Twee vooraanstaande Russische natuurkundigen zijn onlangs veroordeeld tot 12 jaar strafkamp wegens hoogverraad. Ze zouden staatsgeheimen hebben prijsgegeven aan een medewerker van het Europees ruimtevaartprogramma ESA/ESTEC in Noordwijk met wie ze samenwerkten in een gezamenlijk Europees-Russisch project. De wetenschappers werden het slachtoffer van de omslag in het politiek klimaat: openheid en kennis delen veranderde in vijandschap en paranoia.

Russische natuurkundige Anatoli Goebanov (rechts) aan het werk met Italiaanse collega Marco Martini. Foto TsAGI.

door Hella Rottenberg

Het proces tegen natuurkundige Valeri Goloebkin (71) vond achter gesloten deuren plaats. Via familieleden kwam toch nog iets naar buiten over wat zich in de rechtszaal had afgespeeld. Goloebkin ontkende dat hij staatsgeheimen had onthuld, zoals hij dat consequent was blijven doen sinds zijn arrestatie tweeëneenhalf jaar eerder. Hij had niet eens toegang tot staatsgeheimen gehad. Vanuit de gevangenis schreef Goloebkin: ‘Wat mij helpt is dat ondanks alle aantijgingen en verzinsels die van mij een misdadiger maken, ik nergens schuldig aan ben en niemand heb verraden. Daarmee kan ik leven, wat mij ook wacht en overkomt.’

Zijn chef Anatoli Goebanov, die zelf ook als verdachte vastzat, moest getuigen. In voorarrest had hij verklaard dat Goloebkin geheime documenten aan dr. Johan Steelant van ESA/ESTEC had overhandigd. ‘Goebanov is in voorarrest gebroken’, vertelt de Russische topadvocaat Ivan Pavlov die Goloebkin en andere verdachten van hoogverraad verdedigde tot hij in september 2021 Rusland ontvluchtte omdat hij zelf gevaar liep te worden opgepakt. Voor hij vluchtte, heeft Pavlov getracht om de aantijgingen te ontkrachten door Johan Steelant, die bij ESA/ESTEC in Noordwijk coördinator van het samenwerkingsproject was, te vragen om een ontlastende getuigenis. Steelant kende de documenten immers, die de aanklagers ook voor de verdediging geheim hielden, en zou kunnen verklaren dat ze geen staatsgeheimen bevatten. Maar Steelant gaf niet thuis.   

Toen het proces tegen Goloebkin in juli dit jaar eindelijk plaatsvond, hadden de aanklagers erop gerekend dat Goebanov tegen zijn medewerker Goloebkin zou getuigen. 'De deal was dat hij dan maximaal “maar” 10 jaar kreeg, in plaats van 20. Eenmaal oog in oog met zijn collega in de rechtszaal, kreeg hij het niet over zijn hart die beschuldiging te herhalen. Hij werd gekweld door zijn geweten’,  zegt Pavlov aan de telefoon vanuit Praag waar hij nu woont en strafzaken volgt en opkomt voor zijn collega-advocaten. Voor het vonnis maakte het geen verschil. Goloebkin werd toch schuldig bevonden en tot 12 jaar veroordeeld.

Op 27 oktober jongstleden stond de 66-jarige Goebanov zelf ook achter gesloten deuren terecht en kreeg een gelijke straf opgelegd als zijn collega Goloebkin: 12 jaar strafkamp met streng regime. Beide mannen hebben een kwetsbare gezondheid en hun familie is bang dat ze hun lange gevangenschap niet zullen overleven.

Valeri Goloebkin tijdens zijn proces met zijn advocate Maria Ejsmont. Foto Pervy Otdel

Project Hexafly

Het project dat de Russische natuurkundigen achter de tralies heeft gebracht is exemplarisch voor het optimisme en vooruitgangsgeloof van na de Koude Oorlog. Elf Europese, drie Australische en vier Russische instituten werkten samen aan een model van een futuristisch passagiersvliegtuig met zevenmaal de snelheid van het geluid. Aangedreven door waterstof en surfend op luchtstromen zou het toestel met meer dan 8.000 kilometer per uur in twee uur van Brussel naar Tokio moeten kunnen vliegen.

