Direct na de Russische invasie meldden tienduizenden Oekraiense vrijwilligers zich voor het front. Hun gelederen zijn inmiddels gedecimeerd. Nu de oorlog zich voortsleept en zelfs legerleider Zaloezjny van een 'patstelling' spreekt, wordt de mobilisatie van nieuwe recruten steeds complexer. Ontduiking van de dienstplicht is een probleem geworden, tot woede van de gemobiliseerden en hun familie, die al 21 maanden de loodzware last van de oorlog dragen. Maar ook de opvang van de veteranen vormt een probleem. Laura Starink bericht uit Kyiv.

Duizenden vlaggetjes voor gesneuvelde soldaten op het Majdan-plein in Kyiv (foto's Laura Starink) 

door Laura Starink

Op het Majdan-plein in Kyiv staan duizenden geel-blauwe vlaggetjes in de grond geprikt, voorzien van een naam of met een foto van een gesneuvelde soldaat. Een paar straten verder, bij het klooster van Sint Michael, is er op de lange muur met foto’s van dode soldaten geen plek meer vrij. De eerste foto’s dateren van 2014, toen Rusland zijn oorlog met Oekraine in de Donbas begon, maar sinds de invasie van 24 februari 2022 is elke vierkante centimeter van de muur volgeplakt met foto’s, namen, linten, bloemen.

Ik denk aan Artem, die sinds de invasie bijna onafgebroken aan het front zit. In al die maanden is hij maar drie keer kort in Kyiv geweest. Zijn vrouw en dochtertje zitten in Nederland.

Artem vecht nu met een peloton dronepiloten bij Cherson, dat een jaar geleden door Oekraïne werd heroverd. Dat was een zeer pijnlijke nederlaag voor de Russen, want Cherson is de hoofdstad van een van de vier bezette provincies die Poetin op 30 september 2022 met een plechtige ceremonie in het Kremlin in de Russische Federatie opnam. Gejat grondgebied.

Maar de bevrijding heeft de stad geen rust gebracht, ze wordt dagelijks bestookt door de Russen. Op de dag van mijn aankomst in Kyiv schoten ze een bibliotheek in puin.

Voor Artem strekt zich opnieuw een eindeloze winter vol kou en ontberingen uit. Dit is zijn tweede frontervaring: in 2014 meldde de jurist zich vrijwillig aan. Hij werd krijgsgevangen gemaakt bij de veldslag bij Ilovajsk, toen Russische tanks de slechtbewapende Oekraïense vrijwilligersbataljons neermaaiden. Daarbij kwamen meer dan 300 soldaten om.

Die nederlaag dwong de toenmalige president Petro Porosjenko tot onderhandelingen over een staakt-het-vuren, het Minsk-akkoord. Het was het begin van een eindeloze reeks gespreksrondes die tot niets leidden en verklaren waarom de Oekrainers niet geloven in enige vorm van dialoog met Poetin.

Artem had niet gedacht dat hij die gevangenschap zou overleven, maar na vier maanden werd hij uitgewisseld. Toen vertelde hij me over de martelingen, de overvolle cellen, de honger, de dronken bewakers die soms gewoon voor de grap op gevangenen schoten. Hij keerde het front de rug toe en ging Hollandse hommels kweken.

De herinneringsmuur bij het Sint Michaelsklooster is vol. Dit zijn foto's van dode soldaten sinds de invasie

De aanpassing aan het gewone leven was moeilijk, hij had nachtmerries. Zijn vrouw hielp hem er doorheen. Maar acht jaar later, na de – nu openlijke - Russische invasie, meldde hij zich weer bij het leger, tot schrik van zijn familie. Zou hij zich een leven zonder oorlog nog kunnen voorstellen? Hoe komt hij terug? Hoe gaat Oekraine om met al die getraumatiseerde mannen uit de loopgraven van het oosten?

