De succesvolle mobilisatie van presidentskandidaat Boris Nadezjdin, een politicus met een verleden vol opportunistische omzwervingen, lijkt het Kremlin te hebben verrast. Houdt Nadezjdin, die de oorlog tegen Oekraïne een ‘fatale fout van Poetin’ noemt, zijn kandidatuur vol tot de presidentsverkiezingen van 15-17 maart? Hubert Smeets over de vele vraagtekens rond de zoveelste hoop van de oppositie in Rusland.

Boris Nadezjdin. Foto website Nadezjdin.

Door Hubert Smeets

‘De toekomst is om de hoek’, stond er op een poster achter een winkelraampje in Sint-Petersburg. Daar om de hoek van dat venster konden burgers van de tweede stad van Rusland met hun handtekening de presidentskandidatuur van Boris Nadezjdin ondersteunen. 

Nadezjdin (60) is van de zeer weinige nog vrij rondlopende politici in Rusland die zich afgelopen twee jaar tegen de ‘speciale militaire operatie’ (de oorlog in Oekraïne) hebben gekeerd. Zijn kandidatuur eind vorig jaar alleen al was dus opmerkelijk, maar de belangstelling ervoor overtrof in januari pas echt alle verwachtingen. Niet alleen in Sint-Petersburg maar in talrijke andere steden vormden zich lange rijen met kiesgerechtigde Russen die hem voor het sluiten van de termijn eind januari wilden steunen. Soms duurde het meer dan een uur voordat ze hun gegevens konden overleggen en de ondersteuningslijsten konden tekenen. De vele vraagtekens waarmee de man en zijn kandidatuur zijn omgeven, weerhielden tienduizenden Russen er niet van om, ondanks weer en wind, hun steun aan Nadezjdin te betuigen.

Volgens de website van het campagneteam van Nadezjdin hadden twee dagen voor de deadline al ruim tweehonderdduizend burgers de ondersteuningslijsten ondertekend. Bijna 160.000 adherenten zouden op dat moment al zijn gesorteerd voor verdere verificatie. Daarmee leek Nadezjdin een eerste horde naar deelname aan de presidentsverkiezingen te hebben genomen. Als kandidaat van de politieke partij Burgerinitiatief, een groepering die niet in de Doema is vertegenwoordigd maar wel is toegestaan, heeft Nadezjdin meer dan honderdduizend geldige handtekeningen nodig. Partijloze kandidaten moeten door driehonderdduizend burgers worden ondersteund. Kandidaten moeten het minimumaantal met een ruime marge overschrijden, omdat de handtekeningen steekproefsgewijs worden geverifieerd en fouten procentueel van het saldo worden afgetrokken.

Nadezjdin zelf ging ervan uit dat hij minimaal 105.000 handtekeningen moest vergaren om veilig te zijn. Om het zekere voor het onzekere te nemen, zou hij ook de steun van Russen in ballingschap of bekende aanhangers van politiek gevangene Aleksej Navalny niet meetellen. In oppositionele kring hebben onder anderen de voormalig politiek gevangene Michaïl Chodorkovski, journalist Maksim Kats en Navalny-medestander Ivan Zjdanov voor Nadezjdin getekend.

Veel vraagtekens

Of de handtekeningen ook zullen worden aanvaard door de Centrale Kiescommissie is de vraag. Voorzitter Ella Pamfilova, die maandag 29 januari de overkoepelende verkiezingsleus ‘Samen zijn we sterk – we stemmen voor Rusland’ bekend maakte, klaagde bij die gelegenheid dat Nadezjdin haar nog steeds niet had laten weten wanneer hij zijn handtekeningen zou inleveren. Haar woorden klonken dreigend. ‘Het is in hun eigen belang, zodat er geen ophoping ontstaat en we het proces kunnen organiseren. Het is niet gewoon maar binnenkomen, als het jou uitkomt om vijf voor zes. Ik zal dat als een provocatie beschouwen’, aldus Pamfilova. Nadezjdin liet daarop weten tijdig zijn handtekeningen over te zullen dragen.

De angstig klinkende waarschuwing van Pamfilova zou er niettemin op kunnen wijzen dat het Kremlin de kandidatuur van Nadezjdin opvat als een risico dat nog moet kunnen worden ontmanteld. Eerder in de aanloop van de presidentsverkiezingen gebeurde dat met de journaliste Jekaterina Doentsova (40) uit Rzjev, die zich ook openlijk tegen de oorlog uitsprak en door Nadezjdin werd gesteund. Toen Doentsova zich als kandidaat voor de verkiezingen wilde registreren, sloot de Centrale Kiescommissie haar op grond van honderd kennelijke fouten in haar documentatie uit van deelname.