Het jongere broertje, de in 2001 verongelukte Concorde, is in vergelijking daarmee een postkoets. De Concorde was een supersonisch vliegtuig  dat door de geluidsbarrière brak en ruim 2.000 km per uur haalde. Bij Hexafly – afkorting voor High-Speed Experimental Fly Vehicles – ging het om onderzoek naar hypersonische snelheden, zoals snelheden vanaf vijfmaal de snelheid van het geluid heten.

Het budget van 12 miljoen euro werd voor bijna de helft gefinancierd door de Europese Commissie en verder door Australië, Groot-Brittannië en de Russische overheid. Voor Europa was het een klein project binnen een programma dat onderzoek naar veiliger, groenere en slimmere transportsystemen subsidieerde.

In Moskou wordt een model tentoongesteld voor het toestel dat zevenmaal de snelheid van het geluid moet kunnen halen. Foto TsAGI

Ongelukkig gesternte

De Europese subsidieronde liep van 2007 tot en met 2013, precies een periode waarin de verhouding van Rusland met het Westen ambivalent werd. Poetin had in 2008 van plaats gewisseld met premier Dmitri Medvedev, die als president een moderne en pro-westerse koers leek te varen. Intussen werd de toon van Poetin steeds gefrustreerder en steeds bozer op het Westen. Toen Poetin in 2012 opnieuw als president aantrad, startte hij meteen een omvangrijk bewapeningsprogramma. Maar de aanvraag voor Hexafly zat al in de pijplijn en werd goedgekeurd. Op 1 april 2014 ging het project van start onder een ongelukkig gesternte: krap twee weken nadat Rusland de Krim had geannexeerd.

De ingenieurs en natuurkundigen van het Hexafly-project gingen niettemin enthousiast aan de slag, maakten berekeningen en tekeningen, deden experimenten, bouwden maquettes en kwamen bij elkaar in Moskou of Parijs. Een verslag over Hexafly in de regeringskrant Rossiiskaja Gazeta citeerde in juni 2017 Russische deelnemers die het belang onderstreepten van hechte samenwerking met buitenlandse collega’s. Van bedenkingen van officiële zijde was niets te bespeuren.

In maart 2018  wijdde Poetin een groot deel van zijn jaarrede aan een videodemonstratie en aanprijzing van nieuwe wapens die Rusland zouden beschermen tegen buitenlandse bedreigingen. Hij gaf vooral hoog op van een nieuwe hypersonische raket, de Kinzjal (Dolk), een ‘ideaal wapen’ met 'unieke kenmerken’ dat niet onderschept kon worden omdat het met tien keer de snelheid van het geluid kon vliegen. ‘De Russische strijdkrachten zullen nieuwe hypersonische precisiewapens krijgen die doelen kunnen raken op intercontinentale afstand en onderweg hun hoogte kunnen aanpassen. Dit is belangrijk nieuws, want geen enkel land ter wereld beschikt tot nu toe over dergelijke wapens’, zei Poetin trots, de wereld verzekerend dat hij niet blufte.

Poetin toont het nieuwe 'onoverwinnelijke wapen' de Kinzjal aan de Federale Assemblee tijdens zijn jaarrede in maart 2018. Schermafdruk van YouTube.

FSB in actie

De gevolgen van Poetins redevoering lieten zich al snel voelen, vertelt advocaat Pavlov. ‘Poetin had gesproken. Hypersonische techniek was heel belangrijk voor Rusland, Rusland lag voor en de kennis moest worden beschermd. Meteen stonden er uitvoerders klaar om die bescherming te waarborgen. FSB-agenten zijn gaan speuren naar internationale projecten met hypersonische techniek. Die projecten waren goedgekeurd door alle instanties in de tijd dat Medvedev president was. Ze ontdekten zulke projecten en wetenschappers en natuurlijk vonden ze schuldigen’, zegt Pavlov. ‘Dat is goed voor hun geheime-dienst-carrière’, merkt hij op. 