Moeder uit Marioepol

Op 21 november, de tiende herdenking van Euromajdan, ga ik ‘s avonds een kaarsje branden bij de vlaggetjes op het Majdan-plein. In de vroege ochtend stond president Zelensky bij de portretten van de Hemelse Honderd, omgekomen tijdens de volksopstand die uitmondde in de vlucht van president Janoekovytsj. De Moldavische president Maju Sandu, de Duitse minister van Defensie Boris Pistorius en de voorzitter van de Europese Raad Charles Michel kwamen ervoor naar Kyiv, een bescheiden delegatie uit het Westen. Oekraïne is een beetje uit het wereldnieuws verdwenen en daar maakt men zich hier grote zorgen over.

Artems moeder Tatjana heeft geen andere optie in het leven dan haar zoon te steunen door elke dag met vrijwilligers grote pannen bietensoep met aardappelen en ingeblikt vlees te maken die ingevroren naar het front worden gebracht. Het is dus de tweede keer dat Tatjana op haar enige zoon wacht, maar ze snapt zijn beweegredenen en ze is sowieso geen klaaglijk type. Ze kon zich Artem als soldaat aanvankelijk niet voorstellen, maar ik denk dat hij zijn principiële karakter en doorzettingsvermogen van haar heeft meegekregen. Ze is een vrouw met stevige opvattingen.

 Tatjana is van Griekse komaf en heeft heimwee naar het multiculturele Marioepol van haar jeugd dat in de maanden na de invasie door de Russen is platgegooid. Als havenstad had Marioepol een zeer gemengde bevolking: Grieken, Bulgaren, Joden, Russen, Turken en Oekrainers. ‘Iedereen ging ontspannen met elkaar om, iedereen kende elkaars feestdagen en het zou niet in je opkomen om geen rekening te houden met de sjabbat van je joodse buren.’ Na de Russische invasie zijn veel Joden naar Israel vertrokken.

Tatjana, de moeder van veteraan Artem, in restaurant Veteran Pizza

Ontduiking van de dienstplicht

Alle mensen die ik in Kyiv spreek hebben een paar dingen gemeen: ze vinden het vanzelfsprekend dat Oekraïne tegen Rusland vecht, ze zijn trots op hun leger dat nog steeds standhoudt en ze koesteren een grote haat en minachting jegens de Russen. Ze willen blijven geloven dat het kwaad zal worden overwonnen, maar de uitputting is voelbaar en ze vrezen dat het heel lang gaat duren. Ze zeggen dat ze geen keus hebben, ze voelen zich in hun bestaan bedreigd. Sommigen zeggen dat ze niet willen dat hun kinderen over tien jaar opnieuw tegen de Russen moeten vechten. De vergelijking met het tot de tanden gewapende Israel wordt hier vaak gemaakt. Volgens recente opiniepeilingen is 78 procent van de Oekrainers voorstander van lidmaatschap van de EU, 77 procent van toetreding tot de NAVO. 

Maar als je doorpraat vragen Oekrainers zich met angst en beven af hoeveel soldaten (man en vrouw) er inmiddels zijn gesneuveld. Iedereen kent ze in zijn onmiddellijke omgeving, maar het blijft een goedbewaard militair geheim. Een publiek geheim is inmiddels dat veel Oekraïners naarstig naar wegen zoeken om de oorlog te ontlopen.

Hoe loopt de mobilisatie?

Sinds de Russische invasie in Oekraine heeft president Zelenski de destijds onmiddellijk afgekondigde  algehele mobilisatie elke drie maanden verlengd, voor het laatst tot 14 februari  2024. Maar die mobilisatie is voor hem een hoofdpijndossier geworden. Waar zich aanvankelijk honderdduizenden vrijwilligers meldden om de Russen tegen te houden, zijn inmiddels tallozen van hen gesneuveld of gewond geraakt. De rest is uitgeput van meer dan 21 maanden praktisch onafgebroken militaire dienst. De gemiddelde leeftijd van de soldaten is in de veertig.

