De oorlog tegen Oekraïne is in Rusland het nieuwe normaal. Twee maanden voor zijn herverkiezing is dat wat Poetin uitstraalt. Uiteraard draagt het Westen de schuld, maar wat Ruslands oorlogsdoelen zijn wordt bewust vaag gelaten. Intussen heeft het Kremlin een forse militaire kaste gecreëerd die, goed betaald, belang heeft bij het voortduren van die oorlog. Dat de bevolking depressief is en naar vrede snakt is daarbij van generlei betekenis, aldus Laura Starink. 

Op 7 januari gaf Poetin een kerstdiner voor familieleden van gesneuvelde soldaten (foto Kremlin)

door Laura Starink

Voor oorlogscorrespondent Dmitri Stesjin, een van de fanatiekste frontjournalisten van Rusland, is het geen vraag: nu onderhandelen over een staakt-het-vuren in Oekraïne heeft geen enkele zin. We zijn geen centimeter opgeschoten, niet bij Bachmoet, niet bij Avdiivka, niet bij Mariinka, zei hij begin januari in een interview met zijn collega van de Komsomolskaja Pravda.

Dat klopt. De westerse media-aandacht gaat vooral uit naar het vastgelopen Oekraiense tegenoffensief, maar ook de Russen hebben in 2023 nauwelijks terreinwinst geboekt – en heel veel soldaten verloren. Een ongekend heftige terreurcampagne vanuit de lucht moet de Russen nu dichter bij de overwinning brengen. De grote vraag is wat Poetin anno 2024 als een overwinning beschouwt. Wat is zijn Endspiel?

‘We zijn op dit moment niet in de positie om onze onbuigzame wil op te leggen’, legde Stesjin uit. ‘We kunnen nog geen capitulatie eisen.’ Verwijzend naar Albert Camus zei hij wel dat ‘van de Oekraiense staat geen splinter mag overblijven’, anders zal die ‘pestbuil’ vroeger of later opnieuw openbarsten.

‘Eerst moet Zelensky in een strop aan de hoogste lantaarnpaal bungelen. Voor deze man zal de wereld te klein zijn om zich ergens te verstoppen.’

Het is een alledaags voorbeeld van de neerbuigendheid van de Russische agressor jegens Oekraine: met marionetten doe je geen zaken, de echte vijand is het Westen.

President Poetin herhaalde dat standpunt toen hij op 1 januari 2024 een bezoek bracht aan het Visjnevski militair hospitaal in Moskou. Hij sprak er met gewonde militairen in keurig identieke blauw-wit gestreepte piyama’s en mondkapjes - Poetin vreest nog steeds voor corona.

Het was ook verder een uitermate klinische vertoning: nergens bloed, verband of geamputeerde ledematen te bespeuren en Poetin stond geen seconde stil bij de tienduizenden Russische gesneuvelden. Zij spelen in de beeldvorming in Rusland geen rol. In de aanloop naar zijn vaststaande herverkiezing (17 maart) straalt Poetin uit dat oorlog het nieuwe normaal is, maar intussen bij hem in uitstekende handen.

Militair Aleksandr Doebljanin mocht de president vragen wat hij vond van de westerse hulp aan ‘onze tegenstander’. Poetin legde het nog maar eens uit: ‘Het gaat er niet om dat zij [het Westen] onze tegenstander helpen. Zij ZIJN onze tegenstander. Zij lossen met hun [Oekraïnes] mankracht hun eigen problemen op.’

Op 1 januari 2024 sprak Poetin met gewonde militairen in een militair hospitaal in Moskou (foto Kremlin)

‘Oekraïne is voor ons geen vijand. Dat zijn zij die de Russische staat willen vernietigen, die, zoals ze zeggen, een strategische nederlaag van Rusland op het slagveld willen. […] Dat zijn de zogenaamde elites, voor wie het bestaan van Rusland in zijn huidige omvang onacceptabel is. Zij willen het opdelen. […] Ze schrijven en spreken daar al decennia over: opdelen in vijf delen.’