De eerste arrestatie vond al in juli 2018 plaats, vier maanden na Poetins jaarrede. Viktor Koedrjavtsjev, werkzaam bij het Russisch raket- en ruimtevaartcentrum TsNIIMash, werd verdacht van hoogverraad in verband met hypersonische techniek. Het ging om een onderzoeksproject met een Belgisch instituut, dat notabene al in 2013 was afgesloten.  

Johan Steelant tijdens een conferentie in Moskou. Foto TsAGI.

Intussen belandde het Hexafly-project in een eindfase. In november 2018, tijdens een conferentie in het chique Moskouse Metropol-hotel, overhandigde Valeri Goloebkin een stapel documenten aan Johan Steelant. Steelant, een Belgische ruimtevaartingenieur, fungeerde bij ESA/ESTEC in Noordwijk als de coördinator van Hexafly. Goloebkin was feitelijk helemaal niet betrokken geweest bij het project, tot zijn chef Goebanov hem in 2018 vroeg om te helpen bij de redactie van de verslagen die de Russische deelnemers moesten inleveren. Maar liefst drie commissies van Russische specialisten controleerden de documenten op staatsgeheimen en gaven toestemming om ze aan Hexafly ter beschikking te stellen. Helemaal volgens het boekje, en er leek dan ook niets aan de hand. Het eindverslag van Hexafly verscheen in 2019 op de site van de Europese Commissie en in de uitgave van het Russische Centraal Aerohydrodynamisch Instituut (TsAGI), waaraan Goebanov en Goloebkin verbonden waren.

Ruim een jaar na beëindiging van het project, op 3 december 2020, drongen FSB-agenten het huis van Anatoli Goebanov binnen, arresteerden hem en sloten hem op in het Moskouse huis van bewaring Lefortovo op beschuldiging van hoogverraad. Vier maanden later kwam de FSB Valeri Goloebkin halen.

Aantal hoogverraad-zaken verviervoudigd

Het aantal strafzaken wegens hoogverrraad is in 2023 al verviervoudigd ten opzichte van 2022. Van januari tot augustus dit jaar vonden juristen van de organisatie Pervy Otdel 82 zaken, terwijl in heel 2022 wegens hoogverraad 20 zaken werden geopend. De telling is niet compleet, benadrukt advocaat Jevgeni Smirnov, want niet alle zaken zijn bekend.

Tot 2014 werden er 5 tot 6 mensen per jaar van hoogverraad beschuldigd. Na de annexatie van de Krim liep dat snel op naar 15 en meer zaken. Het blad Cholod concludeert dat in 2023 er meer mensen wegens hoogverraad vervolgd worden dan in de afgelopen twintig jaar tezamen.

Tot voor kort liepen vrijwel alleen mensen die werkten in de wapenindustrie of het leger risico voor hoogverraad te worden vervolgd, evenals soms wetenschappers, wier kennis een relatie had tot defensie. Sinds de grootschalige oorlog met Oekraïne is de definitie van hoogverraad (artikel 275 van de Russische strafwet) verruimd en vager geformuleerd. De minimum strafmaat werd verhoogd tot 12 jaar, het maximum was 20 jaar en werd in april van dit jaar levenslang.

Tussen 1997 en 2017 stond Georgië bovenaan de lijst met landen waaraan veroordeelde Russen staatsgeheimen zouden hebben doorgespeeld, op de tweede en derde plaats volgden de VS en China. Sinds de inval in Oekraïne staat Oekraine ruim aan de top met 59 gevallen. De rangorde laat zien dat de buitenlandse politieke van Rusland en hoogverraad-zaken parallel lopen. Landen waarmee Rusland op dat moment de grootste conflicten heeft staan bovenaan.

In de wetenschap is er ook nu geen sprake van massa-arrestaties, zegt Eugene Chudnovsky van het Committee of Concerned Scientists. ‘Rusland heeft de wetenschappers nodig, ook voor de ontwikkeling van wapens. Wat mij opvalt is dat de arrestanten oudere wetenschappers zijn. De arrestaties zijn bedoeld om wetenschappers bang te maken voor contacten met buitenlandse collega’s, maar de voortgang van het werk niet te hinderen.’

