De Russische grootschalige invasie van Oekraïne speelt in de verkiezingsprogramma’s van vrijwel alle politieke partijen een belangrijke rol. Nederland is op scherp gezet door de Russisch-Oekraïense oorlog in Europa. Belangrijke thema’s in het buitenlandbeleid van de meeste partijen zijn het voortzetten van steun aan Oekraïne, het verminderen van de Nederlandse en Europese afhankelijkheid van Rusland en het verhogen van het Nederlandse defensiebudget. Raam op Rusland nam in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november de programma’s onder de loep.

Verkiezingsposters voor de Tweede Kamerverkiezingen op 22 november 2023. Bron: Tweede Kamer

Door Jelle Baartmans en Suzanne Rademaker

Vrijwel alle partijen veroordelen de Russische grootschalige invasie van Oekraïne meer of minder krachtig. De partijen beschrijven in uiteenlopende bewoordingen hoe zij steun aan Oekraïne voor zich zien.

Nieuw Sociaal Contract (NSC) van Pieter Omtzigt wil Oekraïne 'actief militair, economisch, humanitair en financieel steunen'. De VVD wil 'tot het uiterste blijven gaan om Oekraïne te helpen winnen, zonder zelf actief in de gevechten betrokken te raken'. GroenLinks-PvdA pleit voor een 'leidende rol' voor Nederland in 'het bieden van omvangrijke militaire, humanitaire en economische steun'. D66 wil zich inzetten voor 'langjarige steun', Volt rept van 'onvoorwaardelijke steun' en BBB 'staat als een huis achter Oekraïne in de verdediging van haar soevereiniteit tegen de Russische invasie'. Het CDA wil Oekraïne 'net zo lang steunen tot het wint'. Ook de ChristenUnie en de Partij voor de Dieren (PvdD) spreken zich uit vóór humanitaire hulp en het leveren van wapens aan Oekraïne. Zelfs de SP wil 'de Oekraïners steunen in de verdediging van hun land', waarmee deze partij, die bij het Oekraïnereferendum in 2016 juist fel campagne voerde tegen een Europees associatieverdrag met het land, haar positie heeft herijkt. De PVV van Geert Wilders, die in 2018 op eigen houtje nog een bezoek bracht aan de Doema in Moskou, en zich met een Russisch speldje op zijn revers liet fotograferen, veroordeelt nu ook de 'onrechtmatige agressie' van Rusland in Oekraïne, maar houdt zich verder op de vlakte. Forum voor Democratie (FvD) afficheert zich als enige partij aan de zijde van het Kremlin.

Steun aan Oekraïne

In sommige programma’s worden heel concrete voorstellen gepresenteerd. Zo wil D66 Russische tegoeden confisqueren om deze vervolgens in te zetten voor de wederopbouw van Oekraïne. Ook de ChristenUnie wil die optie verkennen. Volt wil dat Nederland in EU-verband gaat werken aan een Ruslandstrategie voor ná een Oekraïense overwinning met als kernpunten: vrede, wederopbouw en het berechten van de verantwoordelijken voor de oorlog. Volt wil daarnaast een 'internationaal garantiestelsel voor verzekering tegen oorlogsrisico’s' opzetten, om de Oekraïense economie ook tijdens de oorlog draaiende te houden.

Andere, voornamelijk kleinere, partijen spreken zich niet per se uit voor steun aan Oekraïne, maar richten zich vooral op het beëindigen van de oorlog en het sluiten van vrede. De SGP wil dat 'actief wordt gezocht naar mogelijkheden voor de-escalatie en uiteindelijk vredesonderhandelingen'. DENK pleit voor een faciliterende rol van Nederland in vredesonderhandelingen tussen Rusland en Oekraïne, waarbij voor DENK wel belangrijk is dat de door Rusland bezette gebieden zo snel mogelijk weer worden overgedragen aan Oekraïne. BIJ1 zet zich in 'voor een eind aan de invasie door Rusland in Oekraïne'. BIJ1 wil stoppen met het wapenleveranties en aansturen op een staakt-het-vuren, maar acht humanitaire hulp wel noodzakelijk. 

