De Russische historicus Nikita Petrov van het gelouwerde én verboden Memorial komt naar Nederland. Op 24 januari houdt hij in het Tropenmuseum te Amsterdan de jaarlijkse Nooit Meer Auschwitz lezing. Petrov (66) is een van de grootste kenners van de Stalin-repressie en de veiligheidsdiensten in de Sovjet-Unie en Rusland. Correspondent Joost Bosman sprak met hem in Moskou. ‘Als ik voortdurend in angst zit, houd ik op mens te zijn.’

Nikita Petrov. Foto Faik Geci.

door Joost Bosman

Bij aankomst op de afgesproken locatie verontschuldigt Nikita Petrov (66) zich direct voor een (buiten zijn schuld) eerder misgelopen afspraak. Zoals hij zich later in het gesprek zal excuseren voor zijn spraakwaterval. ‘Als historicus kan ik niet kort praten’, zegt hij.

Petrov is wellevend en bescheiden, maar zijn mening staat als een huis. Jarenlang werkte hij voor de Russische mensenrechtenorganisatie Memorial die in 2022 samen met verwante groepen in Oekraïne en Belarus de Nobelprijs voor de Vrede won. Eerder dat jaar werd Memorial door de Russische autoriteiten verboden en ontbonden.  

Petrov woont nog altijd in Moskou, waar hij zijn boeken schrijft. Hij leeft deels een parallel bestaan en heeft zich totaal afgekeerd van de Russische staatstelevisie. ‘Vijf jaar geleden ben ik al opgehouden ernaar te kijken’, bekent hij. Sociale media mijdt de historicus eveneens als een hond met rabiës. Althans, actief. Mede uit veiligheidsoverwegingen. ‘Je kunt iets in een emotionele bui posten en het later verwijderen. Maar van internet verdwijnt niets, het is altijd terug te vinden.’ En dat is in het huidige tijdsgewricht voor een kritische geest als Petrov niet ongevaarlijk.

Biografie van Joeri Andropov

Petrov is een van de weinige Kremlin-critici die nog altijd in Rusland zijn. ‘Sommige Memorial-collega’s zijn direct vertrokken, omdat ze in gevaar verkeerden. Anderen zijn hier achtergebleven’, vertelt Petrov. ‘Maar het werk van Memorial gaat door, omdat het mensenwerk is. We doen wat we altijd hebben gedaan.’

Intussen werkt Petrov ook aan eigen projecten. In augustus kwam zijn laatste boek uit: een biografie van Sovjetleider Joeri Andropov, die slechts anderhalf jaar - van eind 1982 tot voorjaar 1984 - in het zadel zat, alvorens aan nierfalen te bezwijken. Petrov deed uitvoerig onderzoek in de archieven, ook die van de veiligheidsdienst FSB.

Dat is dus nog mogelijk in het huidige Rusland, waar sinds de inval in Oekraïne, nu bijna twee jaar geleden, de repressie tot volle wasdom is gekomen? ‘Ja’, zegt Petrov, ‘de archieven en de toegang daartoe zijn niet gesloten. Wel geven ze je minder stukken ter inzage dan twintig jaar geleden. Het wordt lastiger, maar je kunt nog altijd onderzoek doen.’

Nooit Meer Auschwitz
Woensdag 24 januari om 15.00 uur houdt Nikita Petrov van Memorial de jaarlijkse Nooit Meer Auschwitz lezing in Het Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam. Aansluitend ontvangt Petrov de Annetje Fels Kupferschmidt Onderscheiding. Aanmelden, zolang er plaatsen beschikbaar zijn, kan tot 15 januari 2024 via www.aanmelder.nl/nma-lezing-2024.

Klikcultuur

Je zou parallellen verwachten tussen de huidige president Vladimir Poetin en Joeri Andropov, omdat ze beiden chef waren van de veiligheidsdienst alvorens het hoogste staatsambt te bekleden. Maar daar houdt volgens Petrov de vergelijking wel op.

Of het moet zijn dat Andropov in de ogen van de historicus een halve Stalinist was en dat het huidige tijdsgewricht onder Poetin daar weer trekken van begint te vertonen. Dat geldt ook voor de geschreven aangiftes tegen medeburgers, waarmee Russen elkaar - net als in de Stalintijd - bij de autoriteiten verklikken over (vooral) onwelgevallige uitingen over Oekraïne.

Een donos (spreekt uit: da-nós), heet zulke klikspanerij in het Russisch. En ze steekt Petrov als een graat in de keel. ‘De Sovjetregering vertrouwde op signalen uit de bevolking’, doceert de wetenschapper. ‘Maar in de publieke opinie is het (verlinken van medeburgers, red.) altijd verwerpelijk geweest. De informant presenteerde zichzelf nooit als een held en werd in de ogen van het publiek ook niet zo gezien.’