In september 2023 zei minister van Defensie Roestem Oemerov dat het Oekraiense leger nu 1 miljoen manschappen telt, waarvan 800.000 in actieve dienst. Rusland zegt daar ongeveer het dubbele tegenover te gaan stellen.

Nu het einde van de oorlog niet in zicht is blijkt rotatie met verse manschappen voor Oekraine uiterst ingewikkeld. In principe zijn alle mannen tussen de 18 en 60 oproepbaar en zij mogen dus het land niet zonder geldige reden verlaten.  Jongeren beneden de 27 jaar mogen slechts worden opgeroepen als ze al enige militaire training hebben gehad, maar mogen zich wel vrijwillig melden. De legertop dringt erop aan die leeftijdsgrens tot 25 jaar te verlagen, om nog eens 140.000 verse recruten op te kunnen roepen. Zelensky heeft die beslissing nog niet durven nemen. De presidentiele administratie vreest spanningen in de samenleving en de roep om onderhandelingen met Rusland.

Volgens de wet zijn er bovendien talloze mannen vrijgesteld van militaire dienst: ambtenaren, politieagenten, vaders van drie en meer kinderen, studenten, medisch personeel: de lijst is lang. Daarnaast  is er een levendige handel in valse medische certificaten die mannen uit de dienst houden of zelfs de mogelijkheid geven het land te verlaten.

The Guardian citeerde een anonieme man die $5.000 betaalde voor zo’n certificaat: ‘Ik wist dat ik het niet uit zou houden in een loopgraaf, dus ik nam mijn spaargeld op en zocht contact met een “fixer”. Iedereen weet die te vinden. Ik betaalde contant en ze stuurden me naar een ziekenhuis om een MRI scan van mijn rug te maken; het ziekenhuis gaf me een medisch rapport dat ik een defect aan mijn rug had en zo kreeg ik de papieren om het land te verlaten.’

Volgens berekeningen van Eurostat bevonden zich eind september 2023 4,2 miljoen Oekraiense vluchtelingen in de Europese Unie, waarvan 19,9 % mannen van tussen de 18 en 65 jaar. De BBC zegt berekend te hebben dat zeker 20.000 Oekraiense mannen illegaal het land verlaten hebben. In 2021 had Oekraine 41 miljoen inwoners, volgens de VN zijn dat er nu nog maar 35 miljoen. Miljoenen vertrokken, al dan niet vrijwillig, naar Rusland.

Afgelopen zomer ontsloeg Zelensky alle chefs van recruteringsbureaus vanwege fraude met oproepen voor militaire dienst. Sommige mannen durven intussen de straat niet op uit angst opgepakt te worden.

Als je met Tatjana in een cafe zit wijst ze woedend op alle mannen in burger die het front zouden moeten versterken. ‘De dertigers en veertigers moeten het opknappen en vechten al bijna ononderbroken. En Zelensky is te laf om actie te ondernemen!’ Ze is geen aanhanger van Zelensky, haar held is bevelhebber van de krijgsmacht generaal Valery Zaloezjny, een vakman die door de frontsoldaten op handen wordt gedragen. Zaloezjny geeft een reëel beeld van de uitzichtloze situatie aan het front, zegt haar zoon, ook hij vindt Zelensky poppenkast.  

Wrijving tussen president en legerleider

Dat het Oekraïense leger ondanks alles al bijna twee jaar standhoudt tegen de Russische overmacht is een wonder. Maar nu het offensief is vastgelopen zwelt ook uit de loopgraven de kritiek op de politieke leiding aan. Er is openlijke wrijving tussen president Zelensky en zijn legerleider generaal Valeri Zaloezjny.

