Na maandenlange speculaties over meningsverschillen tussen president Volodymyr Zelensky en generaal Valeri Zaloezjny heeft de president op 8 februari de opperbevelhebber van de Oekraïense strijdkrachten vervangen door generaal Oleksandr Syrsky, die naam heeft gemaakt bij de veldslagen om Kyiv en Charkiv. Zelensky vroeg Zaloezjny, die zeer populair is bij soldaten en burgers, deel uit te blijven maken van zijn team. Voor de president moet het derde jaar van de oorlog in het teken staan van professionalisering en overwinning. Maar zijn de meningsverschillen tussen politieke en militaire top hiermee verdwenen? vraagt Laura Starink.

President Zelensky en scheidend opperbevelhebber Zaloezjny (rechts). Foto X

door Laura Starink

De foto bij Zelensky's verklaring op X moest eensgezindheid uitstralen: breed lachend en met het V-teken schudden president en generaal elkaar de hand. Zelensky bedankte Zaloezjny voor zijn werk, maar zei dat het tijd is voor vernieuwing van de strijdkrachten, onder een nieuwe militaire top. In een toespraak tot de bevolking kondigde hij de benoeming aan van kolonel-generaal Oleksandr Syrsky, bevelhebber van de grondtroepen, tot nieuwe opperbevelhebber van de Oekraïense strijdkrachten. Zelensky noemde hem 'Oekraïnes meest ervaren commandant', die zijn sporen heeft verdiend tijdens de veldslagen om Kyiv en Charkiv, twee overwinningen van het Oekraïense leger. 

Maar pais en vree was het de afgelopen maanden bepaald niet tussen de politieke en de militaire leider van het land. Er waren forse inhoudelijke verschillen van mening over de oorlogsvoering, maar er was ook onmin over woordkeus en wrevel bij de president over een militair die zijn afwijkende opvattingen steeds vaker in buitenlandse media ventileerde. En dat terwijl Zelensky in een verslechterend internationaal klimaat meer moeite heeft het geloof in de Oekraïense overwinning in binnen- en buitenland overeind te houden.  

Met het ontslag van Zaloezjny en een complete shake-up van de militaire top in de maak probeert Zelensky de eenheid van toon en strategie te herstellen. In zijn videoboodschap zei hij dat het derde jaar van de invasie het jaar moet worden waarin 'Rusland zich zal moeten neerleggen bij onze kracht'. Elk jaar heeft zijn eigen karakter, aldus de president. Het eerste jaar van de invasie, 2022, werd bepaald door weerstand bieden en een begin maken met de herovering van het Oekraïense grondgebied. Het tweede jaar stond in het teken van grip krijgen op de Zwarte Zee. Oekraïne doorstond de winter van 22/23 ondanks Russische aanvallen op de energie-infrastructuur en herwon de controle over het luchtruim. 

'Maar helaas hebben wij onze doelen op het land niet bereikt', gaf Zelensky toe, doelend op het mislukte tegenoffensief van 2023. Er is een 'gevoel van stagnatie' dat 'de publieke stemming heeft beïnvloed'. 'Oekraïners spreken minder over de overwinning, maar het geloof in de overwinning is niet verloren'. Met een herschikking van de legertop en een verdere professionalisering van de oorlog hoopt Zelensky het tij te keren.

Intussen is het de vraag of personeelsbeleid de oplossing is voor de grote problemen waarmee Oekraïne worstelt: het gebrek aan wapens uit het Westen, de desillusies in eigen land, de uitputting van de frontsoldaten, de impopulariteit van de mobilisatie en de onverzoenlijke agressie vanuit Rusland, waar men heeft geleerd van de blunders uit het begin van de invasie. De vervanging van de populaire generaal kan de steun voor Zelensky bij soldaten en burgers een knauw geven. 

Patstelling

Generaal Zaloezjny, door Zelensky in juli 2021 tot opperbevelhebber benoemd, heeft een 'functie elders' in het staatsapparaat aangeboden gekregen, maar de kwesties die hij in zijn interviews en artikelen aanroerde zijn daarmee niet verdwenen. Allereerst was er het verschil van inzicht over de oorlogsdoelen. Waar Zelensky blijft vasthouden aan de optimistische boodschap dat Oekraïne de oorlog in 2024 kan winnen, trok Zaloezjny dat steeds openlijker in twijfel.