Eind jaren ‘80 raakte de aangiftecultuur in onbruik. ‘Dat was een gunstige periode qua morele gezondheid van de bevolking’, vindt Petrov. ‘De autoriteiten reageerden zelfs niet meer op ondertekende aanklachten. Er waren geen wetten die mensen straften voor wat ze dachten of uitten. Burgers konden zich openlijk keren tegen de oorlog in Tsjetsjenië. Er waren demonstraties, er waren eenmansacties.’

Het waren normale gedragingen van mensen die tegen het beleid van het Kremlin waren, stelt Petrov. Maar Poetin besloot Oekraïne binnen te vallen en wetten door te voeren die verspreiding van ‘nepnieuws’ en ‘het belasteren van het leger’ strafbaar stellen.

‘Sindsdien nemen de autoriteiten onmiddellijk iedere donos weer in behandeling’, stelt Petrov spijtig vast. ‘De verklikkerij is een voedingsbodem, het werkt zodra de autoriteiten er aandacht aan besteden. En zodra dat mechanisme in werking treedt, verschijnen er meteen nog meer mensen die rekeningen willen vereffenen. Of ze zijn er echt van overtuigd dat hun standpunt onverkort  juist en beschaafd is.’

Petrov noemt klikken een symptoom van een ongezonde samenleving. ‘Een maatschappij en staat die aanklachten aanmoedigen maken de samenleving moreel ziek. En het zal behoorlijk moeilijk zijn later weer uit deze situatie te ontsnappen.’

Ideologische dictatuur

Het beleid van de huidige Russische staat leidt tot de terugkeer naar de ‘ideologische dictatuur’, stelt Petrov. Wat die ideologie ook maar moge inhouden. ‘Ze wordt van bovenaf opgelegd, ook via scholen. Eén enkel geschiedenisboek [voor het hele land van Vladivostok tot Smolensk, dat per 1 september verplicht is op Russische scholen -JB], waarom geen verschillende standpunten over onze geschiedenis? Waarom gevaren vrezen voor wat dan ook in onze complexe, lange en dramatische geschiedenis? Waarom? Er is geen gevaar. Maar de staat vindt het gevaarlijk. De staat vindt dat iedereen zich aan een bepaalde mening moet houden.’

Nikita Petrov in gesprek met Joost Bosman nabij het (oude) kantoor van Memorial. Foto Faik Geci.

Het huidige systeem kan niet zonder onderdrukking, aldus Petrov, en beweegt zich daarmee ‘in essentie richting de illegaliteit’. ‘Omdat het voor de staat lastig is zijn economische en politieke beleid uit te voeren, als er voortdurend verzet is van de bevolking, die zegt dat ze stemrecht heeft. Daarom zien de autoriteiten zich genoodzaakt een sfeer van angst te creëren. Dat lukt het best met aanklachten en repressieve acties tegen degenen die zich tegen de autoriteiten verzetten.’

Volgens Petrov heeft het allemaal te maken met 24 jaar heerschappij van Vladimir Poetin. ‘In de jaren ‘90 was er geen repressie, omdat we er toen net van af waren. De herinnering aan de Sovjetjaren lag vers in het geheugen. Mensen wisten wat censuur was, hoe het voelde als anderen voor je beslissen waar je heen moet, wat je moet lezen, wat je in je vrije tijd doet. De nu opgroeiende generaties kijken met verbazing naar het verleden en zeggen: is dat echt gebeurd?’

Totaan haar verbod in december 2021 ijverde juist Memorial ervoor de herinnering aan de duistere kant van het Sovjetverleden levend te houden. Petrov blikt met verbijstering terug op dat verbod. Niet alleen was volgens hem de aanklacht (‘verheerlijking van nazisme’) volstrekt ongegrond, ook bij de uitvoering van de procedure schond de Russische overheid vrijwel alle regels, door Memorial haar geld en onroerend goed te ontnemen.

‘Er was sprake van volledige wetteloosheid. De Russische wet verbiedt de inbeslagname van eigendommen, alleen maar omdat een organisatie gesloten wordt. Een organisatie heeft het recht over zowel haar geld als haar panden te beschikken en deze over te dragen aan verwante of andere organisaties. Maar de staat wilde zelfs niet aan deze formele wettigheid voldoen.’

Chemicus  in de geschiedschrijving

Nikita Petrov is van huis uit helemaal geen historicus, maar verdiende ooit als gepromoveerd chemicus zijn brood. Maar sinds het midden van de jaren ’70, toen hij nog studeerde aan het Instituut voor Chemische Technologie, hield hij zich al bezig met geschiedenis. ‘Ik was verzamelde feiten, vond bronnen en bestudeerde oude kranten, vooral over de repressie. En toen verscheen Memorial, waar ik direct bij wilde horen. Memorial is een deel van mij geworden.’