‘Daarom hebben ze dat zogenaamde Kiëvse regime behoorlijk langdurig opgekweekt, om dit conflict te creëren. En helaas voor ons is het ze gelukt.’

Ultimata en dreigementen

Wie in Rusland weet nog dat het ‘conflict’, zoals Poetin de oorlog blijft noemen, door hem eigenhandig is gecreëerd? Op 17 december 2021 stelde het Kremlin het Westen een onacceptabel ultimatum (de NAVO mocht geen ex-sovjet-republieken meer toelaten en diende zijn troepen terug te trekken uit de oostblok-staten die na 1997 lid zijn geworden), hij voerde de druk op met een enorme troepenopbouw aan de Oekraïense grens en viel, zelfs tot verbijstering van zijn eigen Veiligheidsraad, op 22 februari 2022 Oekraïne met groot militair vertoon binnen. De Russen wordt intussen het tegenovergestelde wijsgemaakt.

Poetin hoeft niet te roepen dat Zelensky aan de hoogste lantaarnpaal moet bungelen, daar heeft hij zijn voetknechten van de staatsmedia voor. Hij speelt de wijze staatsman die de soldaten verzekert dat het er dankzij de ‘consolidatie van de Russische samenleving’, de economische weerbaarheid en het sterk opvoeren van de Russische wapenproductie op begint te lijken ‘dat wij eerder met hen zullen afrekenen dan zij met ons’.

‘Wij willen dit conflict ook zo snel mogelijk beëindigen, maar uitsluitend op onze voorwaarden. Wij willen niet eindeloos doorvechten, maar we zijn niet van plan onze posities op te geven,’ zei Poetin tegen de soldaten.

Wat de president verzwijgt is dat Zelensky in 2019 is gekozen vanwege zijn belofte om vrede te sluiten met Rusland. En dat de Oekraïnegezant van het Kremlin, Dmitri Kozak, een van Poetins Petersburgse vertrouwelingen van het eerste uur, achter de schermen hard werkte aan een compromis met Oekraïne om de invasie van 2022 te voorkomen. Poetin sloeg zijn advies in de wind en van troubleshooter Kozak is sindsdien niet veel meer vernomen.

Ook verdonkeremanen de Russen dat Zelensky direct na de invasie zelf heeft voorgesteld dat Oekraïne buiten de NAVO zou blijven (op voorwaarde dat het Westen andere veiligheidsgaranties zou geven), en dat hij bereid was een beslissing over de status van de Krim op de lange baan te schuiven.  

Poetins verkiezingscampagne in 2024: 'De grenzen van Rusland eindigen nergens'  (foto Steve Rosenberg) 

Slechte ervaringen met onderhandelen

 De eerste gesprekken tussen Kyiv en Moskou vonden al zes dagen na de invasie plaats, op 28 februari 2022 in Belarus, maar de Oekraïners begrepen al snel dat Moskou uit was op een volledige capitulatie, schrijft Yaroslav Trofimov, buitenland-correspondent van de Wall Street Journal, in zijn net verschenen boek Our Enemies Will Vanish: The Russian Invasion and Ukraine’s War of Independence.

De Russen hadden nog niet door dat hun Blitzkrieg was mislukt. Maar toen de Oekraïners fel weerstand boden begonnen de Russen in te zien dat zij een grove inschattingsfout hadden gemaakt.

Een maand na de invasie, op  29 maart, werd op initiatief van president Erdogan verder onderhandeld in Istanboel. Daar eisten de Russen niet alleen dat Zelensky van het toneel verdween, maar bijvoorbeeld ook dat het Oekraïense leger tot 85.000 man zou worden teruggebracht.

‘Het mandaat van het Oekraïense team was aan te sturen op een Russische terugtrekking tot de grenslijn van voor de invasie, maar op veel belangrijke onderwerpen openheid te tonen’, schrijft Trofimov. Aangestuurd werd op een ontmoeting tussen Zelensky en Poetin.