Hij denkt dat jonge mensen in Rusland niet afgeschrikt worden om onderzoek te doen naar geavanceerde technieken. 'Puur uit wetenschappelijke interesse zullen ze zich willen blijven bezighouden met bijvoorbeeld hypersonische techniek. Bovendien, als je werkt in een gesloten instituut met geheimhouding, kun je dat niet weigeren. Tenzij je ontslag neemt en de wetenschap verlaat.'

Handtekeningenprotest

Direct na de arrestatie van Goebanov kwamen zijn collega’s van TsAGI in actie. Ze verzamelden verklaringen waarmee zij zich persoonlijk borg stelden voor hem als hij werd vrijgelaten. Maar de directie van het instituut weerhield hen ervan de borgstellingen bij de rechter te deponeren. De leiding zelf kreeg op haar beurt van bovenaf de instructie zich koest te houden. Goebanov werkte meer dan veertig jaar bij TsAGI en heeft een aantal patenten op zijn naam staan. Hij woonde in de voorstad van Moskou Zjoekovski, een centrum voor de kennis van aerodynamica, waar hij ook doceerde aan een filiaal van het Moskous natuurkundig technisch instituut (MFTI). Hijzelf en zijn vrouw studeerden er, vier van hun vijf kinderen volgden in hun spoor. 

Ook Goloebkin was een gerenommeerde specialist op het gebied van hypersonische snelheden en net als zijn collega woonde hij in Zjoekovski, doceerde aan het MFTI en werkte bij TsAGI. Voor zijn werk ontving hij meerdere staatsprijzen. Studenten schreven een open brief om hem te verdedigen. Vanaf het moment van zijn arrestatie zocht zijn familie de publiciteit. Ze startten een online petitie, die in Rusland maar liefst 116.000 keer getekend werd en op 8 februari 2022, de Dag van de Russische Wetenschap, overhandigd aan het Kremlin. 

Valeri Goloebkin met zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen.

Advocaat Pavlov is er niet zo van onder de indruk: ‘Het zijn duizenden handtekeningen tegenover miljoenen mensen die zwijgen. Mensen in Rusland zijn helaas erg bang. De petitie werd getekend vóór de oorlog tegen Oekraïne. Nu is alles veel gecompliceerder. We zouden nu niet meer zo’n aantal ophalen.’

Toch zijn er ook sindsdien dappere Russische wetenschappers die in de bres springen voor hun vervolgde collega’s. Toen afgelopen voorjaar drie specialisten in de aerodynamica in Novosibirsk op verdenking van hoogverraad werden gearresteerd, schreven hun collega’s een open protestbrief die nog steeds te vinden is op de site van het Instituut voor Theoretische en Toegepaste Mechanica (ITAM). Ook deze drie wetenschappers hielden zich bezig met hypersonische techniek en werkten samen met buitenlanders.

Hexafly-collega’s

In een poging Goloebkin vrij te pleiten, probeerde advocaat Pavlov dr. Johan Steelant in Noordwijk in te schakelen. Dat was ruim voor de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022. Steelant was degene die de documenten van Goloebkin in Hotel Metropol in ontvangst had genomen en hij was de enige getuige daarvan. Als hij zou bevestigen dat de verslagen geen geheime informatie bevatten, was dat een cruciale getuigenis voor de verdediging. Maar wat Pavlov ook deed, het lukte hem niet Steelant te bereiken. Tenslotte wendde hij zich tot Eugene Chudnovsky, voorzitter van het Amerikaanse Committee of Concerned Scientists, met het verzoek om hulp.

