De dood van Aleksej Navalny in een strafkamp boven de Poolcirkel is een enorme klap voor Russen die het Poetin-regime verafschuwen. Zijn moed en doorzettingsvermogen maakten hem een voorbeeld van velen. Maar zijn echte betekenis is dat hij een apolitieke natie heeft geleerd dat alleen hardnekkig en dagelijks politiek bedrijven het land kan veranderen, zegt cultuurcriticus Andrej Archangelski. Het lijkt of Poetin daar met politieke moord definitief mee heeft afgerekend, maar dat zaad zal ooit vrucht dragen. 

 Aleksej Navalny in een van de talloze rechtszaken tegen hem in Moskou

door Andrej Archangelski

Zwarte dagen vallen altijd in februari. In februari begon Poetin zijn oorlog tegen Oekraïne. In februari 2015 werd in Moskou de politicus Boris Nemtsov vermoord. In februari 2024 is Ruslands belangrijkste oppositieleider Aleksej Navalny omgekomen. Er is geen twijfel mogelijk dat Poetins regime schuldig is aan zijn dood. Nemtsov en Navalny waren niet alleen politici, het waren sociale optimisten. Ze geloofden in de toekomst en in het goede van de mens. Weer heeft Poetin die hoop de grond ingeboord. 

Het is nog te vroeg om de erfenis van Navalny naar waarde te schatten, maar duidelijk is al wel wat hij voor het Rusland van na de sovjet-tijd heeft gedaan. Hij heeft een omwenteling veroorzaakt in een eeuwenoude mentaliteit. 

In februari 1917 hadden de mensen in het Russische imperium schoon genoeg van de Eerste Wereldoorlog, die al vier jaar duurde, en gingen de straat op om te protesteren. Toen stortte het tsarenregime in drie dagen ineen. Negen maanden later grepen de bolsjewieken onder leiding van Lenin de macht. Die dictatuur duurde 70 jaar. In 1991 gingen de inwoners van de totalitaire USSR opnieuw de straat op om te protesteren en weer stortte het sovjet-systeem in drie dagen in. 

In de twintigste eeuw bleek de Russische samenleving twee keer in staat een sociaal wonder te verrichten - maar nooit lukte het haar de verworven vrijheden te behouden. De reden daarvoor is dat Rusland nooit een politieke traditie heeft gekend. Men is onbekend met de gewoonte om collectief, emotioneel en tegelijkertijd rationeel en consequent te handelen om een machtswisseling door te voeren en nieuwe spelregels te installeren, nieuwe maatschappelijke instituties te creëren en de macht te controleren via een sociaal contract zoals dat in Europa of de VS bestaat. 

Aan het begin van deze eeuw is de meerderheid van de Russen opniew ingeslapen, 'in slaap gedommeld', zoals de dichter Dmitri Bykov schreef. In die jaren had het democratische Rusland zijn leiders – Nemtsov, Kasjanov, Kasparov, Chodorkovski – en zij vormden de oppositie tegen het Poetin-regime. Maar zij bleven zich houden aan de spelregels van het Kremlin.

Entree van Navalny

Halverwege het eerste decennium van de twintigste eeuw dook een nieuwe naam op: Aleksej Navalny. Hij hoorde bij geen enkele politieke clan. In zulke gevallen pleegt men te zeggen: 'Hij maakte zijn entree in de politiek'. Maar het probleem was dat er in Rusland geen politieke traditie bestond. 

Navalny kun je vergelijken met de homo universalis van de 18de eeuw, toen een individu nog op heel verschillende terreinen tegelijk ontdekkingen kon doen: tegelijkertijd geleerde, kunstenaar en filosoof was. Navalny heeft tenminste drie nieuwe tradities gegrondvest in Rusland: 1. deelnemen aan de politiek als normaal gedrag van de moderne mens. 2. systematisch onderzoek doen naar corruptie als middel om de macht te controleren. 3. politieke oppositie transformeren tot een werkzame structuur. 

Bij talloze demonstraties in Rusland liep Navalny voorop. Hier in Moskou in 2013 met politicus Ilja Jasjin, nu in een strafkamp in Oedmoertië 

We kunnen daar nog aan toevoegen dat Navalny ook nog eens een succesvol publicist en zelfs filosoof was. Beter dan wie dan ook formuleerde hij in een van zijn artikelen het credo van de post-sovjet-ethiek: 'Niet liegen, niet stelen'. Eveneens muntte hij de droom van het 'prachtige Rusland van de toekomst', dat aan zal breken na Poetins vertrek. Maar het belangrijkste blijft toch dat hij de Russen leerde dat politiek een normaal dagelijks bedrijf is.

Dat moge vreemd klinken in westerse oren, dat je een samenleving moet leren met politiek om te gaan. In landen met een lange democratische geschiedenis heeft de 'gewenning aan politiek' eeuwenlang geduurd. In het Rusland van na de USSR, dat met vrijheid geen ervaring had, moest de samenleving geschoold worden in de meest elementaire dingen, zoals je een kind leert lopen en eten. In de jaren '90 heeft niemand die moeite genomen.  