Zaloezjny erkende in een interview met The economist dat aan het front een patstelling is bereikt en dat de oorlog niet gewonnen kan worden met het huidige beperkte wapenarsenaal. De generaal gaf toe dat hij zich heeft verkeken op de Russen: ‘Dat was mijn vergissing. Rusland heeft minstens 150.000 doden te betreuren. In elk ander land zouden zulke verliezen een einde hebben gemaakt aan de oorlog’. Zo niet in Rusland waar een mensenleven weinig waard is en waar het referentiepunt de vele miljoenen doden van de Tweede Wereldoorlog zijn. Zaloezjny zegt, klinkt het uit de loopgraven, wat wij al heel lang roepen: zonder meer en betere wapens lopen wij ons hier letterlijk dood.

In een interview in The Sun van 20 november wees Zelensky zijn opperbevelhebber terecht. ‘Met alle respect voor generaal Zaloezjny en alle commandanten, er is een absolute erkenning van de hiërarchie en dat is het. Als een militair zich met politiek inlaat dan is dat zijn goed recht, maar dan moet hij de politiek ingaan en dan kan hij zich niet met de oorlog bemoeien.’ Maar dat het offensief is vastgelopen heeft Zelensky zelf ook toegegeven.

Aan de facade van het gemeentehuis aan de Chresjtsjatik in Kyiv hangt een spandoek voor de krijgsgevangenen van Azovstal, de fabriek in het door de Russen verwoeste Marioepol waarom zwaar is gevochten.

Jong ten strijde

Een van de veteranen die het front heeft overleefd is Rodion Trystan. Met zijn 32 jaar heeft ook hij al twee keer gevochten. In 2014, op zijn 23ste, meldde hij zich direct bij een vrijwilligersbataljon om de opmars van de Russen in de Donbas te stoppen. In 2015 raakte hij zwaar gewond door granaatsplinters. Hij liep hersenletsel op en onder zijn zwarte lapje zit een glazen oog, dat hij ongevraagd laat zien.

De artsen hebben hem goed opgelapt, zegt hij, al heeft hij lang voor de status van strijder moeten vechten. De tienduizenden soldaten van de vrijwilligersbataljons, die de opmars van het Russische leger destijds tot staan hebben gebracht, werden niet als ‘combattanten’ erkend. De littekens in zijn gezicht heeft hij niet laten verwijderen, want hij schaamt zich er niet voor.

Rodion is geboren in Donetsk dus hem hoefde je niks wijs te maken over de goedbewapende militairen die in 2014 plotseling in de Donbas opdoken. Ze verraadden zich alleen al door hun taal, die in het geheel niet leek op het soerzjik (Russisch-Oekraïense mengtaaltje) dat de lokale separatisten spraken. Ook hun bewapening was opvallend geavanceerd. ‘Je koopt geen tank in een supermarkt’, zoals Poetin beweerde.

Veteraan Rodion Trystan

Op zijn 23ste doodde Rodion zijn eerste Rus. Hoeveel hij er sindsdien heeft geraakt heb ik hem niet gevraagd. Aanvankelijk ging hij nog met de Russische soldaten in discussie. Wat doe je hier in godsnaam? Laat ons onze eigen problemen oplossen! Breng liever je eigen land op orde! Toen dat zinloze tijdverspilling bleek en ging hij het vechten gewoon als werk zien.

‘Doden of gedood worden is de prijs die je betaalt voor je vrijheid. Ik zie het niet als een moreel dilemma. Zo’n kerel trekt ons land binnen met de bedoeling om Oekraïners te vermoorden. Ik heb ouders, een zus met een gezin, dat laat ik niet gebeuren. Het is niet dat doden me opwindt, ik ben er niet trots op. Maar spijt heb ik er niet van. Geweld is het laatste middel dat je hebt en ik zie het als een instrument, niet als een doel. Als je een oorlog ingaat met doden als doel dan heb je hard een psychiater nodig.’

Rodion denkt dat hij beheerster opereert dan menige Oekraïense burger. ‘In een man-op-man gevecht weet je dat agressie vreselijke gevolgen kan hebben, dus je moet juist uitermate rationeel en gecontroleerd te werk gaan.’