Het comité stuurde eerst een email en vervolgens een brief aan Steelant. ‘Er volgde geen enkele reactie, we hebben het herhaald, geen reactie, zelfs niet een bevestiging van ontvangst’, vertelt Chudnovsky telefonisch. ‘Het briefhoofd draagt de namen van Nobelprijswinnaars die in het bestuur zitten. Het is duidelijk een representatieve organisatie, die vijftig jaar bestaat.’ De brief [in bezit van Raam op Rusland], verstuurd op 4 november 2021, vraagt Steelant om een kopie van twee specifieke documenten waarop de aanklacht is gebaseerd, maar die door de Russische aanklagers geheim worden gehouden, en een verklaring dat Hexafly een open civiel project was. ‘De houding van dr. Steelant is erg betreurenswaardig’, vindt Chudnovsky. ‘Hij was een sleutelfiguur. Zijn getuigenverklaring had Goloebkin kunnen redden van 12 jaar opsluiting. Als iemand door de machine is opgeslokt, is het moeilijk om hem er weer uit te krijgen, maar misschien was Goloebkin dan alleen onder huisarrest geplaatst.’

Chudnovsky kan alleen maar raden waarom Steelant en andere westerse collega’s van de gearresteerde wetenschappers zich stil hebben gehouden. Angst voor de Russische geheime dienst? Angst voor vergiftiging? Of hebben de eigen inlichtingendiensten gezegd dat ze beter hun mond kunnen houden? ‘Bij dit soort samenwerking zijn de inlichtingendiensten van beide partijen altijd zeer geïnteresseerd. Dat weet ik wel’, zegt hij.

Gevraagd om commentaar door Raam op Rusland op de veroordeling van hun twee Russische collega's hielden Steelant en andere westerse deelnemers aan het Hexafly-project zich onbereikbaar. Niemand van hen reageerde op mailberichten of kwam aan de telefoon.

Johan Steelant aan het werk in Rusland. Foto TsAGI

Naïviteit 

De Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsexpert Danny Pronk bevestigt de opmerking van Chudnovsky. Hij was twintig jaar werkzaam bij de AIVD en MIVD waar hij de stand van zaken van de wapentechnologie in Rusland en China volgde. ‘Op een project als Hexafly is dual use van toepassing. Ook al is het bedoeld voor de civiele luchtvaart, het is toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek dat per definitie ook militair bruikbaar is. De wedloop naar hypersonische wapens is al zeker tien jaar bezig. De gedachte is dat het heel moeilijk is zulke wapens waar te nemen en uit te schakelen voor ze hun doel hebben bereikt.’

TsAGI staat al decennia op de radar van westerse inlichtingendiensten, zegt Pronk. Het is een zeer gerenommeerd instituut, waarvan het onderzoek naar aerodynamica bijvoorbeeld benut is voor de MiG en Soechoj gevechtsvliegtuigen. ‘Inlichtingendiensten zijn altijd op zoek naar ingangen, naar mensen met kennis of mensen die de deur openzetten naar informatie. Dat maakt iedereen die in zo’n instituut werkt interessant.’

Waarom de Russen akkoord zijn gegaan met Hexafly? Welnu, legt Pronk uit, de belangstelling van inlichtingendiensten werkt twee kanten op. ‘Zo’n project kan ook toegang geven tot de ontwikkeling van de westerse industrie. Deels is Rusland een voorloper in de hypersonische technologie, maar de Amerikanen zijn waarschijnlijk het verst.’

Zo’n project als Hexafly zou nu niet meer mogelijk zijn, constateert Pronk. Het zou vallen onder de sancties tegen Rusland vanwege het dual use karakter. Maar ook los daarvan zou het niet meer worden goedgekeurd. In Nederland zijn nieuwe regels in de maak tegen het weglekken van gevoelige informatie. Samenwerking met China, Rusland en Iran wordt uitgesloten.

Bij wetenschappers bestaat een zekere mate van naïviteit, meent Pronk. ‘Ze willen kennis ontwikkelen door samenwerking zonder zich rekenschap te geven van de veranderende geopolitiek. Het project ging gewoon van start na de annexatie van de Krim. Dat komt wellicht ook doordat het een Europees project was. Daarop is weinig gericht toezicht, want inlichtingen en veiligheid behoren tot de exclusieve bevoegdheid van de lidstaten zelf.’ 