Ella Pamfilova, voorzitter van de Centrale Kiescommissie. Foto Kremlin.

Vanaf de eerste herverkiezing van Vladimir Poetin in 2004 hebben er nooit serieuze oppositionele politici kunnen meedingen naar het presidentschap. Weliswaar liet het Kremlin vaak een alternatieve kandidaat toe, maar die had vooral de taak om de pluriformiteit van de kandidatenlijst te illustreren en de algehele opkomst te bevorderen. ‘Achtergrondkandidaten’ worden de nep-kandidaten in het Russische politieke jargon genoemd. In 2012 werd die functie vervuld door de oligarch Michaïl Prochorov, toen eigenaar van onder meer Norilsk Nikkel. In 2018 speelde Ksenia Sobtsjak, televisiester en dochter van de eerste verkozen burgemeester van Leningrad, de rol. Prochorov haalde indertijd 8,1 procent van de stemmen, Sobtsjak niet meer dan 1,7 procent.

Nadezjdin zelf ontkent dat zijn kandidatuur is afgestemd met het Kremlin. ‘Ik heb met niemand van de presidentiële regering gesproken. Hoe stel je je dat voor? Dat ik naar de presidentiële administratie ga en daar zeg: ik heb een geweldig idee, ik zal Poetin en de speciale operatie bekritiseren, ik ga een hoofdkwartier inrichten en vervolgens ontstaan er lange rijen om mij te steunen. Willen jullie mij daarbij helpen? Ik denk dat ze me er met een smerige bezem uit zouden schoppen’, aldus Nadezjdin.

Bedrijfsongeval in Kremlin

Dat lijkt deels waar en deels onjuist. Nadezjdin zocht in het najaar van 2023 wel degelijk contact met de presidentiële administratie. Volgens bronnen van Andrej Pertsev hoopte hij met deelname aan de presidentsverkiezingen een goede uitgangspositie te kunnen veroveren voor een parlementszetel in de Doema later in 2024. Het Kremlin wist niet goed wat ze met Nadezjdin aan moesten, aldus Andrej Pertsev in een analyse voor de nieuwssite Meduza. Sommige presidentiële ‘politieke technologen’ hadden eerder gedacht dat een liberale kandidaat wel handig zou zijn, omdat die toch nooit meer dan 2 à 3 procent van de stemmen zou kunnen halen. Een andere groep vond het in dat stadium niet nodig om de illusie van een liberaal alternatief in de lucht te houden, omdat die kleur geen betekenis meer zou hebben in het huidige Rusland, dat zich juist in oorlog waant met het westerse liberalisme. De laatste vleugel binnen het Kremlin won het pleit.

Het apparaat rook geen onraad toen Nadezjdin zich in de herfst meldde. Hij hield zich keurig aan de kaders waarbinnen elke politicus moet opereren. Nadezjdin deinsde er bijvoorbeeld voor terug om zich al te expliciet tegen de oorlog en Poetin uit te spreken. Desondanks werd hem geen hulp toegezegd.

Pertsev beweert dat Nadezjdin door die afwijzing is ‘geradicaliseerd’ tot de anti-oorlogsstandpunten die hij nu inneemt. Volgens de kritische nieuwssite Vjorstka (Drukproef) besloot het Kremlin toen dat er van gedogen geen sprake meer kon zijn.

Omdat bekende oppositionele ballingen zich desondanks achter zijn kandidatuur gingen scharen, ging de bal ongecontroleerd rollen. De massale steun die hij nu ook bij gewone burgers weet te verwerven, is met andere woorden een bedrijfsongeval in het Kremlin, dat zo overtuigd is van zijn eigen almacht dat het zijn informatiepositie in de maatschappij heeft verwaarloosd.

De Centrale Kiescommissie zou de kandidatuur nu op formele gronden kunnen gaan afwijzen, zo voorspelde Vjorstka half januari reeds. Ook is denkbaar dat Nadezjdin wordt gebrandmerkt als ‘buitenlands agent’. De Moskouse advocaat en ex-bokser Vitali Borodin, die verbonden is met de regeringspartij Verenigd Rusland, heeft bij de procureur-generaal al een verzoek ingediend om Nadezjdin op de lijst van ‘buitenlandse agenten’ te zetten.

Boris Nadezjdin met (links) Boris Nemtsov. Eind jaren negentig. Foto Dozjd.

Van echolood naar bakentje van hoop?