Plenaire zaal van de Tweede Kamer. Bron: Tweede Kamer

Forum voor Democratie is in de afgelopen jaren bekend komen te staan als de partij die het meeste begrip toont voor het Russische regime van Vladimir Poetin. De partij stelt in het verkiezingsprogramma dan ook dat Nederland betrokken is bij een 'verschrikkelijke NAVO-oorlog tegen Rusland op het grondgebied van Oekraïne' en dringt aan op een staakt-het-vuren. Nederland kan optreden als mediator om vredesonderhandelingen mogelijk te maken en het 'zinloze bloedvergieten op ons continent tot een einde te brengen', aldus de partij van lijsttrekker Thierry Baudet. De FvD-afsplitsers van JA21 en BVNL houden zich volledig op de vlakte.

Oekraïense toetreding tot NAVO of EU 

Niet alle partijen benoemen de mogelijkheid van een Oekraïense toetreding tot de Europese Unie en/of de NAVO expliciet in hun verkiezingsprogramma's. Partijen die dat wel doen, zijn het er grofweg over eens dat Oekraïne op dit moment nog niet klaar is voor EU- en NAVO-lidmaatschap. De VVD is vrij summier op dit punt: 'Kandidaat-lidstaten, zoals Oekraïne, houden zicht op EU-lidmaatschap en worden beoordeeld op de geboekte resultaten.' Voor BBB is toetreding tot de NAVO door Oekraïne uitgesloten zolang het land in oorlog is, al zijn veiligheidsgaranties voor Oekraïne als onderdeel van een vredesdeal wel een optie. BBB acht Oekraïne ook nog niet klaar om toe te treden tot de Europese Unie, omdat het land nog niet aan de Kopenhagen-criteria voldoet, maar de partij vindt wel dat uitbreiding van de EU om strategische redenen belangrijk kan zijn. NSC stelt ook dat Oekraïne op termijn lid moet kunnen worden van de NAVO en de EU, maar verwacht wel dat dit proces 'op zijn minst vele jaren vergt'. 

D66 is groot voorstander van de integratie van Oekraïne in zowel de EU als de NAVO. Dat laatste is volgens de partij 'van groot belang voor de veiligheid op het Europese continent'. Ook GroenLinks-PvdA is erg stelling: de toekomst van Oekraïne ligt in de EU. Nederland en de EU moeten Oekraïne actief steunen om aan de voorwaarden voor toetreding te kunnen voldoen. Daarnaast moet Kyiv uitzicht blijven houden op toetreding tot de NAVO. Ook Volt stelt dat Oekraïne op weg geholpen moet worden naar lidmaatschap van zowel de EU als de NAVO. Het CDA benoemt NAVO-toetreding van Oekraïne niet, maar schrijft wel actief bij te willen dragen aan 'het ondersteunen van Oekraïne en de andere kandidaat-lidstaten op de Westelijke Balkan om te voldoen aan de zware eisen die we stellen voor toetreding tot de EU.' De ChristenUnie stelt dat Oekraïne zich kan aansluiten bij de NAVO wanneer het aan de voorwaarden voldoet – daarbij moet het actief door Nederland en Europa worden ondersteund.

Afwijkende stemmen

Een paar kleine partijen heeft een compleet andere kijk op de zaak. De SP stelt dat de NAVO zich helemaal niet meer moet uitbreiden, dus ook niet met de buurlanden van Rusland. BVNL van Wybren van Haga vindt dat Oekraïne 'onder geen beding' lid mag worden van de NAVO: 'daarmee wordt namelijk een oorlog met Rusland geriskeerd.' BIJ1 en FvD willen zelfs dat Nederland zelf zich terugtrekt uit de NAVO. BIJ1 steekt het geld dat nu naar de NAVO gaat liever in humanitaire projecten. Volgens Forum is de NAVO getransformeerd in een 'een politiek-activistische, offensieve organisatie die steeds meer de belangen van het Amerikaanse imperium dient en niet die van Europa.'  

Intussen voldoet Nederland zelf nog altijd niet aan de bekende ‘2 procent-norm’ van de NAVO. De volgende partijen zijn volgens hun verkiezingsprogramma vóór het besteden van minstens 2 procent van het bruto binnenlands product (bbp) aan defensie na 2024 en willen dit ook wettelijk vastleggen: NSC, VVD, BBB, CDA, Volt, SGP en JA21. GroenLinks-PvdA, D66 en de ChristenUnie zijn eveneens voor, maar willen de norm niet omzetten in een wettelijke verplichting.

