Eind 2023 werden in Rusland de boeken van de populair auteurs Boris Akoenin en Dmitri Bykov verboden. De censuur is terug van weggeweest. Ook showbizz-sterren raken hun inkomsten kwijt als ze niet actief hun steun voor Poetin en de oorlog betuigen. Als je niet voor ons bent, ben je tegen ons. En de boodschap van een veelbesproken tv-serie over straatbendes is dat Russen mogen kiezen tussen de macht die in handen is van criminelen of de totalitaire staat, betoogt cultuurcriticus Andrej Archangelski.

Schrijvers Boris Akoenin (links) en Dmitri Bykov, wier boeken nu verboden zijn in Rusland. Foto's wikimedia

door Andrej Archangelski

Het jaar 2023 werd in Rusland gekenmerkt door een toenemende repressie van de culturele elite, waarbij zelfs de loyale en neutrale kringen het moesten ontgelden. Gek genoeg is de repressie niet direct gerelateerd aan de oorlog. Er zijn belangrijkere zaken: de Russische presidentsverkiezingen van maart dit jaar. Ook al gaat het slechts om een formaliteit, toch wil het Kremlin eventuele verrassingen voorkomen. Poetins nieuwjaarstoespraak van 2024 werd, in tegenstelling tot die van vorig jaar, niet opgenomen tussen de militairen, maar tegen de achtergrond van een vredig Kremlin. De presidentiële administratie beseft dat de oorlog steeds minder populair is, en zet daarom in op vertrouwde formats. 

In de aanloop naar de verkiezingen heeft het Kremlin een eenvoudige truc uitgehaald: het opende de aanval op de sociale groepen die de meerderheid van de Russen toch al haat. De start van de verkiezingscampagne viel samen met de intensivering van de repressie van homo's (in 2023 werd de LGBT-beweging ‘extremistisch’ verklaard en verboden in Rusland, alhoewel de beweging geen rechtspersoon is). Dit werd gevolgd door de repressie van mensen werkzaam in de entertainmentindustrie: mensen die volgens velen in Rusland ‘miljoenen verdienen met niks doen’. Het Kremlin is bedreven in het aanwakkeren van haat tegen de rijken of de succesvollen: tegen de elite (een klassiek populistische techniek). Door in te spelen op jaloezie hopen ze de meerderheid te behagen.

Het maximale doel is scheppen van een nieuwe 'staatsmens'

Achter deze repressie zit een diepere gedachte. Naast de oorlog streeft het Kremlin zijn eigen doelen na, waarvan het belangrijkste doel niet langer de centralisatie van de macht betreft (dit is met de grondwetswijzigingen van 2020 reeds behaald). In plaats daarvan staat nu de post-Soviet samenleving op geestelijk niveau centraal. Het minimale doel is het vernietigen van de weinige nog bestaande vrijheden, het maximale doel het scheppen van een nieuwe ‘staatsmens’, wiens essentie onlosmakelijk verbonden is met de staat.

Maar er is één probleem: de niet-politieke vrijheden zijn in de afgelopen vijfendertig jaar, sinds  Gorbatsjovs perestrojka, voor miljoenen mensen in Rusland een vanzelfsprekendheid geworden. Zelfs voor de mensen die trouw zijn aan het regime. De vrijheid om zelf te kiezen wat je leest, schrijft, luistert of kijkt. De vrijheid om je te kleden en te vermaken zoals je zelf wil. Twintig jaar lang zei het Kremlin, in de woorden van presidentieel woordvoerder Peskov: ‘Het Kremlin bemoeit zich niet met de persoonlijke vrijheden van burgers.’ Nu worden dit soort zinnen niet meer geuit.  

Vandaag de dag wil Poetin zelfs de herinnering aan deze vrijheden met wortel en tak uitroeien. Hij gebruikt de oorlog als een manier om zich te ontdoen van de perestrojka-cultuur. De huidige repressie van de culturele elite moet in deze context worden gezien.

Verboden boeken

Aan het eind van 2023 werd Boris Akoenin tot ‘terrorist’ verklaard. In Rusland is het daarom nu verboden om zijn boeken te verkopen. Hetzelfde geldt voor Dmitri Bykov. Uiteraard hebben deze toonaangevende Russische schrijvers zich uitgesproken tegen de oorlog en voor Oekraïne, maar ze bleven zich toch vooral bezighouden met literatuur. In december 2023 werden Akoenin en Bykov gebeld door Russische pro-Kremlin ‘pranksters’ die zich voordeden als Oekraïense ambtenaren. De opname van deze telefoongesprekken, waarin de schrijvers hun steun uitspraken voor Oekraïne, vormde de aanleiding voor hun vervolging. Eerder beschuldigde een maatschappelijke pro-Kremlin organisatie de geëmigreerde schrijvers Sorokin, Oelitskaja en Jerofeeva al van ‘anti-Russische activiteiten’ omdat een boek met hun handtekeningen werd verkocht op een veiling die gehouden werd om Oekraïne te steunen.  