Terwijl deze gesprekken gaande waren heroverden Oekraïense troepen Boetsja en Irpin, voorsteden van Kyiv. De oorlogsmisdaden die de Oekraïners daar aantroffen doorkruisten de besprekingen. ‘Het kwaad is naar ons land gekomen - moordenaars, martelaars, verkrachters en plunderaars die zichzelf een leger noemen’, zei een geschokte Zelensky. ‘Ze hebben met opzet en met wellust gedood’.

Meer dan 450 burgers werden in Boetsja vermoord. Zelensky noemde het genocide, volgens de Russen was de hele zaak door de Oekraïners in scène gezet.

In de media circuleert het verhaal dat Boris Johnson, de eerste westerse politiek leider die in maart 2022 Kyiv bezocht, de Oekrainers dwong om de oorlog voort te zetten. Tegen Trofimov vertelde Johnson wat hij tegen de Oekraïners had gezegd: ‘Het is niet aan mij om te vertellen wat jullie oorlogsdoelen zijn, maar wat mij betreft moet Poetins plan mislukken en Oekraïne het recht krijgen haar volledige soevereiniteit en onafhankelijkheid te herwinnen. Wij vechten niet direct, het zijn de Oekraïners die vechten en sterven. Maar wij zullen Oekraïne voor 1000 % steunen.’

Minimale terreinwinst

Dat Poetins einddoelen vaag blijven is logisch: zelfs de vier Oekraïense provincies die hij op 30 september 2022 voorbarig in de Russische Federatie opnam zijn nog steeds niet geheel veroverd. De cruciale provinciehoofdstad Cherson werd door de Oekraïners na een kortstondige Russische bezetting weer bevrijd. Op Marioepol aan de Zee van Azov na (met de grond gelijkgemaakt) heeft Rusland in twee jaar tijd nog geen enkele grote overwinning binnengesleept.

Het jaar 2023 leverde hem minimale terreinwinst op bij onbeduidende frontstadjes (rond de 50 vierkante kilometer) en gruwelijke loopgravengevechten die aan Russische zijde veel meer slachtoffers hebben gekost dan aan Oekraïense.

Nu zet hij in op oorlogsmoeheid in het Westen en de mentale en materiële uitputting van Oekraïne. Het nieuwe winteroffensief lijkt dit jaar vooral gericht op het verwoesten van Oekraines militaire productielijnen, nu Zelensky benadrukt dat de stokkende wapentoevoer uit het Westen met materieel van eigen bodem moet worden aangevuld. De dagelijkse barrage aan raketten en drones uit de lucht schieten wordt voor het Oekraïense luchtafweergeschut steeds moelijker: hun munitie raakt op.

Toch blijft Oekraïne de vijand overrompelen: op 15 januari 2024 verklaarde opperbevelhebber Zaloezjny dat de Oekraïense strijdkrachten boven de Zee van Azov een Russische A-50 (een radarvliegtuig, vergelijkbaar met de Amerikaanse AWACS; kosten $350 miljoen) en een IL-22 M toestel, een vliegend militair commandocentrum, uit de lucht hebben geschoten. De Russen beschikten slechts over 8 A-50's, die van groot belang zijn voor het uitvoeren van luchtaanvallen.

Oekraïense troepen bij de resten van een neergeschoten Russische drone (foto twitter)

Wanneer kan Poetin een overwinning claimen? Hoe en door wie denkt hij Zelensky te kunnen vervangen? Hoe kan hij Oekraïne (bijna even groot als Frankrijk) zijn wil opleggen? De haat tegen de Russen is in Oekraïne nog nooit zo groot geweest, evenals de bereidheid om ondergronds door te blijven vechten. Zelfs naar de al tien jaar bezette Donbas zijn onlangs grote hoeveelheden extra Russische militairen gestuurd om de onwillige bevolking onder de duim te houden. En door het Westen tot de echte vijand te bestempelen verdwijnen de toch al vage doelen geheel achter de horizon.

