De nieuwe verfilming van Michaïl Boelgakovs cultroman De Meester en Margarita is een doorslaand succes in Rusland. Militaristen en patriotten zijn verontwaardigd dat een film die volgens hen een kritiek is op de oorlog en het regime door de staat gefinancierd is en in de bioscopen draait. De censuur brengt de kijkers ertoe om in de film dingen op te merken die ze vroeger niet zagen, schrijft onze cultuurcriticus Andrej Archangelski. Hem treffen niet de mogelijke toespelingen op het heden, maar de onderliggende boodschap: het stalinisme en het poetinisme zijn synoniemen van het Kwaad.

Affiche van de film van Michaïl Loksjin

door Andrej Archangelski

In Rusland is de film ‘Meester en Margarita’ van regisseur Michaïl Loksjin en scenarioschrijver Roman Kantor uitgebracht. Deze verfilming van de roman van cultauteur Michaïl Boelgakov (1891-1940) is gemaakt met bijzonder veel speciale effecten en een budget van 1,2 miljard roebel (bijna 12,2 miljoen euro).

In twee weken tijd heeft de film een recette van bijna 1 miljard roebel opgebracht en de kosten er dus al bijna uitgehaald. Hoewel de film gaat over verzonnen personages, hebben militaristische en conservatieve commentatoren er kritiek in gezien op het regime van Poetin. Tegenstanders van de regering en de oorlog zien in de film een nieuw symbool van verzet. Omdat ze bang zijn dat de film verboden zal worden, haasten ze zich naar de bioscoop. Daarmee is in Rusland een nieuwe maatschappelijke discussie ontstaan die al weken duurt.

De vorige keer dat een discussie de Russische maatschappij spleet, gebeurde dit naar aanleiding van de serie Slovo patsana (‘Gozerseed’). Terwijl oorlog gevoerd wordt, discussiëren Russen over films; het lijkt wereldvreemd en absurd. Maar dat is het niet. Onder de strenge censuur is discussiëren over films op dit moment de enige massale (ofschoon passieve) mogelijkheid in Rusland om zonder risico van arrestatie of vervolging je mening te uiten.

Iedere discussie is verbonden met de oorlog, expliciet of impliciet

Film is massacultuur. Daarom praten miljoenen erover en dankzij de sociale media gebeurt dit buiten de staat om. De paradox van de censuur in een totalitaire maatschappij is dat in die omstandigheden elke discussie over een willekeurig onderwerp politiek wordt. En iedere discussie is verbonden met de oorlog, expliciet of impliciet. Je kunt van mening zijn dat het geen enkele invloed heeft. Of je kunt integendeel vinden dat zulke discussies belangrijk zijn. Ze bewijzen althans dat in Rusland niet iedereen hetzelfde denkt.

Geen films meer over het stalinisme

Een van Poetins eerste stappen toen hij president werd, was het stopzetten van de maatschappelijke discussies over het Sovjet-totalitarisme en het stalinisme als een verschrikkelijk wrede tijd. Poetin gaf te kennen dat de maatschappij moe was van het gepraat over misdaden uit het verleden en dat we een nieuw land moesten opbouwen. Met als effect dat de discussie over de schuld van het totalitarisme geatomiseerd werd en zich verplaatste naar oppositionele organisaties.

Daarom is er tijdens de meer dan twintig jaar van Poetins regime haast geen enkele grote film uitgebracht die de bronnen van het totalitarisme behandelde. Eind jaren tachtig en in de jaren negentig verschenen er wel zulke films.

Regisseurs kregen geld om films te maken in ruil voor volgen van de ongeschreven regels

Onder het mom van het redden van de Russische filmindustrie in kapitalistische omstandigheden bood Poetin cineasten gunstige financiering aan. In feite deed dat denken aan het systeem van staatsopdrachten in de Sovjet-tijd. Alleen loyale regisseurs en producenten die de ongeschreven regels van het spel volgden, kregen geld van de staat. Dat wilde zeggen: geen kritiek op de huidige tijd en het in de juiste termen over het verleden hebben. Daarbij is het toegestaan om de stalinistische bestuursmethoden te verketteren, maar het Sovjet-regime in z’n geheel mag niet worden afgewezen. En benadrukken dat ‘de mensen goed waren’ en dat er sowieso meer goed dan slecht was. ‘Ja, er was onderdrukking, maar anderzijds bouwden wij een machtig land op en versloegen wij het fascisme.’

Deze regels hielden een impliciet verbod op kritiek op het totalitarisme als fenomeen in.  Met als resultaat dat de Russische maatschappij in plaats van het totalitaire trauma en de schuld te verwerken (zoals Duitsland na 1945) haar ziekte verkoos te vergeten. Zoals Freud schreef, lost het onderdrukken van een trauma het probleem niet op en slaat het daardoor naar binnen. Precies dit ontbreken van een brede discussie en een vrijelijk doordenken over het totalitarisme heeft uiteindelijk geleid tot een nieuwe revanchistische impuls en tot oorlog. De oorlog is onder andere het gevolg van het onverwerkte trauma van het stalinisme.