Tekening uit het eindverslag van Hexafly.

Kees Klompenhouwer toont zich ‘geschokt over de naïviteit’ om op dit terrein met de Russen samen te werken. Klompenhouwer is gepensioneerd diplomaat die van 2013 tot 2017 ambassadeur in Oekraïne was en van 2002 tot 2006 directeur inlichtingen buitenland  van de AIVD. ‘Het grote trauma van de AIVD is de zaak Kahn. Cruciale civiele kennis lekte weg voor de ontwikkeling van de Pakistaanse atoombom. Sindsdien is de AIVD gespitst op het gevaar van weglekken. Maar de inlichtingendienst preekte in de woestijn. Na het einde van de Koude Oorlog gingen alle remmen los. Het was een tijd van globalisering en samenwerking.’

Klompenhouwer volgt de ontwikkeling van wapensystemen en de oorlog in Oekraïne op de voet. In dat licht gezien ademt het Hexafly-project naar zijn idee de geest van academici die met zichzelf en de wetenschap bezig zijn en de risico’s van het delen van kennis niet willen zien. ‘Mach 7'  - zoals zevenmaal de geluidssnelheid in het jargon heet - 'is ongelofelijk snel. Dat raakt de grenzen van de technologische kennis. Rusland ligt voor op dit terrein. Die Kinzjal-raket bestaat echt. Die hebben de Russen op Oekraïne afgevuurd en het is op het nippertje gelukt om hem met behulp van de Patriot neer te halen.’ Dat de Europese Commissie de subsidie voor Hexafly goedkeurde, verbaast Klompenhouwer echter niet. ‘Het is een economische club die kijkt naar de commerciële kant en verder oordeelt of een aanvraag aan de administratieve regels voldoet.’

Kennis van dit soort technologie wordt door Nederland en andere Europese landen nu als geheim beschouwd. ‘Wat vandaag niet geheim is, kan dat morgen wel zijn. Ieder bepaalt voor zichzelf wat geheim is’, zegt Klompenhouwer. ‘Nu is iedereen paranoïde. Niet alleen Rusland, wij ook.’ Daarvan zijn Goloebkin en Goebanov het slachtoffer, zegt Klompenhouwer. ‘Ze hebben niets verkeerds gedaan. Het is een voorbeeld van hoe Rusland afglijdt naar het stalinisme.’

Visitekaartje als bewijs

Tijdens de rechtszaken tegen Goloebkin en Goebanov legde niemand van hun collega’s een getuigenis tegen hen af. De rechtbank gebruikte verklaringen van experts die anders dan de drie commissies van vijf jaar eerder staatsgeheimen in de overhandigde Hexafly-verslagen aantroffen. Die experts, legt advocaat Pavlov uit, zijn door de FSB ingeschakeld. Ze moeten toegang hebben tot staatsgeheimen en die toegang krijgen ze van de FSB. De FSB kan die toegang ook intrekken en dan zijn ze hun baan kwijt, want voor het werk dat ze dagelijks doen hebben ze die toegang nodig. ‘Dus doen ze wat de FSB hen opdraagt’, zegt Pavlov. Behalve deze verklaringen produceerde de aanklager een visitekaartje van Johan Steelant. Hij immers was het ‘contact’ van Valeri Goloebkin.

Beide verdachten kregen 12 jaar, de minimumstraf voor het vergrijp van hoogverraad. Volgens Pavlov is die strafmaat een aanwijzing dat de rechters zelf niet geloofden in de schuld van de verdachten. Hem is ter ore gekomen wat er gebeurde tijdens het onderzoek tegen Goloebkin. In privégesprekken haalden sommige ondervragers hun schouders op, hieven hun handen ten hemel, daarmee aangevend ‘wij begrijpen het, maar we kunnen er niets aan doen, want het besluit is aan de top genomen’.

Behalve van de gevoerde gesprekken is voor dit artikel gebruik gemaakt van artikelen in Novaja Gazeta Evropa, The Insider, Mediazona, Cholod en het Telegram kanaal van Pervy Otdel