Twee jaar na de inval in Oekraïne lijkt Rusland vol zelfvertrouwen over zijn internationale koers. Rusland kan prima zonder het Westen verder en is druk bezig een alternatief te scheppen voor een wereldorde die de Amerikaanse hegemonie vervangt. Zo valt althans te lezen in Russische beleidsstukken. Hebben we te maken met grootspraak of heeft het Kremlin de wind in de zeilen?, vraagt Hella Rottenberg zich af.

De Chinese leider Xi op staatsbezoek in Moskou, maart 2023. Foto Kremlin

door Hella Rottenberg

Toen de VS en EU omvangrijke sancties afkondigden en Europa besloot te stoppen met de Russische gasleveranties, veroorzaakte dit een schokeffect bij de bestuurlijke en zakelijke elite in Rusland. Niet alleen waren ze overrompeld door Poetins aanval op Oekraïne, ze waren ook volstrekt onvoorbereid op een complete breuk met het Westen. In de VS en Europa verkneukelde men zich over de economische ellende die Poetin over Rusland had afgeroepen en de pariastatus waardoor het land dat dolgraag weer als imperium wilde meetellen in een liga terechtkwam met Iran en Noord-Korea.

Maar de veerkracht van Rusland is sterker gebleken dan de vastberadenheid van het Westen: sancties worden verbazend effectief omzeild, westerse investeringen zijn door Russische bedrijven overgenomen, voor gas en olie zijn andere klanten gevonden en de haperingen in de wapenimport en – productie zijn verholpen. Volgens het Kremlin pakt de breuk uit als een blessing in disguise.

De veerkracht van Rusland is sterker gebleken dan de vastberadenheid van het Westen

Rusland probeert naar eigen zeggen niet meer met het Westen, de Amerikanen voorop, overeenstemming te bereiken over een ‘multipolaire’ wereldorde, zoals Rusland die al decennia nastreeft. In plaats daarvan keert Rusland resoluut het Westen de rug toe en richt zich op het oosten en het zuiden. Terwijl de VS en Europa worstelen met zichzelf, bouwt Rusland aan bondgenootschappen die de G-7 zullen overvleugelen en niet-westerse landen een gelijkwaardige rol toedelen.

Het Westen kijkt anders tegen Moskous ambities aan: Rusland wil de eigen regio domineren, de Euro-Atlantische veiligheidsstructuur kapotmaken, democratische waarden ondermijnen en de wereldorde laten bepalen door autocratisch geleide grootmachten, waaronder Rusland.

De Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un in september 2023 op bezoek in het Russische Verre Oosten. Foto Kremlin

Mondiale meerderheid 

Vorig jaar formuleerde het Kremlin een nieuwe buitenlanddoctrine die uitgaat van een cultuuroorlog met het decadente en arrogante Westen. De doctrine stelt Rusland voor als een ‘staat-beschaving’ die zich onderscheidt doordat zij ‘traditionele geestelijke en morele waarden’ verdedigt tegen ‘pseudo-humanistische en andere neo-liberale’ ideeën en doordat zij talrijke godsdiensten en culturen in zich verenigt en in staat is tot vriendschap en samenwerking met de meest diverse landen. Klonk in dat stuk nog door dat Rusland diepe historische banden met Europa had, in het rapport  van prominente beleidsmakers met de titel ‘Ruslands politiek jegens de mondiale meerderheid’ dat vlak voor nieuwjaar verscheen, wordt aan Europa nauwelijks nog een woord gewijd.

Dmitri Trenin, Sergej Karaganov en Aleksandr Kramarenko stellen het wereldgebeuren voor als een strijd tussen het Westen dat zijn heerserspositie tracht te behouden en de rest die vecht voor soevereiniteit. ‘Alleen ware soevereiniteit verschaft landen een vrije ontwikkeling en maakt het mogelijk te rekenen op een rechtvaardig aandeel in de wereldeconomie’, schrijven ze. Rusland staat aan de kant van de landen die zich willen bevrijden van het juk van het Westen en sterker nog, het geeft met zijn ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne het voorbeeld. Niet Oekraïne verdedigt zijn soevereiniteit tegen Rusland, zoals wij denken, maar Rusland vecht voor zijn eigen soevereiniteit en bevrijdt Oekraïne van westerse overheersing.  ‘De speciale militaire operatie is een keerpunt en katalysator geworden, een testcase voor de bereidheid van landen zich zelfstandig te ontwikkelen en voor hun nationale belangen op te komen.’