Pas Navalny heeft ons allemaal laten zien dat politiek dagelijkse arbeid is. Het is iets als elementaire hygiëne, als twee keer tandenpoetsen per dag. Naar demonstraties ga je als naar je werk – die nieuwe cultuur is dankzij Navalny in de grote steden ontstaan. Politiek is opkomen voor je rechten op alle niveaus. Elke strijd, of het nu is voor schone lucht of voor een schone binnenplaats, is politiek. Politiek bedrijven is juist, modern en modieus geworden (vooral sinds de entree van internet dat niet totaal wordt gecontroleerd door de overheid). Zonder dagelijkse politieke hygiëne kan democratie niet bestaan, zelfs als de vrijheden gegarandeerd zijn door de constitutie, zoals ook in Rusland sinds de jaren '90 het geval is. 

Slim stemmen

Met dit doel voor ogen heeft Navalny verschillende middelen gecreëerd. Zo bedacht hij hoe je het Poetin-systeem te slim af kunt zijn tijdens verkiezingen, gewoon door gebruik te maken van de spelregels. In 2011 stelde hij voor het eerst de tactiek voor: 'Stem voor wie je wil, met uitzondering van de regeringspartij!' (Poetins partij Verenigd Rusland).

Die tactiek leidde niet tot de overwinning van de democratie (omdat de officiële tegenstanders van het Kremlin ook nep-kandidaten waren), maar Navalny leerde ons daarmee hoe je je doelen kunt bereiken binnen het raamwerk van de constitutie. In Moskou en andere grote steden leidde dat vervolgens in de jaren 2010 tot de opkomst van eigen democratische kandidaten op het niveau van de gemeentepolitiek. 

Na Navalny's vergiftiging met zenuwgas novitsjok stuurde Bondskanselier Merkel een vliegtuig om hem in Berlijn te laten behandelen.

Maar de landelijke politiek lag nog open. In het tweede decennium van deze eeuw werd Navalny een politicus van landelijke betekenis.  In de jaren 2016-17 gingen zelfs scholieren voor Navalny de straat op, zo modieus was politiek geworden. Dat was de reden dat Navalny voor het Kremlin de grootste vijand werd. 

Hij mikte immers niet alleen op het systeem van Poetin, maar op de hele totalitaire traditie van Rusland, die veel machtiger wortels heeft dan het Poetinisme. Het Poetin-systeem prent de mensen in dat 'politiek smerig en gevaarlijk is'. Een primitieve truc die moest verhullen dat 'politiek aan het Kremlin toebehoort en dat wij het land zonder jullie zullen besturen'.  

Maar Navalny's boodschap was: 'De politiek is van iedereen en iedereen moet zich ermee bezighouden'. Poetins doel staat daar lijnrecht tegenover: hij wilde de zwakke democratische instincten vernietigen die na de perestrojka en in de burgerlijke hervormingen van de jaren '90 in de samenleving waren ontstaan. 

Politieke fouten

Natuurlijk heeft Navalny politieke fouten gemaakt. Hij was al een politicus van wereldformaat, maar sprak zich zelden uit over internationale thema's, zoals de verkiezing van Trump in Amerika of de revolutie in Oekraïne. Navalny concentreerde zich op de strijd tegen de corruptie onder hoge functionarissen van het Kremlin. Hij ging ervan uit dat de diefstal van de Kremlinkliek tot verontwaardiging zou leiden. Kritiek op de corruptie van het Poetin-regime moest de hefboom worden waarmee de boot zou kapseizen.

Op 23 januari 2021 gingen in Petersburg en andere steden duizenden de straat op om te protesteren tegen de arrestatie van Navalny na terugkeer van behandeling in een Duits ziekenhuis tegen de gifmoordaanslag op hem 

Maar hierin vergiste Navalny zich. Miljoenen mensen bekeken zijn onderzoeksprojecten op internet, maar de reactie was veeleer: 'We weten dat ze stelen. Nou en? We stelen zelf ook.' Diefstal is in Rusland nooit als iets vreselijks beschouwd, omdat hier nooit een universele ethiek is geformuleerd over goed en kwaad. Daarom hebben de onderzoeken van Navalny geen politieke gevolgen gehad. 

Zijn terugkeer uit Duitsland naar Rusland na zijn vergiftiging was de daad van een idealist. Men zegt wel: 'Dat is erg Russisch'. Navalny was een behoorlijk rationeel mens, maar dit was een voorbeeld van persoonlijke moed. Ik heb Boris Nemtsov eens gevraagd hoe ver hij bereid was te gaan. Nemtsov zei: 'Ik ben bereid voor mijn overtuigingen naar de gevangenis te gaan, maar niet om ervoor te sterven.'