Ondanks de liquidatie van de organisatie wil Petrov niets weten van het einde van Memorial. ‘Mensen zeggen: Memorial is gesloten, het bestaat niet meer. Maar ikzelf, en velen met mij, blijven ijveren voor de organisatie. Memorial, dat zijn wij, de mensen. We hebben onszelf een historische en wetenschappelijke taak gesteld en blijven werken aan de uitvoering daarvan.’

Dat is niet zonder risico’s. Memorial-directeur Oleg Orlov kreeg vorig jaar al enkele honderden euro’s boete, een uitspraak waartegen hij - uit principe - direct in hoger beroep ging. Vervolgens ging ook de openbaar aanklager in hoger beroep, om Orlov alsnog achter de tralies te krijgen. Die zaak loopt nog en Orlov kan drie jaar kamp krijgen.

Eenzelfde gevaar loopt Petrov, zeker als hij zich blijft uitspreken over misstanden in de Russische samenleving en tegen het Kremlin. De wetenschapper toont zich nuchter.

‘We worden allemaal bedreigd, omdat het gevaarlijk is ons openlijk uit te spreken. Helaas is dat zo in Rusland. Maar wat kan ik? Me uitspreken is mijn recht, te zeggen wat ik denk. Ik schend de grondwet er niet mee.’

Niet voortdurend in angst

De geheime dienst KGB kwam al halverwege de jaren tachtig langs bij Petrov, doorzocht zijn woning en onderwierp hem aan een verhoor. Zijn vrienden werden verdacht van ‘anti-Sovjetpropaganda’. Vorig jaar maart deed de FSB, zoals de opvolger van de KGB ging heten, opnieuw huiszoeking en nam een computer met duizenden bestanden mee. Uiteindelijk kreeg hij alles weer terug. ‘Ze hadden niks tegen me kunnen vinden. Er stonden alleen maar kopieën van archiefstukken op mijn harde schijf’, grinnikt hij. ‘De diensten beseften zelf hoe zinloos het was het materiaal van Memorial te onderzoeken. Maar intussen bereikten ze wel, dat ik tijdelijk mijn werk niet meer kon doen.’

Het blijven omineuze omstandigheden waaronder Petrov leeft. Wordt hij in de gaten gehouden? Gevolgd? Zijn telefoon afgeluisterd? Petrov: ‘Allemaal mogelijk, maar luister: voor mij, als onderzoeker van de geschiedenis van de Sovjet-staatsveiligheidsdiensten, is het allemaal zo triviaal en oninteressant. Ik denk er nooit over na, dat ik gevolgd word. Waarom zou ik? Het is hoe dan ook onmogelijk om iemand voortdurend te volgen, dat kost handenvol geld.’

Maar kun je je angst zomaar uitschakelen? Petrov: ‘Journalisten vragen me voortdurend of ik niet bang ben. Er bestaan geen mensen zonder vrees. Als iemand zegt dat hij nooit bang is, liegt hij. Natuurlijk vind ik deze situatie niet leuk. Natuurlijk ben ik bang voor bepaalde willekeurige, illegale stappen van de kant van de overheid. Maar wat kan ik eraan doen? Als ik voortdurend in angst zit, houd ik op mens te zijn.’

Wel is Petrov voorzichtiger dan een jaar of vijf geleden, zegt hij. ‘Maar ik heb in de loop van mijn leven en mijn werk bij Memorial zoveel verklaringen afgelegd, zoveel interviews gegeven, die zijn niet meer te verbergen. Dit ben ik. En ik ben vandaag nog dezelfde als toen. Mijn opvattingen zijn niet veranderd. En wat ik vroeger deed, doe ik nu nog steeds.’

Geen pessimist

Doemdenkers verwachten in dit nieuwe jaar een perfect storm. Europa en de Verenigde Staten weifelen bij het leveren van militaire steun aan Oekraïne. Poetin zal zeker opnieuw de verkiezingen winnen. Binnen de Europese Unie zijn populisten met Kremlin-vriendelijke ideeën in opkomst. En indien Donald Trump aan het eind van het jaar ook nog eens terugkeert als president van de VS, vrezen velen de mogelijke gevolgen voor de wereldwijde democratie.

Petrov deelt dat pessimisme niet. ‘Ik begrijp wat er gebeurt en democratie is natuurlijk niet eenvoudig. Soms kiest de bevolking de totale demagoog, een populist. Maar wat is een populist? Een burger die zichzelf nomineert voor een hoge functie. Het betekent echter niet dat hij, eenmaal gekozen, precies hetzelfde zal doen als wat hij heeft gezegd’, zegt Petrov.

