Yandex was de trots van een nieuwe duurzame economie in Rusland. Maar tot ergernis van de regering daar was het innovatieve techbedrijf in Nederland gevestigd en zodoende deels ongrijpbaar. Gedwongen door sancties uit Brussel en oekazes uit het Kremlin is Yandex nu teruggehaald naar de moederschoot in Moskou. Dénis van Vliet schetst de chicanes die ertoe hebben geleid dat Yandex moest worden gesplitst en Poetin tevreden kan zijn.

Yandex-topman Arkadi Volozj leidt president Poetin rond. Moskou, 2017. Foto Wikimedia Commons.

Door Dénis van Vliet

Zoekmachine, maaltijdbezorger, internetbank, taxibedrijf, streamingdienst: wat is Yandex eigenlijk niet? Je hoeft in Rusland maar een voet buiten de deur te zetten of je komt het logo van de techreus tegen: een rode Я tegen een gele achtergrond. Niet alleen op taxi's en bezorgscooters, maar eveneens aan de randen van (digitale) abriborden en billboards, want Yandex doet ook aan de verhuur van reclameruimte.

Westerse media omschrijven Yandex vaak als ‘de Russische Google’. Dat is te beperkt. Yandex is meer Google, Spotify, Bunq, Uber plus nog meer van dergelijke hippe bedrijven ineen.

Er is nog een reden waarom ‘de Russische Google’ de lading niet dekt. Op papier is het bedrijf namelijk Nederlands: Yandex N.V.

In dat laatste komt verandering. Het bedrijf heeft zichzelf opgesplitst in twee delen. De grote Russische tak wordt écht Russisch en de kleine internationale tak blijft in Amsterdam. Een groep investeerders neemt de Russische activiteiten, inclusief de bedrijfsnaam, over voor 4,8 miljard euro.

Weer een Nederlands bedrijf dat Rusland heeft verlaten vanwege de grootschalige invasie in Oekraïne, zou je met ironie kunnen zeggen. Met ironie, want in de praktijk was Yandex vooral een Russisch bedrijf. De hoofdzetel is al bijna 20 jaar in het WTC op Schiphol gevestigd, maar de dagelijkse leiding bevindt zich in Moskou. Rusland is bovendien verreweg de belangrijkste afzetmarkt voor Yandex. In 2022, het laatste jaar waarover jaarcijfers gepubliceerd zijn, haalde Yandex het gros van zijn omzet van € 5,4 miljard uit dat land.

Springplank

Yandex koos ooit voor Nederland als thuisland om dezelfde reden als Ikea, The Rolling Stones en Starbucks dat deden: het gunstige belastingklimaat. Maar dat is slechts een deel van het verhaal. Amsterdam – op het Nederlandse kantoor werken nog altijd zo’n 450 van de 25.000 medewerkers – had voor Yandex een springplank moeten worden naar de internationale markt. In de Verenigde Staten had Yandex pilots lopen met bezorgrobots en zelfrijdende taxi’s: allemaal in Nederland bedacht. ‘We zijn in principe klaar om in elk land ter wereld het marktaandeel van Google over te nemen’, zei Michail Parachin, de voormalige technische directeur van Yandex die tegenwoordig bij Microsoft werkt, nog in 2017 tegen nieuwssite Meduza.

Na 24 februari 2022 bleven directe financiële sancties tegen het op papier Nederlandse Yandex weliswaar uit, maar toch veranderde er veel voor het bedrijf. Het meest pijn deed dat beslissing van de effectenbeurzen in Amsterdam en New York om de handel in aandelen met een Russisch tintje stil te leggen. Zo ook in die van Yandex. Het bedrijf had drie maanden voor de oorlog nog een beurswaarde van bijna 29 miljard euro. Medisch technologiebedrijf Philips is momenteel ‘slechts’ de helft waard. Door de stevige beurswaarde kon Yandex leningen lospeuteren bij westerse banken, en die kon het bedrijf goed gebruiken voor zijn internationale groeiambities.

'Yandex + FSB = liefde'. Gekraakt pand, eigendom van Arkadi Volozj. Foto Squatnet.