Misschien was Navalny daartoe wel bereid, temeer daar hij al een dodelijke gifaanslag had doorstaan in augustus 2020. Zijn terugkeer naar Rusland kun je een bijbels thema noemen (hij liep vrijwillig de muil van de leeuw binnen) of een daad in de geest van de oude Romeinse geschiedenis (zoals Gaius Mucius Scaevola zijn hand in het vuur stak om te laten zien dat de geest niet gedood kan worden). Het was in ieder geval een epische daad die in de geschiedenis een plaats zal krijgen. 

Navalny, geboren in 1976, is een kind van de perestrojka. Velen vergeten dat. Ik ben ook uit die generatie. Sovjet-kinderen uit het einde van de jaren '70, begin '80 groeiden op met films over de Tweede Wereldoorlog: wij werden voorbereid op heldendaden, op opoffering, we moesten bereid zijn om voor (sovjet)ideeën te sterven. In de jaren '90 leek dat allemaal belachelijk en onnodig. 

 Navalny's onderzoek naar het luxueuze paleis van Poetin in Gelendzjik aan de Zwarte Zee. Hier Poetins slaapkamer.

Enerzijds was dat juist: we dachten dat persoonlijke offers niet meer nodig waren. Maar voor je overtuigingen betaal je te allen tijde een prijs en misschien wilde Navalny ons dat met zijn terugkeer laten zien. Hij herinnerde ons eraan dat helden van alle tijden zijn. Hij bewees dat politicus een heroïsch beroep is en dat een politicus bereid moet zijn tot daden die door ethische principes worden gedicteerd. 

Zo plaatste hij zich op een rij met andere heroïsche eenlingen uit de Russische geschiedenis, te beginnen met de dekabristen en de aanhangers van de beweging van de Volkswil, en ook met de sovjet-dissidenten. Je kunt zijn daad ook Shakespeariaans noemen in de geest van Hamlet. Navalny begreep als geen ander de sadistische, pathologische aard van het Poetin-regime. Door zich vrijwillig uit te leveren aan sadisten toonde hij de wereld hun ware gezicht, hun middeleeuwse wraakzucht.

Navalny was van mening dat een Russische politicus met zijn volk moet zijn. Dat is een betwistbare stelling. De Russische geschiedenis kent veel voorbeelden van politieke emigratie die zich in het buitenland wist te verenigen voor terugkeer naar Rusland, wanneer de mogelijkheden daarvoor zich aanboden. Dat gebeurde met de sociaal-democraten – en met Lenin. Een grote leider in de emigratie vergroot de kansen op vereniging van oppositiekrachten.  

De Russische oppositie heeft momenteel grote moeite zich te verenigen. Juist Navalny's Anticorruptiefonds FBK, in ballingschap, wil zich bij niemand aansluiten, omdat ze van mening zijn dat zij de grootste politieke oppositie vertegenwoordigen. Als Navalny in het buitenland was gebleven zou hij wellicht in staat zijn geweest de oppositie aaneen te smeden. Maar coalities smeden was niet zijn sterkste kant. Mogelijk was dat zijn grootste strategische fout.

Dat is een les voor ons allen: politiek is het vermogen om je te verenigen met mogelijke bondgenoten. Sceptisch kun je constateren dat alle mensen die door Navalny zijn opgevoed in 2022 uit Rusland zijn geëmigreerd en dat er in ons eigen land niemand over is gebleven. Nu zijn ook zij hun leider kwijt. 

Navalny en zijn vrouw Julia (foto Instagram Julia Navalnaja)

Politicoloog Kirill Rogov is het hier niet mee eens. 'De paradox is dat de burgermaatschappij er in de jaren '80 beroerder aan toe was dan nu. Toen was er niets. Nu is er iets', zegt hij. In filosofische bewoordingen wijst Rogov hiermee op het resultaat van de nalatenschap van Navalny, die miljoenen mensen in aanraking heeft gebracht met politiek. En zelfs als je die mensen nu niet hoort of ziet hebben zij hiermee een nieuwe ervaring opgedaan. 

Door middel van oorlog wil Poetin de geest van de politiek voor eens en altijd uit Rusland verjagen. Het lijkt er vandaag op dat hij daarin is geslaagd. We zien hoe klein de protesten zijn in Rusland, het gaat om heldhaftige eenlingen, we zijn terug op het niveau van de dissidenten. Maar een massale kennismaking met de politiek kun je, anders dan de persoon Navalny, niet doden. En deze mensen zullen bij een nieuwe historische ontwikkeling de kans hebben hun land te veranderen, omdat Navalny hen geleerd heeft hoe je dat doet. 

Wat Navalny gedaan heeft kunnen we pas over tien of twintig jaar beoordelen. Zo gaat het altijd met grote historische persoonlijkheden. Hun echte betekenis beseffen we pas jaren later.