Wel vindt hij het ‘deprimerend’, dat leiders van het kaliber Reagan, Thatcher, Mitterrand en Kohl tegenwoordig met een lampje te zoeken zijn. ‘Angela Merkel stond op een heel hoog niveau, maar dergelijke politici bestaan niet meer. Het betekent evenwel niet dat ze er nooit meer zullen zijn. Daarnaast kunnen gekozen populisten ook veranderen in normale politici, onder druk van de instituties. Omdat het Westen niet door mensen wordt geleid, maar door instituties. De parlementaire democratie impliceert, zelfs in een presidentiële republiek, nog altijd dat er checks and balances zijn.’

Wie ook maar de Amerikaanse verkiezingen wint, Petrov is ervan overtuigd dat het Amerikaanse systeem op zijn eigen manier overeind zal blijven. ‘De lijn zal enigszins worden gewijzigd, maar ze blijft bestaan. En daarom ben ik niet erg pessimistisch over de verkiezingen van populisten. Helaas zijn het vaak extreme nationalisten en demagogen, maar er zijn altijd verschillende elementen in een politieke strijd. Zeker, het begint een veel voorkomende ziekte te worden, maar ik geloof dat de instituties zullen winnen.’

Kans op totale oorlog gering

Voor Rusland ziet Nikita Petrov het somberder in. ‘Het staat voor mij vast dat het er met de huidige politieke koers alleen maar slechter op wordt. Slechts een verandering in de politieke koers in de richting van respect voor mensenrechten, het naleven van de grondwet en eerbied voor het internationaal recht kan Rusland weer op de juiste weg brengen.’

Nikita Petrov. Foto Faik Geci.

Maar is dat wel realistisch? Onder dit regime lijkt een koerswijziging onmogelijk en de risico’s voor de goedwillenden in Rusland zijn enorm. Petrov beseft het. ‘Natuurlijk bestaat er gevaar. Maar als we voor alles bang zijn, krijgen we nooit meer een rechtsstaat, waar burgers niet worden bedreigd met politieke repressie. Daarom droom ik er elke dag van dat uiteindelijk alles wat er nu gebeurt gecorrigeerd zal worden. En dat er niet alleen verbale, maar ook materiële excuses worden aangeboden aan mensen die hebben geleden omdat ze hun mening gaven. Degenen die hen naar de gevangenis hebben gestuurd, die hen hebben berecht, moeten zelf worden gestraft voor het nemen van onrechtvaardige beslissingen en het uitdelen van onrechtvaardige straffen.’

Petrov begrijpt de angst die er in Europa heerst voor Rusland, maar de kans op een totale oorlog acht hij gering. ‘Ik snap heel goed dat er dreiging uitgaat van Rusland. Maar hoe reëel is het, dat er militaire activiteiten tegen buurlanden (als Polen en de Baltische landen, red.) gaan plaatsvinden? Wat dat betreft, zouden de voormalige Sovjetrepublieken meer op hun hoede moeten zijn’, zegt de historicus.

Turbopatriotten op de divan

Toch kan volgens hem ook het herstel van de Sovjet-Unie niet het doel zijn van de Russische agressie. ‘Het is volstrekt onrealistisch en dom om er zelfs maar over te dromen. De Russische politiek wil met het militaire optreden in Oekraïne slechts tonen dat Rusland volgens zijn eigen regels zal leven. En dat jullie in het Westen je niet met onze politiek mogen bemoeien, inclusief onze relaties met onze naaste buren. Het zijn de principes van halverwege de 20ste eeuw, het gaat om invloedssferen.’

Petrov denkt ook niet dat het in Rusland zelf tot een burgeroorlog zal komen. ‘Daarvoor heb je drijvende krachten nodig. Wie zal waarvoor vechten? Eerlijk gezegd zie ik zo’n radicale gelaagdheid van de samenleving niet. Er zijn geen ‘roden’ en ‘witten’, zoals in de burgeroorlog van 1918 tot 1921. Er is geen ideologie, ik zie geen slogans zoals toen. Er zijn geen leiders die zeggen: ik heb jullie van alles te bieden, waarna iedereen roept: dit is briljant! Wie in Rusland in staat is om de massa te bereiken, is een puur hypothetische vraag.'

Is de maatschappelijke kloof in Rusland over de strijd in Oekraïne en tegen het Westen niet voldoende om het kruitvat te doen ontploffen? Petrov wuift het weg: ‘Er zijn toeristische nationalisten [vrijwilligers die vechten in Oekraïne – JB]. Maar hoeveel zijn dat er nou helemaal? Het grootste deel van de turbo-patriotten zit comfortabel in Moskou op de bank. Als je naar de sociale netwerken kijkt, lijken het er echt heel veel. Maar ze gaan de deur niet uit, ze doen niets.’