Meeste landen doen niet mee aan de sancties. Daaruit put Moskou zelfvertrouwen

De meeste landen waaraan Rusland appelleert vinden dit nonsens, getuige het feit dat in de VN 141 landen de invasie betreurden en volledige terugtrekking van de Russische troepen eisten, 35 landen zich onthielden en slechts 5 landen (Belarus, Eritrea, Noord-Korea, Syrië en Rusland zelf) tegen de resolutie stemden. Maar tegelijkertijd weigert de niet-westerse wereld zich aan te sluiten bij de westerse economische sancties, omdat het de eigen economische en geopolitieke belangen laat prevaleren en zich door het Westen niet de wet laat voorschrijven. Daaronder zijn de grote BRICS-landen Brazilië, India, China en Zuid-Afrika, maar ook bijvoorbeeld Turkije. Moskou spreekt van honderd landen die zich neutraal jegens Rusland gedragen en een minderheid van ‘enkele tientallen’ die vijandig is. Daaruit put Rusland zelfvertrouwen.

Een overwinning van Rusland in Oekraïne zal van grote betekenis zijn voor de machtsverhoudingen  en een nieuwe orde scheppen, waarin niet het Westen maar ‘de mondiale meerderheid’ het voor het zeggen krijgt, meent het rapport. De Kremlin-adviseurs doen alsof iedereen dan een gelijkwaardige rol en eerlijke plaats krijgt toebedeeld, maar scheppen tegelijk op dat Rusland natuurlijk de ‘belangrijkste geopolitieke bron’ en ‘militair-politieke spil’ zal vormen. In plaats van het ‘mondiale zuiden’ gebruikt Rusland consequent de term ‘mondiale meerderheid’, een slimme woordkeus om de vanzelfsprekendheid van een dominante rol op het wereldtoneel te benadrukken.

Rusland voorzitter van BRICS

Vanaf 1 januari is Rusland voorzitter van de BRICS-groep, waarbij vijf nieuwe landen zich hebben aangesloten: Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. Samen vertegenwoordigen de BRICS-landen 34% van het mondiale nationaal inkomen en 45% van de wereldbevolking. Leverde de jaarvergadering van de organisatie in 2023 in Johannesburg nog gedoe op vanwege de aanklacht van het Internationaal Strafhof tegen Poetin waardoor hij niet durfde te komen en per videoverbinding deelnam, dit jaar zal Poetin zelf de gastheer zijn en een lange neus kunnen trekken tegen zijn vijanden.

‘Als we rekenen dat meer dan twintig, dichter naar de dertig, landen geïnteresseerd zijn in toenadering tot BRICS, dan zien we een zeer grote toekomst voor deze associatie met een mondiale samenstelling van deelnemers’, sprak minister Lavrov aan de start van het voorzitterschap. De bedoeling is om Belarus en Kazachstan nog dit jaar lid te maken en dan verder uit te breiden. Export van energie, kunstmest en graan, technologische samenwerking en omzeilen van de dollar bij het onderlinge economisch verkeer zijn Ruslands verklaarde prioriteiten.

Zelfs als ze Poetin wantrouwen zal het Russische verhaal bij veel niet-westerse leiders tot de verbeelding spreken

De tweede organisatie die de Russische ‘draai naar het oosten’ markeert is de Shanghai Cooperation Organisation. Dit politiek en economisch samenwerkingsverband, dat in 2001 werd opgericht door China en Rusland, oefent op steeds meer landen in Azië en het Midden-Oosten aantrekkingskracht uit. India en Pakistan traden in 2017 toe, Iran werd vorig jaar toegelaten, en een hele reeks landen in Azië en het Midden-Oosten is gesprekspartner, waarnemer of al bijna lid. Rusland geïsoleerd?

Videoscherm van Poetin tijdens conferentie van staatshoofden van de Shanghay Cooperation Organisation, juli 2023. Foto Kremlin.