In een artikel van 1 november 2023 in The Economist sprak hij van een patstelling aan het front die met het huidige tekort aan wapens en mankracht niet doorbroken kan worden. 'Net als in de Eerste Wereldoorlog hebben we een niveau van technologie bereikt dat ons in een patstelling heeft doen belanden', aldus Zaloezjny. Alleen met een grote technologische doorbraak in de eigen wapenproductie zou Oekraïne de oorlog tot een goed einde kunnen brengen.

De generaal ontliep daarbij zijn verantwoordelijkheid niet. Hij gaf openlijk toe dat hij zich had verkeken op de Russen. ‘Dat was mijn vergissing. Rusland heeft minstens 150.000 doden te betreuren. In elk ander land zouden zulke verliezen een einde hebben gemaakt aan de oorlog’, zei hij. Zo niet in Rusland waar een mensenleven weinig waard is en waar het referentiepunt de vele miljoenen doden van de Tweede Wereldoorlog zijn.

In een interview in The Sun van 20 november 2023 wees Zelensky zijn opperbevelhebber terecht. ‘Met alle respect voor generaal Zaloezjny en alle commandanten, er is een absolute erkenning van de hiërarchie en dat is het. Als een militair zich met politiek inlaat dan is dat zijn goed recht, maar dan moet hij de politiek ingaan en dan kan hij zich niet met de oorlog bemoeien.’

Een dag na Zaloezjny's ontslag verzamelde Zelensky de nieuwe legertop. Zaloezjny kreeg een militaire onderscheiding. (foto presidentiële administratie).

Zaloezjny of Syrsky?

Valeri Zaloezjny (50) stamt uit een militair geslacht en groeide op bij het garnizoen van Zjitomir (150 km ten westen van Kyiv) waar zijn vader was gestationeerd. Hij doorliep twee militaire academies, in Odesa en Kyiv, maar verdiende zijn sporen in de oorlog in de Donbas. Terwijl voor zijn vader, sovjet-militair, de vijand in het westen gelegerd was, waren voor zoon Valeri inmiddels de Russen, de voormalige wapenbroeders, Oekraïnes grootste tegenstander.

Zaloezjny was brigadecommandant tijdens de beruchte slag rond spoorwegknooppunt Debaltseve in de Donbas, in januari 2015, toen Russische troepen de Oekraïners een gevoelige nederlaag toebrachten die hen dwong tot acceptatie van het vredesakkoord Minsk-2. Ook Syrsky speelde bij die slag een rol. Moskou ontkent tot op de dag van vandaag dat het Russische troepen waren die de oorlog in de Donbas destijds hebben doen kantelen. 

Direct na het einde van de Sovjet-Unie in 1991 werden er contacten aangeknoopt tussen de NAVO, Oekraïne en Rusland, maar na de annexatie van de Krim in 2014 schaalde de NAVO de betrekkingen met Rusland af, terwijl de samenwerking met Oekraïne werd geïntensiveerd.

Valeri Zaloezjny behoorde tot de jonge generatie Oekraïense officieren die vanaf 2014 getraind werden door de NAVO. Over die nieuwe soldaten zei hij eens: ‘Dit is een geheel  nieuwe lichting die het leger de komende 5 jaar compleet zal veranderen. Ze spreken bijna allemaal een buitenlandse taal, kennen het nieuwe instrumentarium en zijn goed belezen’. 

Oleksandr Syrsky  (58) is geboren in Rusland en opgeleid aan een militaire academie in Moskou. Als commandant van de landmacht was hij na de invasie verantwoordelijk voor de eerste en belangrijkste overwinningen tegen de Russen bij Kyiv en Charkiv. Tegelijkertijd wordt hij geassocieerd met de uitputtingsslag rondom Bachmoet, die grote aantallen Oekraïense (en nog meer Russische) soldaten het leven heeft gekost. Dat heeft hem bij de troepen niet populair gemaakt en hem zelfs de bijnaam 'de slager' opgeleverd.