Herenhuis bij Vondelpark

Wat nu, moet Yandex-oprichter Arkadi Volozj (59) hebben gedacht. Hij zag in een paar maanden tijd zijn zorgvuldig opgebouwde imperium afbrokkelen. Banken weigerden nog langer krediet te verstrekken, Amerikanen wilden geen Russische tech meer.

In juni 2022 kwam Volozj nóg dieper in de problemen. De Europese Unie plaatste hem op de sanctielijst, onder meer omdat Yandex resultaten manipuleerde ten gunste van de Russische overheid. Zijn tegoeden en bezittingen in de EU werden bevroren. Tot overmaat van ramp namen krakers intrek in zijn herenhuis aan de Vossiusstraat in Amsterdam aan het Vondelpark.

Volozj trok fel van leer tegen zijn plekje op de sanctielijst, waarop hij is te vinden als nummer 1175. ‘De Russische invasie van Oekraïne is barbaars, en ik ben er categorisch tegen’, schreef hij in een verklaring. ‘Ik ben met afschuw vervuld door het lot van de Oekraïners, velen zijn persoonlijke vrienden en familieleden, wier huizen elke dag worden gebombardeerd.’

Volozj werd geboren in Kazachstan en studeerde toegepaste wiskunde aan de Goebkin Russische Staatsuniversiteit voor Olie en Gas in Moskou. Al tijdens zijn studie hield hij zich bezig met iets dat tot dan toe nog onontgonnen terrein was: computerprogrammaatjes schrijven waarmee razendsnel computerdata kunnen worden doorzocht.

Volozj richtte verschillende IT-bedrijfjes op en stond in 1997 - Google moest het levenslicht nog zien - aan de wieg van de latere zoekgigant. Yandex - een afkorting van ‘yet another index’, oftewel ‘nog een andere zoekmachine’ - groeide alras uit tot de populairste zoekmachine van Rusland en werd ook in andere landen waar Russisch wordt gesproken populair, waaronder Oekraïne. Dat land was tot een paar jaar terug zelfs nog de op één na belangrijkste afzetmarkt voor Yandex.

Versleutelcodes

In interviews na de Russische invasie in Oekraïne probeerde Volozj zichzelf af te schilderen als een slachtoffer. Weet niemand dat hij zich in 2019 tegen het Kremlin heeft verzet, ook al was het tevergeefs? Hij weigerde toen de versleutelcodes van berichten (‘encrypten’) af te geven aan de FSB. De geheime dienst had die opgeëist om zo te kunnen meelezen in berichten die Yandex-gebruikers elkaar sturen. Oké, op Yandex’ nieuws- en entertainmentsite Zen stonden misschien soms berichten die je pro-Kremlin zou kunnen noemen. Maar, bracht Volozj daar tegenin, die omstreden mediapoot had hij in oorlogsjaar 2022 van de hand gedaan aan VKontakte, de Russische tegenhanger van Facebook?

De EU bleef volharden in haar standpunt. Volozj was in zijn functie als ceo verantwoordelijk voor het weren van Kremlin-kritische content en het niet tonen van berichten over de oorlog in Oekraïne. De sancties tegen hem waren nog maar net ingesteld of hij trok zich terug als bestuursvoorzitter van Yandex en legde zich volledig toe op het zuiveren van zijn naam. Volozj droeg het stokje over aan Artjom Savinovski, een medewerker uit het prille begin. Savinovski was destijds nauw betrokken bij de beursgang en de man achter de succesformule Yandex Taxi.

Maar echt vlotten wil het niet met de rehabilitatie van Volozj. De EU verlengde vorig jaar september de sancties tegen hem met zes maanden. Ook tegen de Amsterdamse krakers legde hij het af. De rechtbank in Amsterdam oordeelde in mei 2023 dat zij de ‘Vondel-villa’ niet hoeven te verlaten. Bezoeken kan de naar Israël uitgeweken Volozj dat huis overigens niet: vanwege de sancties mag hij de EU niet inreizen.