De aanval op Belgorod

Rusland bereidt zich voor op een lange oorlog, klinkt het alom, maar de meeste Russen zijn daar niet blij mee. Het aantal mensen dat direct geraakt wordt door de oorlog groeit. Dat zijn niet alleen de honderdduizenden doden en gewonden wier families moeten worden afgekocht. Ook de toenemende aanvallen op bezette gebieden als de Krim en op Russisch grondgebied zoals de grensstad Belgorod die de bevolking onzeker maken.

In het militair hospitaal vroeg sergeant Denis Sjamaljoek aan Poetin of er geen vergelding moet volgen op de Oekraïense aanvallen op Belgorod, waarbij al meer dan 20 doden vielen. De president verzekerde dat die vergelding in volle gang is.

Hij sprak van een ‘terreurdaad’, maar maande tot kalmte: ‘Moeten wij op dezelfde manier antwoorden? Natuurlijk kunnen wij pleinen beschieten, in Kiëv of in welke stad dan ook! Maar Denis, daar wandelen kinderen rond, moeders met kinderwagens! Ik begrijp je, mijn eigen bloed kookt, maar ik wil je vragen: is dat wat wij moeten doen, de pleinen treffen?’

Het is deze cynische omkering van de werkelijkheid die de Oekraïners razend maakt. BBC-correspondent Steve Rosenberg laat hier zien hoe gouverneur Vjatsjeslav Gladkov de heroïsche verdediging van Belgorod tegen de vijand overgiet met een van nostalgie druipende sovjet-saus. Intussen worden Russische kinderen geëvacueerd uit de stad.

Poetins sussende woorden lijken intussen weinig effect te hebben. Socioloog Jelena Koneva zei tegen de in Rusland verboden Russische website Republic dat inmiddels meer dan 40 procent van de Russen hoopt dat Poetin zo snel mogelijk een einde zal maken aan de oorlog. Slechts 15% behoort tot de harde kern van haviken, die uit zijn op Zelensky’s scalp. Een kwart van haar respondenten zegt in de familie ruzie te hebben over de oorlog en het thema te mijden. 56% verwacht van de oorlog persoonlijk niets goeds. Intussen is 53% van de respondenten na twee jaar gedeprimeerd geraakt bij het vooruitzicht van een oorlog zonder einde.

Een nieuw sociaal contract

Volgens politicoloog Andrej Kolesnikov heeft Poetin zijn oorspronkelijke sociaal contract met de bevolking (‘in ruil voor economische voorspoed bemoeien jullie je niet met politiek’) inmiddels ingewisseld voor een militaire variant. Kolesnikov is een van de weinige critici van het Poetin-regime die in Moskou is gebleven en zijn mening over de oorlog openlijk blijft ventileren. Hij vindt Poetins regime ‘de grootste catastrofe die ons sinds het stalinisme is overkomen’. Poetins vroegere steunpilaar, de Russische middenklasse, zegt Andrej Kolesnikov  in een recente podcast voor Foreign Affairs, is vervangen door een ‘militaire’ middenklasse, die profiteert van de oorlog.

Dat gaat om een grote groep: volgens sociologe Koneva werken inmiddels zo’n 2,5 tot 3 miljoen mensen direct en voor goede salarissen in het enorm gegroeide militair-industrieel complex. De beveiligingssector, leger, politie, Nationale Garde en de veiligheidsdiensten bieden werk aan zo’n 5 miljoen mensen. Het leger alleen al telt tegen 1 miljoen soldaten, waarvan er rond de 450.000 in Oekraïne verblijven. Daaromheen circuleert een omvangrijk aantal toeleverings- en servicebedrijven. Poetin wil het leger laten groeien tot 2,5 miljoen. Al deze mensen hebben direct belang bij de oorlog en varen er wel bij. Dit is de ruggengraat van het Poetinisme geworden en ook na Poetin zal het moeilijk zijn deze militaire kaste te breken. 