Moskou kan wijzen op groeiende handel met China en India, steeds nauwere militaire samenwerking met Iran en Noord-Korea, verbeterde diplomatieke betrekkingen met Arabische landen en continuering en uitbreiding van zijn militaire, politieke en economische aanwezigheid in Afrikaanse staten. De Russische miljardair Oleg Deripaska, die zich in 2022 tegen de oorlog uitsprak uit vrees voor een economische krach van zijn vaderland, beschouwt de breuk met het Westen inmiddels als een instrument om het afdwingen van sancties en de financiële macht van de VS met succes te bestrijden. ‘Alternatieve betalingssystemen en kredietmarkten zullen van de grond komen: in China op basis van de yuan en in India en het Midden-Oosten op basis van cryptovaluta’s. Over een paar jaar zullen sancties niet langer een rem zijn op mondiale handel en investeringen’, zo citeerde de Washington Post een recent bericht van hem op Telegram.       

Zelfs als ze Poetin wantrouwen zal het Russische verhaal bij veel niet-westerse leiders tot hun verbeelding spreken: het vasthouden aan conservatieve gezinswaarden en anti-LHBGT wetgeving, geen inhoudelijke eisen aan mensenrechten en democratie, gezamenlijk bonzen op de deur van de internationale instellingen en onttroning van de VS. En ondanks de oorlog tegen Oekraïne, heeft Rusland ook materieel nog genoeg te bieden.

Afrikakorps

In Afrika is Rusland economisch relatief een kleine speler, maar militair is Moskou druk doende z’n invloed te herstellen en zelfs uit te breiden nadat het Wagner-huurlingenleger van Jevgeni Prigozjin vanwege de mislukte opstand in Rusland was opgeheven en Prigozjin was gedood. Waarnemers veronderstelden dat het lastig zou zijn om Prigozjins connecties en afspraken met Afrikaanse machthebbers en zakenlui voort te zetten. Maar dat lijkt niet het geval. De taken worden simpelweg overgenomen door beroepsmilitairen en contractanten van het Russische ministerie van Defensie en de buitenlandse inlichtingendienst.

Wagner-baas Prigozjin in Afrika. Beeldafdruk van Youtube

Tijdens de Koude Oorlog steunde de Sovjet-Unie bevrijdingsbewegingen tegen (post)koloniale en kapitalistische spelers; het Rusland van Poetin beschermt militaire machthebbers en ontvangt daarvoor in ruil aandelen in de exploitatie van kostbare delfstoffen zoals diamanten en goud. Met dit als model, vanaf 2018 opgezet door huurlingenbaas Prigozjin in een stuk of vijftien Afrikaanse landen, vormt het ministerie van Defensie eenheden die als Afrikakorps voor de Russische belangen zullen opkomen.

Voor een land dat zegt in Oekraïne oorlog te voeren tegen het neo-nazisme heeft Rusland trouwens een vreemde hang naar namen die met Hitler zijn geassocieerd. De ondercommandant van Prigozjin, Dmitri Oetkin, had openlijk nazisympathieën en noemde het huurlingenleger Wagner naar de favoriete componist van Hitler en Afrikakorps was de naam van de Duitse troepen die in de Tweede Wereldoorlog in Noord-Afrika vochten. Hoe dan ook, het plan is om Russische soldaten in minstens vijf Afrikaanse landen te stationeren. Volgens de Amerikaanse nieuwssite Bloomberg wil Moskou een Afrikakorps van tenminste 20.000 militairen.

In West-Afrika waait een antiwesterse politieke wind die Rusland kansen biedt

In West-Afrika waait er een antiwesterse politieke wind die Rusland kansen biedt. Burkina Faso, Mali en Niger zijn uit de Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten gestapt en hebben een eigen Alliantie van Sahelstaten gevormd. In die drie landen hebben militaire junta’s de macht gegrepen en prompt Afrikaanse en Franse troepen weggestuurd, die zonder veel succes de afgelopen jaren jihadisten bestreden. Met behulp van geharde Russische militairen denken de junta’s effectiever te kunnen afrekenen met de jihadisten en hun regimes in het zadel te houden. Inmiddels zijn de eerste Russische militairen in Burkina Faso geland. Ook Tsjaad heeft belangstelling voor militaire contracten met Moskou. In de Centraal Afrikaanse Republiek, Soedan en Libië zijn Russische soldaten na de val van Prigozjin gebleven.