Bron voor nieuws

Of Volozj echt zo onwetend was als hij beweert, is de vraag. Volgens Lev Gersjenzon, die jarenlang hoofd was van portaal Yandex News, wist zijn oud-baas heel goed waar hij mee bezig was. De zoekmachine van Yandex en het nieuwsportaal zijn voor miljoenen Russen de belangrijkste bron voor nieuws, zeker voor jongeren. Gersjenzon beweert dat Yandex zijn algoritmen rond de invasie zo liet aanpassen dat bezoekers van Yandex-sites alleen nieuws uit de staatsmedia kregen voorgeschoteld.

Jaren eerder kwam Informnapalm, een groep Oekraïense burgers die informatie over de oorlog verzamelt en deelt, ook al eens tot die conclusie. Het vrijwilligerscollectief geniet in het westen vooral bekendheid omdat het met zijn speurwerk de Russische legereenheid achter de massaslachting in Boetsja wist te achterhalen. Daarbij kwamen in 2022 zeker 400 burgers om het leven.

In 2017 stelde Informnapalm dat Yandex de prille Oekraïense democratie probeerde te ondermijnen door het verspreiden van nepnieuws. Op de nieuwssectie verschenen vooral berichten uit Rusland. Als bezoekers al nieuws uit hun eigen land kregen voorgeschoteld, was dat vaak negatief van aard. ‘Het nieuws dat Yandex aan Oekraïners doorgeeft, is doelbewust en professioneel door de Russische propagandamachine gegaan,’ stelde Informnapalm toen. ‘Omdat het publiek ongeveer een derde van het land uitmaakt, is het bereik groter dan van welke tv-zender dan ook. Russische tv-kanalen in Oekraïne zijn verboden, maar Yandex is dat niet.’

De roep van Informnapalm bleef niet onopgemerkt: nog datzelfde jaar blokkeerde Oekraïne de toegang tot Yandex.

Taxi via Yandex. Foto Wikimedia Commons

Gazprom

Terug naar nu. Het consortium dat Yandex overneemt, bestaat uit het eigen management, de investeringspoot van oliemaatschappij Lukoil en drie Russische zakenlieden. De opvallendste naam in dat rijtje is zonder twijfel Aleksandr Rjazanov, voormalig vicevoorzitter van energiebedrijf Gazprom. De verkoopsom is bepaald aan de hand van de gemiddelde beurswaarde in de afgelopen drie maanden. Het aandeel kan, anders dan bij ons en in de Verenigde Staten, nog wel worden verhandeld op de beurs in Moskou. Maar doordat de westerse handel in Yandex al bijna twee jaar stilligt en de kans om ‘het marktaandeel van Google in elk land van de wereld over te nemen’ definitief is verkeken, is het bedrijf nog maar een schijntje van die 29 miljard euro uit 2021 waard. Om precies te zijn: 9,6 miljard euro.

Buitenlandse bedrijven mogen volgens een oekaze uit het Kremlin hun Russische activiteiten alleen verkopen als ze een korting van minimaal 50 procent geven. Zie hier hoe die overnamesom van 4,8 miljard euro tot stand kwam.

Het consortium wil die rekening deels voldoen in aandelen van het nog naar de Russische beurs te brengen Yandex nieuwe stijl en deels in Chinese yuans, als handreiking naar de westerse investeerders. Zij kunnen op de internationale kapitaalmarkten namelijk niet van hun roebels af.

Officieel heet het dat de huidige aandeelhouders de splitsing nog moeten goedkeuren. Vooral voor westerse investeerders, die in Amsterdam en New York hun aandelen Yandex niet kwijt kunnen, zal de keuze snel zijn gemaakt. Door in te stemmen met de deal zien ze tenminste nog wat voor hun investering terug. Russische beleggers zullen vooral gecharmeerd zijn van het aanbod om uitbetaald te krijgen in aandelen van het nieuwe Yandex. In feite verandert er voor hen niet zoveel. Organisatorisch blijft eveneens veel bij het oude: Artjom Savinovski mag door als ceo.