Officieel, zegt Rodion, zal ik wel als ptss’er gelden, maar nachtmerries heeft hij niet. Of toch wel eentje: hij herbeleeft vaak het moment dat hij gewond raakte. Het probleem is vooral je omgeving, zegt hij. ‘Zij weten zich geen houding te geven, ze voelen zich ongemakkelijk. Ze denken dat je knettergek bent. Of ze schamen zich dat zij niet zijn gaan vechten en dat uit zich soms in agressie of wreedheid. En als je je normaal gedraagt zeggen ze: o jij bent zo’n koelbloedige killer. Dat stemt droef.’

Op 24 februari 2022 werd Rodion om 4 uur ‘s ochtends wakker van bekende geluiden. Hij wist direct dat de invasie was begonnen. ‘De meeste veteranen hadden het zien aankomen en waren binnen twee uur inzetbaar. We belden elkaar allemaal. Ik meldde me bij de 72ste Brigade en werd naar de grens met Belarus gestuurd. Ze konden iedere man gebruiken.’

De Russische troepen dachten Kyiv met een verrassingsaanval vanuit Belarus in drie dagen te kunnen innemen. Ze hadden helemaal niet op verzet gerekend. Het grote verschil met de oorlog van 2014 was de schaal. ‘In 2022 zetten de Russen alles in wat ze aan materieel hadden, granaatwerpers, luchtmacht, tanks, pantservoertuigen. Ze probeerden zich in te graven, maar wij bleven ze opjagen. Voor ons was het bekend terrein.’

Rodion vocht overal rond Kyiv, in Irpin, Boetsja, bij Tsjernobyl. ‘Tot de zomer van 2022 was het een keiharde strijd, waarbij we stap voor stap terrein veroverden.’ Toen de eerste gevechten voorbij waren en de paniek wat was gezakt werd Rodion uit dienst ontslagen. Met zijn breekbare schedel en glazen oog werd hij alsnog afgekeurd. ‘Ik wilde doorvechten, maar had me bij die beslissing neer te leggen’.

Voor Oekraïne is de oorlog een existentiële strijd die voor iedereen persoonlijk is geworden. Rodion verloor 126 medestrijders. ‘De Russen vernietigen ons omdat we Oekraïners zijn. Dat is genocide. Wij weten dus waarom we doden en dat houdt ons psychisch overeind. De Russen weten dat niet en dan word je een monster. Voor ons is er geen andere oplossing dan voorkomen dat de Russen zoiets ooit nog een keer proberen.’

Buitgemaakte Russische tanks voor het Sint Michaelsklooster in Kyiv

Oorlog voeren én hervormen

Psychische naweeën zullen na de oorlog niet alleen voelbaar zijn bij de honderdduizenden veteranen die de gruwelen van een loopgravenoorlog aan den lijve hebben ondervonden. Ook vrouwen en kinderen kampen met de gevolgen van wreedheid, ontheemding en verlies. Ik zag een filmpje langskomen waarin een zevenjarig jongetje dat zijn hele familie verloor zei dat hij later soldaat wordt om Russen te gaan doden. Dat zo’n filmpje wordt verspreid zegt iets over de verharding van de samenleving.

Oekraïne en haar actieve civil society staan voor een enorme opgave. Het land wordt dagelijks verwoest door Rusland, kampt met vluchtelingenstromen, economische moeilijkheden, een onduidelijk toekomstperspectief en de vrees voor afnemende westerse steun en belangstelling. Op de vraag of mensen oorlogsmoe zijn, zegt een vriendin: ‘Niet oorlogsmoe als je bedoelt dat we het belang van een overwinning op Rusland niet meer inzien, maar iedereen is gewoon uitgeput. Oorlog is ons dagelijks leven geworden en op een bepaalde manier pas je je daaraan aan. Wat hebben we voor keus?’ Bij luchtalarm zoekt intussen nauwelijks nog iemand de schuilkelders op.