Produktie van Russische tanks bij fabriek Oeralvagonzavod (foto Telegramkanaal Oeralvagonzavod)

Het Kremlin heeft volgens Kolesnikov ook begrepen dat een nieuwe mobilisatie niet ongevaarlijk is. De enige oorlog-gerelateerde protesten in Rusland komen immers van de vrouwen van ‘mobiks’ die sterven of verdwijnen aan het front of te lang niet worden afgelost.

Poetin heeft van de eerste impopulaire mobilisatie (najaar 2022) geleerd dat het slimmer is te blijven werken met ‘kontraktniki’, die vrijwillig een contract tekenen om te gaan vechten. Dat zijn vaak mannen uit arme regio’s, die worden aangetrokken door de hoge salarissen. Of gevangenen. Het lijkt erop dat de Russische overheid (groot contrast met Oekraïne) nog geen probleem heeft met het vinden van zulk kanonnenvlees. De Doema heeft nu een wetsvoorstel in behandeling om buitenlanders toe te staan in het Russische leger mee te vechten. De vraag blijft hoe lang er animo om geld te verdienen in de dodelijke loopgraven blijft bestaan.

Mobilisatie is ook onaantrekkelijk voor Rusland omdat het land (mede door de exodus van hooggekwalificeerde professionals) kampt met een tekort aan arbeidskrachten – de werkloosheid is slechts 2,9 %. Poetins deal met de mannen in de weerbare leeftijd is: ik roep jullie niet op voor de loopgraven, maar in ruil daarvoor moeten jullie mij steunen, ook in het stemhokje, aldus Kolesnikov.

De president heeft nog een ander chantagemiddel achter de hand: ongehoorzaamheid (lees: oppositie, afwijkende meningen maar ook iets wat in de ogen van de reactionaire machthebbers zelfs maar riekt naar immoreel gedrag) staat gelijk aan een enkele reis naar het front.

Het meest bizarre voorbeeld stamt van de razzia tijdens een ‘bijna-naakt-partijtje’ van Russische celebrities en influencers, afgelopen december in Moskou. De jonge rapper Vacio die naakt verscheen met slechts een sok om zijn geslacht werd opgepakt, door de mangel gehaald, beboet en kreeg meteen een oproep voor militaire dienst in handen gedrukt. Naar verluidt gaat hij bij een militaire band zingen voor zijn wangedrag. Zo gijzelt Poetin zijn volk van hoog tot laag.

Begrafenis van Russische 'mobik' in de provincie Samara. De weinige protestemmen tegen de oorlog komen van familie van gemobiliseerden. (foto gouverneur van Samara) 

Tekort aan eieren

Toch heeft Poetins chantage ook zijn grenzen. Volgens de president is de Russische economie een van de best-functionerende ter wereld en zijn de sancties een aanfluiting. Maar dat rooskleurige beeld vertoont barsten. De recente ophef over een tekort aan eieren herinnert de gemiddelde Rus aan de straatarme nadagen van het communisme en de eerste jaren van het wilde kapitalisme, door Poetin jarenlang als afschrikwekkend voorbeeld gebruikt. 

De president zag zich genoodzaakt hoogstpersoonlijk op de gestegen eierprijs te reageren. Die werd veroorzaakt, bazelde hij, door het feit dat mensen meer eieren zijn gaan kopen omdat hun salarissen zijn gestegen.

Terwijl Poetin pocht dat de Russische economie in 2023 met 3,5% is gegroeid, zien economen dat eerder als een signaal van oververhitting. Volgens Alexandra Prokopenko, voorheen werkzaam bij Ruslands Centrale Bank, nu bij think tank Carnegie Russia in Berlijn, kampt Rusland met drie uitdagingen.