Volgens Zelensky-biograaf Simon Shuster was de succesvolle ontzetting van de oostelijke frontstad Charkiv in het najaar van 2022 een beslissing van Zelensky zelf, die zich steeds meer met de militaire strategie ging bezighouden. Volgens Zaloezjny had alle aandacht moeten uitgaan naar een zuidelijke doorbraak richting de Krim. ‘Zelensky had een voorkeur voor demonstratieve overwinningen, die de wereld ervan moesten overtuigen dat Oekraïne daartoe in staat was’, zei Shuster in een interview met NOS-correspondent Gert-Jan Dennekamp. Voor Zaloezjny, die langzamer en methodischer te werk ging, moest juist de aanval op het Zuiden ‘de ruggegraat van de bezetter breken’. Zaloezjny had de pech dat Oekraïnes tegenoffensief op een mislukking is uitgelopen. Militaire historici moeten volgens de biograaf na de oorlog uitmaken wie er gelijk had. 

Tekort aan soldaten

President en generaal botsten ook al maanden over de mobilisatie van nieuwe soldaten. Zelensky weet dat het stricter doorvoeren van de mobilisatie een groot probleem zal worden, maar Zaloezjny eiste dat de huidige frontsoldaten na twee jaar onophoudelijk vechten zo snel mogelijk zouden worden afgelost.

Het Oekraïense parlement heeft vorige week in eerste lezing een wet aangenomen die de mobilisatie aanscherpt en ontduiken van de dienstplicht strenger bestraft. Ontduiking is een hardnekkig verschijnsel geworden. Volgens de BBC hebben de afgelopen jaren minstens 20.000 Oekraïense mannen in de weerbare leeftijd het land al dan niet legaal verlaten. Zelensky beseft hoe moeilijk het is om de bevolking voor de eindeloze oorlog gemotiveerd te houden. 

Volgens een recente peiling van het Razumkov Centre in Kyiv vond 61 procent van de bevolking begin 2023 dat het land de goede kant opging. Dat is een jaar later gedaald tot 41 procent, terwijl 38 procent het omgekeerde vindt. Wel is nog steeds 51 procent van de bevolking positief over de defensiecapaciteit en de internationale reputatie van het land. 

Oleksandr Syrsky, de nieuwe commandant der Oekraïense strijdkrachten. Foto Meta

Zelensky is bij de vervanging van de populaire Zaloezjny omzichtig te werk gegaan. Op 29 januari had hij een onderhoud met de generaal waarbij hij hem voorstelde zelf zijn functie op te geven. Naar verluidt weigerde Zaloezjny. Een president heeft het recht een opperbevelhebber te ontslaan, maar wat als de generaal weigert op te stappen? Of als de repercussies van zijn ontslag in de samenleving te groot zijn?

Een paar dagen na zijn gesprek met de president publiceerde Zaloezjny op 8 februari opnieuw een artikel met militaire adviezen, dit keer bij CNN. Oekraïne moet niet blijven hopen op redding uit het Westen, dat worstelt met zijn eigen interne politieke problemen en gebrek aan defensiecapaciteit, aldus de generaal. Het land moet zelf op grote schaal technologisch innovatieve productie in gang zetten. Het heeft een indrukwekkende staat van dienst, met drones ter land, ter zee en in de lucht, en kan de vijand blijven treffen waar hij het niet verwacht. 

Opnieuw hamerde hij op aflossing van de frontsoldaten. Maar hij leek inmiddels ook wel te snappen dat dat onrust in de maatschappij kan veroorzaken: ‘We moeten erkennen dat de vijand een aanzienlijke voorsprong heeft bij het mobiliseren van menselijk kapitaal en hoe dat afsteekt tegen het onvermogen van de staatsinstellingen in Oekraïne om de numerieke mankracht van onze strijdkrachten op te krikken zonder impopulaire maatregelen te nemen.’

Leger populairder dan de politiek

Als de fricties van de laatste maanden iets hebben laten zien, is het dat de positie van het leger in Oekraïne de afgelopen tien jaar fundamenteel is veranderd. In de Sovjet-Unie hebben militairen nooit een politieke rol gespeeld, het leger was totaal ondergeschikt aan de Communistische Partij. 