Volgens politicoloog en journalist Andrej Kolesnikov, ooit werkzaam bij Carnegie Moscow, heeft het Kremlin daarom een probleem. Het plotselinge enthousiasme voor Nadezjdins kandidatuur toont aan dat de anti-oorlogsstemming breder leeft dan het presidentiële apparaat dacht. ‘Als je niet op een plein mag staan, kun je wel in de rij staan. Wat moeten politieke manipulatoren [in het Kremlin – HS] nu met dit alles aan?’, zo vraagt Kolesnikov zich af in het oppositionele blad New Times. Het gaat nu niet zozeer om Nadezjdin, maar om het feit dat via hem de anti-Poetin-emoties zich kunnen manifesteren. Hij biedt Russen een ‘kans om zich te ontdoen van het gevoel van eigen machteloosheid in de donkerste tijden in bijna veertig jaar’, aldus Kolesnikov. ‘Nadezjdin is de kandidaat geworden van de hele oppositie en alle anti-oorlogsburgers.’

Het Kremlin kan Nadezjdin volgens Kolesnikov gebruiken als een ‘echolood om te meten hoeveel mensen het risico willen lopen door openlijk hun anti-Poetin- en anti-oorlogsopvattingen te demonstreren’. Door Nadezjdin met een uitslag van 1 tot 2 procent te laten deelnemen aan de verkiezingen ‘kan hij ook worden gebruikt om de minderheid te laten zien dat ze een minderheid blijft. ‘Maar als het gaat zoals het nu gaat, krijgt hij dan niet méér?’, schrijft Kolesnikov. ‘De autoriteiten vertrouwen op het timide conformisme van de burger. Conformisten vertrouwen op de meerderheid. Zonder te denken dat zij zelf deze meerderheid vormen. […] Nadezjdin laat zien hoe je geen conformist moet zijn. Als de conventie wordt geschonden dat je niemand mag vertellen dat de koning eigenlijk naakt is’, dan ontstaat er ‘hoop dat een ander leven mogelijk is’, aldus Kolesnikov in New Times.

Politieke omzwervingen

Boris Nadezjdin werd in 1963 geboren in de Oezbeekse hoofdstad Tasjkent als zoon van musici en telg uit een geslacht waarin alle zonen Boris heten. Zelf werd hij geen musicus maar fysicus en op dertigjarige leeftijd ook jurist. Na de ontmanteling van de Sovjet-Unie in 1991 ging Nadezjdin de politiek in. Hij werd gekozen tot lid van de gemeenteraad van de Moskouse voorstad Dolgoproedny en later van de gemeenteraad van Moskou zelf.

Daarna begon Nadezjdin aan omzwervingen langs bijna alle partijen die Rusland rijk is, met uitzondering van de communistische.

Nadezjdin was ten tijde van het presidentschap van Boris Jeltsin (1991-1999) actief voor de Partij voor Russische Eenheid en Eensgezindheid van Kremlin-adviseur Sergej Sjachrai die in 1993 meeschreef aan een grondwet die van Rusland een presidentiële staat maakte. Hij werd vervolgens parlementariër voor de Unie van Rechtse Krachten, een partij opgericht door de later in 2015 vermoorde oppositionele politicus Boris Nemtsov en ex-premier Sergej Kirijenko, die nu alweer jaren als adjunct-chef van Poetins presidentiële apparaat verantwoordelijk is voor het binnenlandse beleid en een gunstig verloop van de verkiezingen. Hij ging mee naar de fusiepartij De Juiste Zaak, die later de kandidatuur van Prochorov zou steunen, maar stapte vervolgens over naar een nieuwe club van voormalig minister Aleksej Koedrin van Financiën.

In 2015, drie jaar na de rentrée van Poetin, probeerde hij een verkiesbare plaats te krijgen op de kandidatenlijst van de regeringspartij Verenigd Rusland. Hij verloor echter de voorverkiezingen van voormalige topgymnaste Irina Rodnina. Nadezjdin koos eieren voor zijn geld en sloot zich aan bij de kleine Partij van de Groei. In 2016 boekte hij een succesje door in de gemeenteraad van Dolgoproedny te worden gekozen namens de Kremlin-loyale formatie Rechtvaardig Rusland. Vervolgens slaagde hij er echter niet in om in de Doema te worden gekozen. Wederom dolf hij het onderspit tegen Rodnina. Vorig jaar tenslotte mislukte zijn poging om zelfs maar mee te mogen doen aan de verkiezingen voor het gouverneurschap van de provincie Moskou.

