de EU ontbeert. In Brussel is machtspolitiek een vies woord. De Europese verscheidenheid en versnippering laten zich makkelijker manipuleren dan omgekeerd, is hun ervaring.

Nostalgie naar Ottomanen

In deze Euraziatische visie hebben Poetin en Erdogan elkaar gevonden. Uren en dagenlang filosofeerden zij daarover in Sotsji en elders met de benen op tafel. Zij konden elkaar vinden in antipathie en rancune tegen een 'Westen' dat deze grootmachten van hun geboorterecht wil beroven. Even leek de verhouding te vertroebelen toen een Russische Su-24 werd neergeschoten door een Turkse F-16 boven de Turkse grens met Syrië. Maar in 2016 deed Erdogan de unieke stap om Poetin hiervoor excuses aan te bieden. Uiteindelijk accepteerde Erdogan het Russische protectoraat over het Syrië van Assad. In ruil liet Poetin de Turkse enclaves in het Syrische noorden met rust. De Turkse gramschap concentreerde zich vervolgens op de Amerikaanse steun voor de Syrische afdeling van de Koerdische PKK. Turkije nam verder afstand van de NAVO met de aanschaf van een Russisch S-400 luchtafweersysteem.

Karabach 1993. Foto Oleg Klimov

Erdogan en Poetin zijn geestverwanten vanuit een gedeeld historisch perspectief. In de westerse media gaat alle aandacht uit naar Nagorno Karabach als menselijke tragedie; een nieuwe etappe op de genocidale Armeense kruisweg. De Verenigde Naties en de EU zoeken toegang en verlichting van het leed. Maar wat betekent deze aardverschuiving voor de machtsverhoudingen in geostrategisch perspectief?

De belangrijkste spelers zijn mogendheden die al eeuwen touwtrekken om de Kaukasus en de grenzen: Rusland, Turkije, en Iran. Eerst geleidelijk, vervolgens snel zijn de stukken van de Turks-Azerbeidzjaanse droom op hun plaats gevallen. Een voorgestelde landbrug met het broedervolk van Azerbeidzjan moet Turkije via de Kaspische Zee verbinden met Kazachstan en andere staten in Centraal Azië. Een eerder Europees project, de Nabucco gaspijplijn vanuit Bakoe naar Oostenrijk, struikelde over Gazprom en Rusland.

Volgende stap: corridor

Nagorno Karabach was nog niet gevallen of Turkije en Azerbeidzjan brachten het vervolg ter tafel: een corridor van Azerbeidzjan langs de zuidgrens van Armenië naar Nachitsjevan, een enclave van Azerbeidzjan ingeklemd tussen Armenië en Turkije. Dat was de hoofdschotel op het overwinningsfeestje van Erdogan en Aliëv, dat voor alle duidelijkheid werd gevierd in Nachitsjevan. De kwestie ligt uiterst gevoelig voor Rusland en Iran. Al in de tijd van de tsaren was Moskou de beschermheer van Armenië. De Zangezur corridor loopt bovendien parallel aan het enige stukje grens dat Iran deelt met Armenië.

Nooit eerder stonden de sterren zo gunstig voor Ankara's pan-Turks plan

Nachitsjevan en Zangezur zijn nu de spil waar het spel om draait. Opeens baadt Nachitsjevan in Turks-Azerbeidzjaanse glorie. Maar deze obscure uithoek was nooit uit gedachten. De vader van president Aliëv is afkomstig uit de enclave. De Organisatie van Turkse Staten is er in 2006 opgericht op initiatief van Nazarbajev, de president van Kazakstan. En niet te vergeten, Noach ontscheepte er uit de Ark die de Zondvloed op de berg Ararat had geparkeerd.

De corridor. 

Nooit eerder stonden de sterren zo gunstig voor dit pan-Turkse plan. Als er een regeling komt zijn de herovering van Istanboel en Ankara in de lokale verkiezingen volgend jaar wellicht een gelopen race voor Erdogan. Geen volk nationalistischer dan de Turken, van welke gezindte dan ook. Voor Rusland zijn de druiven zuur. Het handjevol Russische vredestroepen bij Nagorno Karabach zag werkeloos toe. Stalin gaf de Armeense enclave een status van autonome regio binnen Azerbeidzjan als onderdeel van zijn heers-en-verdeel politiek. Dat instrument is Moskou nu kwijt.

Poetin vervreemdt Armenië

De Russische afwezigheid wordt opgevat als een teken van afbrokkelend gezag. Voor Moskou speelt mee dat de Armeense premier Pasjinjan de Russische operatie in Oekraïne niet steunt en zich oriënteert op het Westen. Tegenover Erdogan staat Poetin vrij machteloos. Hij heeft Turkije en Azerbeidzjan nodig om westerse sancties op olie en andere gebieden te omzeilen. Of Pasjinjan en zijn vervreemding van Moskou een blijvertje zijn is de vraag: honderden jaren van orthodoxe alliantie verdwijnen niet zomaar. Voor het verzwakte Iran zijn Turkije en Azerbeidzjan onmisbare partners. Erdogan noemt Iran zelfs een stok achter de deur voor het geval Armenië niet meewerkt aan de corridor naar Nachitsjevan; Teheran zou bereid zijn de verbinding over Iraanse grondgebied te laten lopen, mocht er geen oplossing met Armenië komen.

Poetin heeft Turkije en Azerbeidzjan nodig om westerse sancties te omzeilen

Pasjinjan heeft goed contact met Erdogan. Een Armeens-Turkse toenadering kan het sluitstuk zijn van een wisseling van de macht in de zuidelijke Kaukasus: Turkije in plaats van Rusland. Ankara droomt al van een Azerbeidzjaans-Armeense-Turkse verbroedering onder de Ararat van Noach.  

Erdogan heeft alle ijzers in het vuur

Erdogan lijkt alle vakjes afgevinkt te hebben voor zijn project: een concrete stap in zijn groot-Turkse dromen. Voor de EU en Amerika is vooral van belang of en hoe de balans in de Russisch-Turkse verhoudingen verschuift. Erdogan heeft meer armslag dan Poetin. Hij heeft alle ijzers in het vuur: in Kyiv en Moskou, in de NAVO en bij de EU. Zijn berekeningen wisselen met de dagkoers, voorop zijn binnenlandse positie: raison d’état in het kwadraat. Over alles valt te onderhandelen. Samenwerking tussen staten dient de belangen van het moment. Opportunisme uit principe.

Voor Poetin ligt dat anders. Aan paranoia grenzende vijandigheid jegens het Westen, onder regie van Washington, bepalen zijn denken en handelen. Noord-Korea en China zijn de buren op wie hij zich verlaat. Ook dat kan Erdogan gewiekst uitbuiten in zijn bazaar van staatsbelangen. En dat weet Poetin. De Russische S-400’s, de sluikhandel, de toeristen, de stromen olie en geld zijn er als bewijs. Geen F-35 zegt Amerika zolang je kiest voor de S-400. Maar voor Erdogan is de Nachitsjevan corridor interessanter dan de F-35. Erdogan zal er alles aan doen om te zorgen dat Poetin en hij elkaar 'vriend' blijven noemen, zolang dat opportuun is. Keizerlijk Rusland heeft het Ottomaanse Rijk verpulverd en alleen dankzij de Britten is Istanboel niet omgezet in een Russisch Constantinopel. Atatürk was in de verdediging tegen de Sovjet-Unie. Maar de Neo-Ottomaan Erdogan is bezig terrein terug te winnen. Ondertussen blijft zijn loket open voor zaken met zijn vriend Poetin.