Personen op achtergrond

Het ‘Nederlandse’ Yandex beweert vanaf Schiphol een voorwaarde aan de verkoop van de Russische tak te hebben gesteld: de kopers mogen niet op een Europese sanctielijst staan. Het klopt dat niemand uit het consortium sancties aan zijn broek heeft. Maar volgens de onafhankelijke Russische nieuwssite The Bell zegt dat weinig: volgens bronnen van deze vanuit de VS opererende site handelt een aantal personen in het consortium namens kopers die liever op de achtergrond blijven.

Bemoeienis uit het Kremlin misschien? Het valt niet te bewijzen.

Veelzeggend is wel dat in 2022, kort na het vertrek van Volozj, ineens oud-minister van Financiën Aleksej Koedrin werd geparachuteerd bij Yandex. Het heette toen dat de Poetin-getrouwe Koedrin – hij kent de huidige president nog uit de jaren negentig, toen ze beiden hulpjes waren van toenmalig burgemeester Anatoli Sobtsjak van Sint-Petersburg – zich als raadgever ging bezighouden met het toekomstbestendig maken van het bedrijf.

Veelzeggend is eveneens dat Kremlin-zegsman Dmitri Peskov nogal blij reageerde op het nieuws over de splitsing. ‘We weten dat de onderhandelingen lang hebben geduurd en we zijn blij dat ze zijn geslaagd’, zei Peskov. ‘Het Russische management van het bedrijf blijft de belangrijkste eigenaar. Uiteraard is het voor ons belangrijk dat het bedrijf zijn activiteiten op dit gebied voortzet.’

Onduidelijk is welke toekomst er voor de Nederlandse onderdelen van Yandex in het verschiet ligt. De Nederlandse poot mag tot het einde van het jaar gebruik blijven maken van sommige technologieën van Yandex. Daarna moet het onder een andere naam en op eigen benen verder. Zonder verkoopplatform - de techreus bracht zijn diensten aan de man via zijn eigen kanalen - zal het moeilijk worden gebruikers te vinden voor de bezorgrobotjes en zelfrijdende taxi’s, voor zoverre die al commercieel rendabel zouden zijn. Het is dus een illusie om te denken dat Nederland straks zijn eigen Google heeft.

Arkadi Volozj. Foto Flickr

Op eieren lopen

En Volozj? Die is met bijna negen procent van de aandelen nog altijd grootaandeelhouder. Op basis van de overnamesom kan hij zo’n slordige € 400 miljoen tegemoetzien. Maar zelfs als Volozj die €400 miljoen krijgt bijgeschreven op zijn rekening, dan is zijn vermogen nog altijd minder dan voor de Russische invasie in Oekraïne. In 2021, het jaar voordat de oorlog begon, schatte het Amerikaanse zakenblad Forbes zijn vermogen op ruim 2,1 miljard euro. Door de gedaalde waarde van Yandex was daar vorig jaar nog maar 1 miljard van over.

Intussen moet de internetpionier ook nog eens op eieren blijven lopen, niet alleen in Europa maar ook in Rusland. Zijn uitspraak dat ‘de oorlog tegen Oekraïne barbaars is’, viel niet in goede aarde bij het Kremlin, net zomin als dat gedoe destijds over die versleutelcodes. Een pennenstreep is genoeg om hem tot ‘buitenlands agent’ te verklaren, waarna de weg naar het confisqueren van zijn Russische tegoeden openligt.

Wie de winnaar is van de grote ‘splitsingstruc’? Volozj niet. De Nederlandse tak ook niet: die blijft achter met wat restanten. Het lijkt er eerder op dat vooral het Kremlin reden tot lachen heeft.

Poetin-vertrouweling Koedrin was al aan boord. En nu is Yandex na 20 jaar eindelijk een 100 procent Russisch bedrijf dat voor 100 procent onder de Russische wet valt. En dat zonder die lastige Volozj aan het hoofd.

Bronnen: Kommersant, Tass, FD, Het Parool, Forbes, Wired, Meduza, NH Nieuws, Het Parool, Informnapalm, The Guardian, Yahoo Finance, The Bell, The Wall Street Journal.