In 1991 waren de Oekraïense strijdkrachten niet meer dan een uitgekleed overblijfsel van het gedemonteerde Sovjet-leger. In 2014 losten Oekraïense soldaten nog geen schot om de Russische annexatie van de Krim te voorkomen (overigens onder sterke druk van het Westen).

Inmiddels is het leger, bijgestaan door de NAVO, ingrijpend gemoderniseerd en geprofessionaliseerd. Het heeft onschatbare ervaring opgedaan in het weerstaan van de overmacht van Russische troepen en legt daarbij een grote creativiteit en waaghalzerij aan de dag. Dat geeft gezag en steun onder de bevolking. Dankzij Poetin is het leger in de Oekraïense samenleving een factor van betekenis geworden. Maar waar de Russische president de muitende militaire crimineel Jevgeni Prigozjin na zijn Mars op Moskou domweg uit de lucht kan laten schieten, moet Zelensky zien in tijden van nood interne verdeeldheid te voorkomen.   

Moeders en vrouwen vragen op 8 december 2023 op het Majdanplein in Kyiv om de terugkeer van hun mannen die al twee jaar vechten aan het front (foto Kyiv Independent)

Of een complete vervanging van de militaire top daartoe het geëigende middel is moet nog maar blijken. Veel westerse militaire experts delen eerder de zorgen van Zaloezjny dan het optimisme van Zelensky. Het probleem van de Oekraïners, zo schrijft bijvoorbeeld de Australische militair expert Mick Ryan in zijn artikel Russia's Adaptation Advantage voor Foreign Affairs, is dat de Russen er steeds beter in slagen de Oekraïense innovaties te kopiëren of onschadelijk te maken. Ze hebben zich behoorlijk herpakt na het catastrofale eerste oorlogsjaar. Dat gevoegd bij de opvoering van de Russische militaire produktie brengt de Oekraïners steeds verder in het nauw. Zelensky is zich daar natuurlijk van bewust, maar kritische stemmen tot zwijgen brengen is geen oplossing voor de penibele fase waarin de oorlog zich bevindt. 

De Amerikaanse journalist Simon Shuster beschrijft in zijn net verschenen biografie De showman Zelensky’s opmerkelijke ontwikkeling. De president zag de Russische invasie niet aankomen en bleef nog weken na 24 februari 2022 hopen op onderhandelingen om de oorlog te stoppen. Hij was zelfs bereid daarvoor af te zien van Oekraïnes lidmaatschap van de NAVO. Een combinatie van de Russische wreedheden in Boetsja en de Russische nederlaag in de slag om Kyiv deed hem van mening veranderen: Oekraïne kon en moest de oorlog winnen. Van dat standpunt is hij niet meer afgeweken.

Tegen NOS-correspondent Gert-Jan Dennekamp zei Shuster, die al 17 jaar verslag doet uit Rusland en Oekraïne en voor zijn biografie Zelensky maandenlang op de voet heeft gevolgd, dat steeds meer Oekraïense militairen vinden dat Zelensky de bevolking duidelijk moet maken dat totale overwinning een illusie is ‘omdat het voor de militairen waarschijnlijk onmogelijk zal zijn die belofte waar te maken’. Ook uit de omgeving van de president klinken kritische geluiden. 'Veel mensen vertellen me: wat is de zin van deze oorlog als we eruit komen als een land dat op Rusland lijkt?', zei Shuster.

Met de wisseling in de militaire top hoopt Zelensky de eenheid in de gelederen hersteld te hebben. Uit zijn videoboodschap blijkt dat hij zich bewust is van de problemen die de militairen signaleren. Ook hij spreekt over professionalisering van het leger en belooft rotatie van de frontsoldaten. Op 6 februari kondigde hij de vorming aan van een speciale drone-eenheid binnen de strijdkrachten. Eerder zei hij al toe dat Oekraïne dit jaar zelf 1 miljoen drones gaat produceren.

Maar hoe het ontslag van Zaloezjny de overwinning op Rusland gaat bespoedigen is een open vraag.

Oekraïense nieuwe legeraanvoerder Oleksandr Syrsky in het veld (foto X)