PVV, DENK en de SP hebben geen duidelijk standpunt over het defensiebudget, hoewel de PVV benadrukt dat schaars materiaal naar Oekraïne wordt gestuurd, terwijl de Nederlands krijgsmacht 'niet meer in staat is haar eigen grondgebied te verdedigen.' Forum stelt meer dan 2 procent aan defensie uit te willen geven, maar alleen als Nederland 'niet langer in een stupide NAVO-oorlog tegen Rusland' is verwikkeld. 

Nederlandse Defensie. Bron: Ministerie van Defensie

Rusland als gevaar voor Nederlandse veiligheid 

Rusland als wereldmacht kan een bedreiging vormen voor de Nederlandse en Europese veiligheid en een gevaar voor Westerse normen en waarden. Daarover zijn veel partijen het wel eens. GroenLinks-PvdA stelt dat de Russische aanval tegen Oekraïne ook gericht is op het ontwrichten van de internationale rechtsorde en het vredesproject van de Europese Unie. 

Op economische vlak heeft de Russische agressie in Oekraïne duidelijk gemaakt dat Nederland en Europa té afhankelijk zijn geweest van Russisch gas. Veel partijen benadrukken in hun verkiezingsprogramma’s dat het belangrijk is dat Nederland zich bewust wordt van de afhankelijkheid van andere landen op het gebied van grondstoffen en tegenwicht kan bieden. Het CDA benoemt in haar programma dat de Russische invasie van Oekraïne duidelijk heeft gemaakt 'dat Europa zijn economische en culturele vrijheid en veiligheid niet meer kan uitbesteden aan andere wereldmachten.' Tegenwicht bieden kan Nederland echter alleen doen in samenwerking met andere democratischgezinde staten. De VVD schrijft: 'Via ons buitenlandbeleid en slimme industriepolitiek verminderen we de afhankelijkheid van landen als China en Rusland.' NSC heeft een soortgelijk standpunt en noemt het 'strategisch industriebeleid', terwijl D66 'strategische afhankelijkheden' wil afbouwen. GroenLinks-PvdA spreekt van 'doorgeschoten afhankelijkheid van Russisch gas' waaruit Europa een les heeft getrokken. Volgens JA21 dwingt de oorlog in Oekraïne Nederland ertoe de geopolitieke handelsbelangen te beschermen.

Vervolging van oorlogsmisdadigers

In verschillende verkiezingsprogramma’s vinden we terug hoe de verantwoordelijken voor de oorlog in Oekraïne zouden moeten worden vervolgd. NSC wil een tribunaal in Den Haag en wil daarin de annexatie van de Krim in 2014 als aanvangspunt voor het onderzoek nemen, zodat ook het neerhalen van MH17 onder de rechtsmacht van het tribunaal valt. De VVD, iets minder concreet, wil dat Nederland zich inzet 'om ervoor te zorgen dat de kopstukken van Rusland en Iran verantwoordelijk worden gehouden voor hun misdrijven.' De ChristenUnie sluit normalisering van de betrekkingen met Rusland uit zolang het land zich niet heeft verantwoord voor de eigen misdaden en benoemt het Nederlandse gastheerschap van het Internationaal Centrum voor de Vervolging van de misdaad van Agressie tegen Oekraïne en het Internationaal Strafhof. D66 schrijft in het programma dat 'Nederland niet zal rusten voor de MH17-daders en opdrachtgevers hun rechtmatige straf hebben uitgezeten'. 

Holodomor en Belarus 

BBB en D66 zijn de enige twee partijen die in hun verkiezingsprogramma de Holodomor – de Oekraïense hongersnood van 1932-’33 waarin ruim 3,5 miljoen Oekraïners het leven lieten – benoemen en willen erkennen als genocide.

Over Belarus, de voormalige Sovjetrepubliek waar de burgers in 2020 vermoedelijk de democratische presidentskandidaat Svetlana Tichanovskaja hebben verkozen boven de nog steeds zittende leider Aleksandr Loekasjenko, reppen de politieke partijen in Nederland amper.