Kortom, het Kremlin ontdoet zich net zo makkelijk van zijn nationale trots als zijn Sovjet-voorganger. Deze vijf schrijvers zijn het beste wat Rusland in de afgelopen dertig jaar heeft voortgebracht (in deze lijst ontbreekt alleen Viktor Pelevin, die blijft zwijgen). In 2006 stelde Dmitri Bykov op een boekenbeurs de volgende vraag aan Poetin: ‘Wie is uw favoriete hedendaagse schrijver?’ ‘Als ik u dat vertel, gaan de schrijvers straks allemaal hetzelfde schrijven’, zou Poetin geantwoord hebben. De betekenis van dit antwoord wordt nu pas duidelijk: Poetin is ervan overtuigd dat alle schrijvers van hetzelfde dromen: erkenning van het Kremlin en de uitgave van hun boeken in enorme oplagen.

Cultuur is volgens het Kremlin wat de belangen van de machthebbers dient

Talent an sich betekent niks. In het Kremlin zijn ze ervan overtuigd dat je met behulp van voldoende overheidsmiddelen iedere schrijver groot kan maken. Cultuur is volgens het Kremlin datgene dat de belangen van de machthebbers dient. De schrijver als hofnar. In tegenstelling tot de Sovjet-autoriteiten droomt het Kremlin niet eens van een nieuwe Tolstoj of Dostojevski: literatuur heeft in de 21e eeuw niet langer dezelfde betekenis als in de twee eeuwen daarvoor.  

In de afgelopen dertig jaar was het boek in Rusland een vrije en ongecensureerde vorm van massacommunicatie. Tot 2022 verschenen er jaarlijks rond de honderdduizend nieuwe titels. Maar ook de uitgeverijen liggen onder vuur. Niet zo lang geleden werd de uitgeverij Zacharov bezocht door de veiligheidsdiensten en kregen bibliotheken boetes voor het bezit van verboden boeken. De Russische boekverkoop mag dan een vrije sector zijn, de marktwerking is er niet in geslaagd de vrijheid van het woord te redden. Door directe fysieke dreiging vanuit de overheid verschuift bij uitgeverijen winst naar de tweede plaats.  

Deze recente repressies moeten ervoor zorgen dat oppositionele schrijvers hun inkomsten verliezen (geëmigreerde schrijvers bleven tot nu toe hun boeken uitgeven in Rusland). Vroeger had het Kremlin een andere strategie op voorstel van de presidentiële administratie. Deze zachtere variant draaide niet om de wens vertrokken schrijvers te verbieden, maar om hen over te halen tot terugkeer (bij wijze van boetedoening werd een merkwaardig ritueel bedacht). Maar de inlichtingendienst en het leger wonnen het van de presidentiële administratie en emigranten worden nu als ‘staatsvijanden’ gezien.

Zo keerde de Sovjet-censuur terug: een volledig verbod op het vrije woord. Maar in de eeuw van het internet komen dit soort verboden onnozel over: een combinatie van wreedheid en naïviteit. Zit er wellicht nog een ander idee achter? Willen de autoriteiten zo de weg vrijmaken voor hun eigen, ‘correcte’, patriottische auteurs? Maar je kunt mensen niet met geweld tot lezen dwingen, en er zijn de afgelopen twee jaar geen populaire nieuwe schrijvers opgestaan. 

Het naaktfeestje

Organisator Anastasia Ivlejeva van het 'bijna naakt' feestje met andere feestganger. Foto van Instagram

Op 20 en 21 december vorig jaar werd in de Moskouse club Moetabor een feestje gehouden met de dresscode ‘bijna naakt’, georganiseerd door de socialite Anastasia Ivlejeva. Al gauw kwam het bekend te staan als ‘Het naaktfeestje’. Voor het evenement waren vertegenwoordigers van de Russische showbizz uitgenodigd, onder wie Filip Kirkorov (feitelijk popster nummer één in Rusland), Lolita Miljavskaja, Dima Bilana (voormalig Songfestivalwinnaar) en journalist Ksenia Sobtsjak. Dit feestje viel verkeerd bij ‘de patriotten’. Ze vonden het compleet misplaatst: de elite danst in hun blootje, terwijl er buiten een oorlog woedt. De rapper Vacio, op het feest slechts gekleed in een sok, werd later gearresteerd voor relschoppen. De volgende dag verontschuldigde de een na de andere beroemdheid zich publiekelijk voor deelname aan het feestje. Maar het was al te laat.

Optredens van de feestgangers werden geschrapt uit de nieuwjaarsshow van de staatstelevisie (de show was al in de herfst opgenomen). Margarita Simonjan stelde voor dat ze hun schuld zouden ‘afkopen’. Tegen Anastasia Ivlejeva werd een schadevergoeding van 1 miljoen roebel geëist ter compensatie van de morele schade, waarna ze ook nog te maken kreeg met aanschrijvingen van de belastingdienst (een voor het Kremlin gebruikelijke manier om af te rekenen met tegenstanders). Een andere Moskouse rechtbank noemde het feestje ‘LGBT propaganda’ en legde Ivlejeva een boete van honderdduizend roebel op. 