‘Poetin moet de voortdurende oorlog tegen Oekraïne financieren, de levensstandaard van zijn bevolking op peil houden en macro-economische stabiliteit waarborgen. De eerste twee doelen vereisen hogere uitgaven die inflatie aanjagen en daarmee het bereiken van het laatste doel torpederen,’ schrijft zij in Foreign Affairs.

Meer dan eenderde van Ruslands economische groei komt inmiddels van de drastisch opgeschroefde oorlogsproductie. In 2024 zal de oorlog 6% van het GDP opslokken. Dat leidt tot extra banen, maar het ontwricht ook de markt en gaat ten koste van de sociale sector. Het tekort aan arbeidskrachten leidt tot stijging van de lonen en dat jaagt weer de inflatie op.

Ook de wederopbouw en het onderhoud van de bezette gebieden is een enorme kostenpost. Poetin beschouwt de oorlogseconomie als verdienmodel, maar wat de bevolking ziet, is dat in tal van grote steden bij Siberische temperaturen de stadsverwarming is uitgevallen. En dat de medische zorg voor de burger afkalft omdat de ziekenhuizen vol liggen met gewonde soldaten.

In 262 flatgebouwen in de stad Lipetsk is de verwarming uitgevallen, ontsnappende stoom veroorzaakt grote rookwolken en ijsvorming (foto twitter)

Voor Poetin is de oorlog een organiserend principe van de binnen- en buitenlandse politiek geworden, zegt Alexandra Prokopenko. ‘Het is onmogelijk om de oorlog te stoppen zonder iets dat het Kremlin als overwinning kan definiëren. Een lang conflict over Oekraïne bevredigt zo niet alleen Poetins geopolitieke ambities en visie maar wordt geleidelijk aan ook de overlevingsstrategie van zijn regime. Het probleem is echter dat zijn politieke doelen onverenigbaar zijn met de economische.’  Prokopenko verwacht overigens dat de oververhitte oorlogseconomie het jaar 2024 wel zal doorstaan.

De Autocratische Internationale

Terug naar Poetins oorlogsdoelen. ‘Denazificatie’ was een bizar staaltje oorlogspropaganda dat is uitgewerkt. Maar ‘demilitarisatie’ van Oekraïne kan binnen handbereik komen als de Westerse steun ophoudt. Met steun van Noord-Korea en Iran produceert Rusland nu meer dan 100 lange-afstandsraketten per maand (aan het begin van de oorlog waren dat er 40) en ongeveer 300 aanvalsdrones, meldt de Financial Times.

‘De Russen proberen de code van Oekraïnes luchtverdediging te kraken’, zegt Dara Massicot, militair deskundige van Carnegie Endowment in Washington tegen de FT. ‘Als zij daarin slagen en Oekraïne zijn luchtruim niet meer kan verdedigen is dat een groot probleem en het maakt de weg vrij voor Rusland om zware bommenwerpers te sturen.’

Terwijl president Zelensky in de marge van het World Economic Forum in Davos meer dan 80 landen bij elkaar kreeg om te praten over de vooruitzichten op vrede (Rusland was niet uitgenodigd) legde Poetin op 16 januari op een bijeenkomst met bestuurders uit de regio Moskou uit dat de Oekraïense vredesvoorstellen voor Rusland op voorhand onacceptabel zijn. 'Wat dat  onderhandelingsproces betreft, dit is een poging om ons aan te moedigen af te zien van de veroveringen die we de afgelopen anderhalf jaar hebben gerealiseerd. Iedereen begrijpt dat dat onmogelijk is,' zei Poetin die voor het eerst openlijk erkende dat hier sprake is van 'veroveringen'.

Poetin kan zijn oorlog tegen het Westen niet winnen. Maar wat hij wel kan is Oekraïne in een wasteland veranderen en daarmee ook Europa destabiliseren. Slecht voorbeeld doet slecht volgen. Zijn nieuwe wereldorde is een Autocratische Internationale van landen die geweld inzetten om hun invloedssferen te vergroten.