Maar de situatie is nog ingewikkelder: het land vecht een oorlog uit terwijl het kampt met de noodzaak om de hele bestuursstructuur te hervormen. Dat wordt niet alleen afgedwongen door de Europese Unie en de NAVO, het is ook een diepgevoelde noodzaak van binnenuit. Dat valt goed af te lezen aan de slechtgeregelde opvang van de oorlogsveteranen.

‘Wij vechten met de hardnekkige overblijfselen van onze sovjet-erfenis’, zegt Ivona Kostyna (27) van de ngo Veteran Hub die met 80 man personeel probeert terugkerende soldaten bij te staan. De Oekraïense gezondheidszorg is dertig jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie nog steeds niet substantieel hervormd. Zoals veel medewerkers van Veteran Hub heeft ook Kostyna een man aan het front en een kind dat door haar kantoor kruipt.

Geestelijke gezondheid is in Oekraïne, net als in Rusland, lang een totaal miskend onderdeel van de medische zorg geweest. Het beroep van psycholoog is tot op de dag van vandaag ongecontroleerd en ongelicensieerd. Al ver voor de oorlog was er een schreeuwend gebrek aan kwalitatieve psychologen en experts. Psychische klachten werden als een teken van zwakte beschouwd en veel militairen mijden de gang naar de psycholoog. Daar komt nog bij dat er geen enkel fatsoenlijk opvangprogramma van de overheid bestaat.

Zandzakken voor het Huis voor Kindercreativiteit

Intussen zijn de verhalen uit de loopgraven rond Bachmoet en Avdiivka gruwelijk: soldaten vertellen hoe de Russen ‘als zombies’ in vloedgolven op hen afkomen. Velden zouden bezaaid liggen met lijken, die vaak niet worden opgehaald. Psychische hulp is dus van cruciaal belang, de veteranen zijn een tijdbom.

‘In Oekraïne bestaat geen wet op geestelijke gezondheidszorg en psychotherapie is een onderontwikkeld terrein,’ zegt Ivona Kostyna. In 2018 werd er, mede onder druk van ngo’s, een ministerie van Veteranenzaken opgericht. Het werd een ouderwetse bureaucratische moloch, die gewoontegetrouw direct 15.000 ambtenaren aanstelde. ‘Het ministerie loopt ons eerder in de weg en het heeft in vijf jaar tijd niets opgelost.’

Zo is er een schreeuwend gebrek aan statistieken over de oorlog. ‘We weten bijvoorbeeld niet hoeveel veteranen zelfmoord plegen. We weten niks over hun medische noden, over hun psychische problemen. Het enige wat het ministerie van Veteranenzaken kan bedenken is een classificatie maken van de verschillende categorieën soldaten die voor een uitkering in aanmerking komen.’

Familieleden in de steek gelaten

Dit alles bemoeilijkt het kopiëren van westerse hulpmodellen. Oekraine moet er eerst in slagen de hardnekkige resten van het sovjet-verleden van zich af te schudden. ‘Helaas was de huidige agressor en bezetter ook de oorspronkelijke architect van onze samenleving! In de Sovjet-Unie bestond er voor veteranen van de Tweede Wereldoorlog niet veel meer dan een toeslagensysteem dat gebaseerd was op loyaliteit. Was je loyaal dan kreeg je bepaalde privileges, een klein pensioen, een pasje voor gratis openbaar vervoer, gratis medische zorg en voorrang in de winkel. Psychische hulp zat uiteraard niet in dat pakket. En was je niet loyaal dan kon je creperen in de rijen in de winkels en bij instanties.’

Dat verouderde systeem is ook in Oekraïne nog steeds van kracht en Veteran Hub pleit nu voor een herdefinitie en opschoning van de doelgroep. De ngo heeft een begin gemaakt met de aanleg van een bruikbare database.