Er zitten geen popsterren op de reservebank. Er is geen ander talent

Volgens sommigen is het schandaal door het Kremlin zelf georkestreerd, om de aandacht af te leiden van de pijnlijke nederlagen van de Russische vloot in de Zwarte Zee. Weer anderen claimen dat deze provocatie noodzakelijk was om de popsterren te dwingen het Kremlin actief te steunen (sinds het begin van de oorlog stellen ze zich neutraal op, ze hadden immers ook veel fans in Oekraïne. Dit is tegen het zere been van het Kremlin, dat wil dat de popsterren de Russische regering actief steunen).

Anders dan de schrijvers bereiken deze sterren een miljoenenpubliek, en dus zou een verbod uiteindelijk het Kremlin zelf kunnen schaden. Toch voert het Kremlin de druk op de artiesten vol vertrouwen op, wetende dat zij afhankelijk zijn van overheidssteun en zendtijd. Sovjet en post-Sovjet superster Alla Poegatsjova vertrok na het begin van de oorlog naar Israël samen met haar man, komiek Maksim Galkin. Zij zijn echter een uitzondering, niet de regel. De meeste popsterren bleven in Rusland.

Door het eisen van ondubbelzinnige loyaliteit verstoort het Kremlin zelf de relatie met de populaire cultuur. Dit zou zomaar eens een verkeerde inschatting kunnen blijken: er zitten geen popsterren op de reservebank, geen grote namen. Er is geen ander talent.

Een tv-serie over jongens van de straat

 Bauman-straat in Kazan anno 1990. Foto Oleg Klimov voor Kazanse Avondbode.

Een veelbesproken tv-serie was in 2023 Slovo patsana, over een jeugdbende in het Kazan van de jaren 1980. Centraal in de serie staan de lotgevallen van Sovjet-tieners die zich tot gangsters ontwikkelen: ze pikken hoeden van voorbijgangers, stelen geld van klasgenoten en knokken natuurlijk tegen andere buurten. De serie werd nageäapt,  Russische jongeren begonnen de helden uit de serie na te spelen. Zelfs afgevaardigden in de Doema hadden het erover. In Rusland geldt: wanneer de autoriteiten afgeven op een serie, weet je dat het een goeie is. De serie gaat over gopniki, een straatterm voor jonge mannen, meestal in trainingspak, met een voorliefde voor (straat)criminaliteit en alcohol. Poetin groeide zelf op in een vergelijkbaar milieu in Leningrad, een ervaring waar hij trots op is. Veel kijkers zagen de serie van regisseur Zjora Kryzjovnikov dan ook als een zinspeling op de wortels van het huidige geweld.

Het Kremlin maakt gematigde stellingname onmogelijk en vernietigt neutraliteit, ook voor kunstenaars

Het is in Rusland onmogelijk om een film op te nemen zonder financiële steun van de overheid. Nadat de eerste afleveringen al waren uitgezonden, liet regisseur Kryzjovnikov weten dat hij het einde van de serie had aangepast. Dit terwijl een illegale kopie van de originele versie al online te vinden was. De financiering van de Russische filmindustrie is op zo’n manier opgezet dat de overheid altijd controle heeft over de inhoud van films, zelfs in de montagefase. Iedere serieuze boodschap uit een Russische film is daarom per definitie dubbelzinnig, zo ook in dit geval: de serie erkent het probleem van geweld in de maatschappij, maar maakt tegelijkertijd duidelijk dat er geen alternatief is.

De boodschap van de serie komt overeen met het onofficiële standpunt van het Kremlin. In Rusland is er slechts keuze uit twee kampen: de macht is in handen van criminelen, óf in handen van een totalitaire staat. Het Kremlin schetst zo een zwart-wit wereldbeeld: wie niet voor ons is, is tegen ons. Op deze manier wakkert de Russische regering zelf verdeeldheid aan en zet groepen mensen tegen elkaar op. Poetins regime wil een nieuwe werkelijkheid creëren: een wereld voor de ‘onzen’, zonder vreemden.

Het is belangrijk om uit dit alles de volgende conclusie te trekken: waar het regime eerder hier en daar een compromis kon aanvaarden, is het nu van zins tot het uiterste te gaan. Het Kremlin heeft ingezet op polarisatie van de samenleving, maakt gematigde stellingname onmogelijk en vernietigt neutraliteit, ook voor kunstenaars. Onder de streep betekent dit dat het Kremlin bouwt aan een nieuwe totalitaire samenleving in lengte der dagen. Hierbij kan het geen vreemden en verraders gebruiken: loyaliteit gaat boven talent.