Tot 2022 was Rusland met 40% van de markt verreweg de grootste wapenleverancier van Afrika, en hoewel de totale export van Russische wapens vorig jaar met 30% was gedaald, staat Rusland in Afrika nog steeds bovenaan. Afrika verschaft Rusland bondgenoten in internationale fora, afnemers van kunstmest en graan en toegang tot kostbare handelswaar.

Amerikaanse fouten in het Midden-Oosten

Sinds Rusland in 2015 het regime van de Syrische machthebber Assad te hulp schoot in zijn burgeroorlog, heeft Moskou nauw samengewerkt met Teheran om Assad aan de macht te houden.  Rusland mocht een Iraanse luchtmachtbasis gebruiken en coördineerde de inzet van Iraanse en met Iran verbonden milities in Syrië.

Na de invasie in Oekraïne heeft Iran zich tot een van de belangrijkste Russische bondgenoten ontwikkeld. Het Kremlin betrekt duizenden met bommen uitgeruste drones uit Iran en bouwt aan een fabriek midden in Rusland om Iraanse drones te produceren en te verbeteren. Ook levert Iran naar verluidt honderdduizenden granaten aan Rusland. In ruil daarvoor mag Teheran geavanceerde wapensystemen, elektronica en gevechtsvliegtuigen in Moskou bestellen. Beide landen hebben te maken met zware Westerse sancties en hebben wat aan elkaar bij het omzeilen ervan. Intussen komt Iran steeds dichter bij zijn doel om een kernbom te maken, zo denken Westerse inlichtingendiensten, en wordt daarbij door Rusland niet tegengehouden.

De Gaza-oorlog speelt Rusland in de kaart. Om te beginnen heeft de politieke en humanitaire crisis, die het gevaar in zich draagt een kettingreactie in de hele regio op gang te brengen, de aandacht voor de oorlog in Oekraïne naar de achtergrond gedrongen. Ten tweede is de weigering van Washington en Europa om Israël te dwingen tot een staakt-het-vuren voor islamitische en niet-westerse landen een bewijs van een dubbele standaard en moreel failliet: wél Rusland veroordelen en sancties opleggen voor zijn inval in Oekraïne, maar Israël z’n gang laten gaan terwijl het tienduizenden burgerslachtoffers maakt en Gaza verwoest.

Poetin wordt met alle égards ontvangen in Riad bij een bezoek aan Saoedi-Arabië in december jongstleden. Foto Kremlin

De nauwe band met Iran en de ontvangst van een Hamas-delegatie in Moskou mag dan de Russische betrekkingen met Israël hebben verstoord, met de overige landen in de regio is Rusland op redelijke voet en weet z’n diplomatieke positie te versterken. Sinds 1 januari zijn Egypte, Iran, Saoedi-Arabië en de VAR immers aangesloten bij de BRICS-groep, terwijl Turkije lid wil worden van de Shanghai Cooperation Organisation. Rusland kan in het Midden-Oosten, zonder veel te hoeven doen, de vruchten plukken van de lange reeks fouten en mislukkingen van de Amerikaanse interventies.

China: bondgenoot en bedreiging tegelijk

Met China is de relatie ambivalent. Moskou en Beijing profiteren enorm van elkaar, maar vertrouwen elkaar maar half. China was bijzonder onaangenaam verrast door Poetins besluit Oekraïne aan te vallen. Als ‘s werelds een na grootste handelsland en investeerder heeft Beijing last van verstoringen van de markt en vervoersroutes. Poetins dreigementen met kernwapens maakten hem in de ogen van de Chinese leiders een onberekenbare en gevaarlijke figuur. China zou snel een einde aan de oorlog willen zien, maar zorgt er tegelijk voor Poetin niet te mishagen. Hij is immers van nut in de confrontatie met de VS en als leverancier van goedkope energie en andere grondstoffen.