Er is nog iets wat werken volgens buitenlandse best practices bemoeilijkt. Voor 2014 verkeerde het Oekraïense leger, een kloon van het Sovjet-leger, in staat van ontbinding. De Russische opmars in de Donbas is toen tot staan gebracht door tientallen vrijwilligersbataljons, zoals de bataljons waar Artem en Rodion in dienden. Maar die veteranen blijven tot hun pensioen gelden als reservisten voor elke komende oorlog. ‘Eens een veteraan, altijd een reservist, zo werkt de Oekraïense wet’, zegt Kostyna. ‘Want zij zijn inmiddels de meest ervaren militairen. Dat betekent dat zij altijd oproepbaar zullen blijven en dus nooit een normaal naoorlogs burgerbestaan kunnen opbouwen, een bedrijf beginnen, een gezin starten.’

Daarnaast schuift het ministerie van Veteranenzaken alle bureaucratische ellende af op de echtgenotes of familie van de veteranen. Als hun mannen of zoons gewond raken of sneuvelen staan ze met hun verdriet ook meteen voor een berg aan praktische problemen: de medische molen, de revalidatie, het ophalen van het lichaam, de begrafenis en het innen van je weduwepensioen. ‘Die vrouwen zijn totaal overdonderd en bevinden zich in een emotionele tornado. De overheid zegt doodleuk: je houdt toch van hem?’

Veteran Hub heeft net een alomvattend voorstel aan de presidentiële administratie gepresenteerd, dat zou kunnen dienen als blauwdruk voor hervorming van het veteranenbeleid. Het document is tot Kostyna’s verrassing goed ontvangen bij de (charitatief ingestelde) First Lady, de regering en het parlement. Alleen het ministerie van Veteranenzaken reageerde gepikeerd.  

Bezoekers van de opera wachten in de garderobe in de kelder het luchtalarm af voor de voorstelling kan beginnen

'Onvergetelijke artiest en moedige krijger'

Ter afleiding ga ik naar Verdi’s Aida in de Opera van Kyiv. Luchtalarm wegens een droneaanval drijft ons drie kwartier naar het keldergewelf van de garderobe, maar daarna gaat de voorstelling gewoon van start. Niemand kijkt er hier van op. Ook Aida gaat over oorlog, van de Egyptenaren tegen de Ethiopiërs. De voorstelling is ouderwets, met veel klatergoud, heroiek en liefde tot de dood erop volgt. Verband met de Oekraiense werkelijkheid buiten wordt niet gelegd. De mensen hebben zin in afleiding. Operadiva Ljoedmila Monastyrska zingt schitterend en heeft als Aida zo’n machtig volume dat ze sowieso ieder luchtalarm met gemak zou overstemmen.

Sterdanser Oleksandr Sjapovalov

In de pauze loop ik langs de eregalerij in de gangen van de opera. Er hangen opvallend veel foto’s van sterdanser Oleksandr Sjapovalov, een lange slanke verschijning die hier vele glansrollen heeft vervuld. Plots stuit ik op een foto van hem met een granaatwerper op zijn schouder. Een baardje, een machinegeweer, soldatenkistjes aan voeten die balletschoenen gewend zijn. Zelfs in uniform wijst zijn gestrekte been elegant naar voren.

Direct na de inval van de Russen meldde Sjapovalov (47) zich met tienduizenden anderen als vrijwilliger aan voor het front. Vele schrijvers, kunstenaars en sportlui deden hetzelfde. 

Aan de muur hangt Sjapovalovs necrologie: ‘Op 12 september 2022 werd het leven van de moedige romanticus afgebroken door vijandelijk vuur. Eeuwige roem voor jou, held, onvergetelijke artiest, moedige krijger en goudeerlijk mens!’ Aan de oorlog is in Oekraine geen ontsnappen mogelijk.

Sjapovalov aan het front