Voor de oorlog bestonden er trouwens in Rusland onafhankelijke investeerders en producenten. Maar ook zij deden geen enkel voorstel van belang voor een film die het totalitarisme als fenomeen kritiseerde. Blijkbaar zagen regisseurs het nut er niet van in en begrepen ze dat dit onderwerp het massapubliek niet interesseerde. Kritiek op het stalinisme en totalitarisme was wel het thema van twee buitenlandse films die in de jaren 2010 uitkwamen: de zwarte komedie The Death of Stalin  (verboden in Rusland) en de HBO-serie Chernobyl op basis van het boek van Nobelprijswinnares Svetlana Aleksejevitsj.

In 2022 toonde de kunst ineens berouw

Na het begin van de oorlog gebeurde er plotsklaps iets merkwaardigs: de een na de andere anti-totalitaire en anti-stalinistische film kwam uit. Voor het maken van een film staat ongeveer twee tot drie jaar. We mogen dus aannemen dat de opnamen voor dit soort films ongeveer in 2020-2021 begonnen. Met als paradoxaal gevolg dat precies in 2022, toen de oorlog begon, minimaal vier anti-totalitaire en anti-fascistische films uitkwamen. Captain Volkogonov Escaped (de vertoning werd in Rusland verboden) en Patient No.1 over de dood van secretaris-generaal Tsjernenko (een symbolische film over de dood van het Sovjet-systeem). In 2023 kwam ook de film uit van Aleksandr Sokoerov Fairytale (over Stalin en Hitler in de hel, ook verboden in Rusland).

Affiche van Patient No. 1

Je zou kunnen zeggen dat de Russische kunst hiermee een verlaat berouw voor de oorlog toont. Daar kun je tegen inbrengen dat die films zinloos zijn omdat ze niet eens in Rusland worden vertoond (alleen op piratensites en op Europese festivals waren ze te zien).

De meester en Margarita werd echter gedraaid met overheidsfinanciering en kwam uit in het officiële Russische circuit. Het verhaal speelt in de jaren 1930 in het Moskou van Stalin, maar veel gebeurtenissen (zoals zovaak in films) zinspelen op het heden. Kritiseert de film werkelijk de zittende macht? Er is bijvoorbeeld een scène waarin schrijvers van plan zijn om de straat op te gaan en te protesteren tegen de machthebbers. Permanente bouwwerkzaamheden in de film zinspelen op de hervormingen van de Moskouse burgemeester Sobjanin tussen 2013 en 2016. Maar dat alles ziet er uit als luchtige toespelingen en onschuldige kritiek die door het Poetin-regime voor de oorlog werden toegestaan. Waarin ligt dan de oorzaak van het schandaal rond de film?

De oorzaak van het schandaal

Ten eerste is de norm voor loyaliteit in 2021 (toen de film gedraaid werd) en 2024 sterk veranderd. Wat drie jaar geleden nog gezegd kon worden is nu verboden. De paradox zit hem ook in het feit dat de totale censuur van vandaag de kijkers ertoe brengt om in de film dingen op te merken die ze vroeger niet zagen. Zo is het altijd geweest in Rusland, zowel onder de tsaren als onder de communisten. Onder de wreedste regimes leerden mensen om tussen de regels te lezen en te kijken, speurend naar toespelingen op kritiek op de machthebbers. Een van de sleutelscènes in de film is het bal van Satan, dat doet denken aan het ‘bijna naakt-feestje’ in december 2023. In de film staan de NKVD’ers (agenten van de geheime dienst) voor het eerst sinds lange tijd symbool voor het kwaad. En precies deze agenten zijn op het bal de belangrijkste gasten.

Het bal van Satan. Schermafbeelding van trailer.

Toch is de film meer dan simpelweg kritiek op het regime. De film is zo gemaakt, dat hij het verhaal in de context zet van de fundamentele begrippen goed en kwaad. Alsof de film wil zeggen dat er in het Rusland van Poetin niet een nieuwe universele ethiek in plaats van de totalitaire ethiek is gekomen.

De film zet het verhaal in de context van de fundamentele begrippen goed en kwaad

Het lot van de roman is ook verbazingwekkend. Boelgakovs belangrijkste roman ging erover hoe in het Moskou van Stalin in de jaren 1930 de duivel verscheen. Het boek kon tijdens Stalin niet verschijnen. Onder Chroesjtsjov werd de roman in een tijdschrift gepubliceerd (in 1966), maar verscheen als boek pas in 1973 (in een oplage van 30.000, in de Sovjet-tijd een heel kleine oplage). Pas na de perestrojka konden mensen de roman volledig lezen. Net als ander werk van Boelgakov (zoals Hondenhart) bespot het boek het Sovjet-systeem, betogend dat het land bestuurd wordt door dronkaards, oplichters en cynici.

Boelgakovs universele waarden

Een hoofdthema van Boelgakov is spotten met de poging van het Sovjet-bestuur om de menselijke natuur te veranderen. In dat opzicht kun je Boelgakov als een conservatieve schrijver beschouwen. Tegelijkertijd hamert Boelgakov erop dat er altijd universele waarden zijn waaraan de staat ondergeschikt is: goed en kwaad, liefde, waarheid, leugen, vertrouwen, talent.