'De toekomst is om de hoek'. Inschrijfbureau van Nadezjdin in Sint-Petersburg. Foto X.

Nadezjdins standpunten deinden op deze partijpolitieke golfbeweging mee. Zo bekritiseerde hij in 2003 de arrestatie van oliemagnaat Chodorkovski, die vervolgens voor tien jaar gevangen werd gezet en zijn concern Yukos geconfisqueerd zag worden. In 2008 schaarde hij zich achter de vijfdaagse oorlog tegen Georgië en de feitelijke annexatie van de provincies Zuid-Ossetië en Abchazië. Georgië had deze nederlaag aan zichzelf te wijten, vond Nadezjdin toen. Na het begin van de oorlog tegen Oekraïne in 2014 was er voor hem geen twijfel mogelijk dat de Krim geen Oekraïens maar ‘Russisch’ gebied was. Om de hamvraag te ontlopen noemt hij het schiereiland ‘Krimski’.

Sinds het begin van de grootschalige oorlog in Oekraïne ontpopte zich ook op de Russische televisie als een eloquente criticus van de invasie. Dat ging niet lang goed. In 2023 was hij niet meer welkom bij de talkshows van de staatskanalen en alleen een enkele keer bij de zender NTV van het staatsenergiebedrijf Gazprom. Die kritiek leek vaak meer pragmatisch verpakt dan principieel gefundeerd. Steeds legde Nadezjdin er de nadruk op dat hij een patriot is gebleven.

In zijn verkiezingsmanifest schrijft Nadezjdin dat president Poetin met zijn ‘speciale militaire operatie' ‘een fatale fout’ heeft begaan. ‘Geen enkele van de gestelde doelen van de speciale militaire operatie is verwezenlijkt. En het is onwaarschijnlijk dat die wel haalbaar zijn zonder enorme schade aan de economie en een onherstelbare klap voor de Russische demografie.’ Poetin ziet ‘de wereld vanuit het verleden en sleept Rusland mee naar dat verleden’, aldus Nadezjdin. ‘Rusland heeft een toekomst nodig: de toekomst van een land waar vrije en goed opgeleide mensen naar op zullen kijken en waarheen ze willen terugkeren of verhuizen.’

'Poetin niet naar Den Haag'

Dat wil niet zeggen dat Nadezjdin pleit voor een vorm van dekolonisatie van de Russische kijk op zijn het Russische imperium. In een vraaggesprek zei hij weliswaar voor een wapenstilstand en onderhandelingen te zijn. ‘Maar ik wil iets belangrijks zeggen: ik ben een Russische patriot. En ik zal mijn vaderland dienen en onder meer die jongens beschermen die gedwongen door de politieke leiding naar het front zijn gestuurd. Ik denk in de eerste plaats aan Rusland, met alle respect en begrip voor het lijden van het Oekraïense volk.’

Geïnterviewd door Ksenia Sobtsjak liet hij er evenmin twijfel over bestaan dat hij Oekraïne, net als president Poetin, beschouwt als een marionet van het Westen. Als hij in maart staatshoofd zou worden zou hij zich eerst wenden tot Amerika, Frankrijk en Duitsland die de 'sponsors zijn van Oekraïne' en dan tegen Zelensky zeggen dat er van een terugkeer naar de grenzen van 1991 geen sprake kan zijn. Toch wil hij onderhandelen, 'Vrede is belangrijker' dan grondgebied, aldus Nadezjdin tegen Sobtsjak.

Nadezjdin hamert er eveneens op de bondgenoten van Oekraïne in het Westen niet moeten denken dat hij hun lijn zal volgen. Zo is Nadezjdin categorisch tegenstander van internationale rechtspraak door het Internationaal Strafhof over oorlogsmisdaden die Russische militairen in Oekraïne onder commando van president Poetin hebben gepleegd.

Ook in eigen land is hij huiverig voor om de politieke leiding strafrechtelijk ter verantwoording te roepen. ‘Die Russische traditie - er komt een nieuwe baas en die begint iedereen te onderdrukken die voor hem was – die ons steeds weer overkomt, is verkeerd’, aldus Nadezjdin in een interview. ‘Ik ben niet gek. Ik probeer niet tegen de Russische staat te vechten. Waarom? Mijn taak is een andere: mechanismen creëren die het gedrag van deze staat zullen beïnvloeden. Ik heb nu zo’n mechanisme gecreëerd. In het Kremlin denken ze: “Wat moeten we nu met hem doen?” Hun verkiezingsscenario is mislukt; nu moeten ze met een nieuw scenario komen.’