Andersom is China als strategische partner van onschatbaar belang voor Rusland. Het kan meeliften op China’s aantrekkingskracht in de BRICS en de Shanghaj-groep. Maar Rusland is wel de vragende partij. China heeft zo’n overwicht in economie en bevolking, dat Moskou benauwd is het onderspit te delven. Door de breuk met het Westen is Rusland aangewezen op zijn grote buur, die daar wel raad mee weet door fors lagere prijzen te bedingen voor olie, gas en kolen.

Siberië is dunbevolkt en zit vol met bodemschatten

Politiek geeft China Rusland rugdekking in de Veiligheidsraad, en is bondgenoot in gezamenlijk optrekken tegen de VS en voor een wereldorde naar autocratische snit. Maar de vriendschap kent grenzen. China is niet ingegaan op de wens van Poetin om wapens te leveren en is ook voorzichtig met andere goederen op de Westerse sanctielijst uit bezorgdheid dat Chinese bedrijven zelf doelwit van strafmaatregelen worden.

Poetin met defensieminister Sjoigoe op vakantie in Siberië. Foto Kremlin

In Rusland is de angst voor China, waarmee het een grens van meer dan 4.000 kilometer deelt, altijd op de achtergrond aanwezig. Een pro-Kremlin blogger, Oleg Matvejtsjev, zei hardop wat velen – ook in de hogere echelons – denken: ‘We moeten Siberië, het Transbaikal-gebied en het Verre Oosten ontwikkelen. Dat is van levensbelang, want we kunnen het over niet al te lange tijd kwijtraken…China heeft grote behoefte aan drinkwater, hout, enorme hoeveelheden mineralen, energie enzovoorts. Hoe lang zullen we vrienden in vrede blijven, elkaar kussen en memoranda ondertekenen?’

De vrees een satelliet of uitbreiding van China te worden als Siberië niet bevolkt en versterkt wordt, klinkt door in het hierboven eerder genoemde rapport van de Kremlin-adviseurs. Ze pleiten voor een ‘versnelde verplaatsing van de centra van geestelijke en materiële ontwikkeling van Rusland naar de Oeral en heel Siberië’.

Autonomer of afhankelijker?

In vergelijking met de voorspellingen in 2022, toen het erop leek dat Poetin met zijn idee ‘Rusland weer groot maken’ zijn land tot een pariabestaan had veroordeeld, is Rusland er verbluffend goed in geslaagd zich staande te houden en zich te omringen met partners. Maar wie het vergelijkt met Ruslands mogelijkheden vóór de invasie, ziet een ander beeld. Kadri Liik van de European Council on Foreign Relations schrijft: ‘In zekere zin had Moskou het begin 2022 voor elkaar: omdat noch de VS noch China wilde dat Rusland partij koos voor de ander, kon het met beide in gesprek zijn. Het bouwde invloed op in verschillende hoeken van de wereld (…).Het had geleerd om militaire macht effectief in te zetten voor politieke doelen. En tenslotte leek zelfs de VS onder president Biden bereid om met Rusland (…) over veiligheid te praten. Zelfs een neutrale status van Oekraïne buiten de NAVO leek ineens binnen handbereik.’

Volgens Kadri Liik staan de Russische relaties met andere landen sinds Poetin het bevel gaf Oekraïne binnen te trekken in het teken van de oorlogsbehoeften. Als voorbeeld geeft ze dat Rusland Armenië in de steek liet, toen Azerbeidzjan de enclave Nagorno-Karabach isoleerde en innam. Voor Moskou hadden de betrekkingen met Azerbeidzjan en Turkije voorrang, omdat deze landen zo vriendelijk zijn goederen op de Westerse sanctielijst door te sluizen.   

De vraag van het begin: bluft Rusland dat het prima zonder het Westen kan en op den duur zelfs beter af is of heeft het de wind mee in de mondiale krachtsverhoudingen?, is niet eenduidig te beantwoorden. Het Kremlin bluft, zoals altijd, want het moet nog maar blijken of de ‘draai naar het Oosten’ Rusland welvarender en invloedrijker maakt. Anderzijds heeft Moskou ongetwijfeld de wind mee in z’n coalitie met autoritaire regimes op alle continenten die graag zien dat de Amerikanen en Europeanen een heel octaaf lager gaan zingen.