Twee verfilmingen van De Meester en Margarita – in de jaren 1990 en 2000 – volgden het verhaal van het boek. Regisseur Loksjin vertelt het verhaal vanaf het midden of het einde en ineens krijgt alles een andere inkleuring (de meeste mensen in Rusland kennen de roman zowat uit het hoofd). Hij laat ons zien dat wij in een wereld leven waar er altijd gestreden wordt tussen goed en kwaad, tussen god en de duivel. En dat je juist vanuit dat gezichtspunt ons leven moet beschouwen.

Poetins ideologie ontkent universele waarden

Daarmee schiet de film in de roos. Want Poetins ideologie ontkent universele waarden. De andere steunpilaar van Poetins ideologie is cynisme. ‘Wij zijn slecht, maar iedereen is slecht, niet wij alleen.’ Boelgakovs roman en film zeggen: cynisme is domweg een spel aan de kant van het kwaad. De film laat zien dat macht altijd gewelddadig is, maar dat daaraan ook mensen schuldig zijn die passief blijven. De film laat ook zien dat er hogere waarden dan patriottisme en liefde voor het vaderland zijn (anders dat Poetins propaganda stelt). Daarom leidt het uitbrengen van zo’n film in Poetins Rusland tot een schandaal, ook al is er geen rechtstreekse kritiek in te zien. Daarbij komt dat de regering de film al niet meer kan verbieden, omdat dit het schandaal alleen maar groter zou maken.

De reactie van patriotten

De militaristen in Rusland voelden heel snel de verborgen boodschap van de film aan. Na 2022 waren ze ervan overtuigd dat ze de liberalen hadden verjaagd (de meesten van hen zijn uit Rusland vertrokken), maar ineens komt er toch een ‘liberale film’ in omloop. In de film worden Sovjet-gekkenhuizen getoond en wordt er kritiek op censuur geleverd. Dat zit allemaal ook in de roman van Boelgakov, maar op het scherm lijkt het een parodie op het hedendaagse Rusland. Want er worden weer mensen opgesloten in inrichtingen en ‘foute schrijvers’ verboden.

Aan het eind van de film staat Moskou in brand (in de roman gebeurt dat alleen met een restaurant) en daarin zien de patriotten ook een toespeling op de oorlog. Ze ontdekten ook binnen de kortste keren dat regisseur Loksjin (een zoon van Amerikaanse pro-Sovjet-emigranten, die in 1986 vanuit de VS naar de USSR verhuisden) op sociale media openlijk kritiek leverde op de oorlog tegen Oekraïne en geld doneerde aan Oekraïense collega’s.

Still uit De Meester en Margarita

Daarbij was het budget van De Meester en Margarita bijna volledig gefinancierd door het staatsfilmfonds. Nu eisen ze dat Michaïl Loksjin (die in de VS woont) op de lijst van extremisten en terroristen wordt gezet vanwege financiering van het Oekraïense leger. Hier een citaat dat de patriotten typeert: ‘Waarom brengen jullie een smerige bewerking van de grote Boelgakov, gemaakt door een anti-Russische regisseur, met overheidsgeld in omloop? Waarin aan het eind van de film het Moskou van Stalin explodeert en brandt, het Moskou waarin onze grootmoeders en grootvaders woonden, werkten en elkaar liefhadden? Waarom verdedigen jullie niet je eigen mensen?’

De cynische versie

Natuurlijk is er ook een cynische versie, namelijk dat het schandaal over de film in feite ten doel heeft de minister van cultuur Olga Ljoebimova te ontslaan. Dat het domweg een poging is om de cultuurbanen in Rusland te herverdelen. Die versie past bij het cynisme – op die manier kan de aandacht van het publiek worden afgeleid van de boodschap van de film. De versie ‘het draait allemaal om geld’ is in de Russische maatschappij heel populair, de maatschappij is zelf immers cynisch geworden.

De producenten van de film hebben een brief geschreven, waarin ze beweren dat regisseur Loksjin niet betrokken was bij de eindversie van de film en dat de filmploeg in Rusland die gemaakt heeft. In Rusland is het tegenwoordig gebruikelijk dergelijke brieven te schrijven teneinde een cultuurproduct te redden van vervolging.

Een verbazendwekkende paradox: Poetins medestanders verdedigen het stalinisme als hun eigen waarde. Daarmee geven ze toe dat het stalinisme hun religie is. Nog een paradox: kritiek op het stalinisme in de film wordt tegenwoordig opgevat als kritiek op het poetinisme. De held van de film, de Meester, ziet uit het raam van de kamer van de geheim agent gekruisigde mensen (een directe analogie met het lijden van Christus). De Meester en Margarita is een film geworden waarin het stalinisme en het poetinisme synoniemen van het Kwaad zijn. Zelfs als de regisseur dat niet zo heeft bedacht, is dat de conclusie.