Waarheid en leugen zijn relatieve begrippen geworden. Geruchten of smadelijke roddels zijn ‘een mening’ of een ‘alternatief standpunt’ . Steeds vaker negeren politieke campagnevoerders feiten en argumenten. Alleen emoties tellen. Het maakt het voor Poetin, Trump en de Brexit-leiders gemakkelijk om de kiezers te manipuleren. Op hun beurt kunnen de burgers zich overgeven aan een gevoel van bevrijding. Feiten, logica en coherentie, dat is iets van de vorige eeuw.

door Peter Pomerantsev

Terwijl zijn leger brutaal de Krim annexeerde, verscheen Vladimir Poetin op tv en vertelde de wereld grijnzend dat er geen Russische soldaten in Oekraïne waren. Het was niet zozeer liegen als wel zeggen dat de waarheid er niet toe deed. Als Donald Trump in een grillige bui feiten verzint en zegt dat hij zag hoe duizenden moslims in New Jersey juichten toen de Twin Towers instortten of dat de Mexicaanse regering met opzet ‘slechte’ immigranten naar de VS stuurt, als natrekkers van feiten 78% van zijn uitlatingen als onwaar kwalificeren, maar hij toch Amerika’s presidentskandidaat wordt, dan lijkt het erop dat feiten niet langer ertoe doen in de vrije wereld.

Toen de Brexit-campagne verkondigde ‘laten wij de National Health Service de 350 miljoen pond geven die de EU wekelijks van ons afpakt’ en toen na het winnen van het referendum deze bewering als een ‘vergissing’ werd afgedaan door een Brexit-leider en een tweede het uitlegde als een ‘ambitie, dan is het duidelijk dat we leven in een wereld voorbij de feiten of voorbij de waarheid. Niet zomaar een wereld waar politici en media liegen – zij hebben altijd gelogen – maar een waar het hen niet kan schelen of ze de waarheid spreken.

Hoe zijn we hier aangeland? Komt het door de technologie? Door economische globalisering? Door het resultaat van op elkaar gestapelde filosofische theorieën? Het afschudden van het gewicht van feiten – die loden symbolen van onderwijs en gezag, vermaningen die ons wijzen op onze plaats en onze beperkingen – geeft een jeugdige blijdschap, maar waarom gebeurt deze rebellie juist nu?

Digitaal lopend vuurtje

Veel mensen wijten het aan de technologie. In plaats van een nieuwe tijd van waarheid verspreiden, zorgt het informatietijdperk voor het verspreiden van leugens in wat techies een ‘digitaal lopend vuurtje’ noemen. Tegen de tijd dat een natrekker van feiten een leugen heeft betrapt, zijn er alweer duizend nieuwe leugens in omloop, en alleen al het volume van ‘desinformatie-watervallen’ maakt het onmogelijk deze fictie een halt toe te roepen. Wat er toe doet is dat op de leugen geklikt kan worden en daarvoor is bepalend hoe een verhaal aansluit bij bestaande vooroordelen. Algoritmes die door bedrijven als Google en Facebook zijn ontwikkeld, baseren zich op je vorige zoek- en doorklikacties, zodat je met elk zoek- en doorklikactie je eigen voorkeur bevestigd ziet. Sociale media, tegenwoordig de belangrijkste nieuwsbron voor de meeste Amerikanen, voeren ons echoruimtes binnen van mensen die er net zo over denken en ons voeden met dingen die ons beter doen voelen - of ze waar zijn of niet.

Nostalgie naar veilig verleden

Technologie heeft wellicht ook een subtielere invloed op onze verhouding met de waarheid. De nieuwe media met hun ontelbare schermen en stromen, maken de werkelijkheid zo gefragmenteerd dat die ongrijpbaar wordt en ons in de richting duwt of ons toestaat te vluchten in een virtuele werkelijkheid en fantasie. Fragmentatie in combinatie met de desoriëntatie van globalisering, maakt dat mensen verlangen naar een veiliger verleden. Het kweekt nostalgie. ‘De 21-ste eeuw wordt niet gekenmerkt door het zoeken naar het nieuwe’, schreef de overleden Russisch-Amerikaanse filologe Svetlana Boym, ‘maar door de verspreiding van nostalgie... nostalgische nationalisten en nostalgische kosmopolieten, nostalgische ecologen en nostalgische metropoolliefhebbers, die pixels op elkaar afvuren in de blogosfeer.’

Zo verkopen Poetins trollenlegers op internet dromen van een herboren Russisch imperium en Sovjet-Unie; stuurt Trump tweets om ‘Amerika weer groot te maken’; verlangen Brexiteers op Facebook naar het verloren Engeland; en verheerlijk de snuff-movies van IS een mythisch kalifaat.

Fantasieland

‘Restauratieve nostalgie’, betoogde Boym, streeft er met ‘paranoïde vastberadenheid’ naar om het verloren vaderland te herstellen, vindt dat het zelf ‘waarheid en traditie’ vertegenwoordigt, is geobsedeerd door grootse symbolen en ‘zet emotionele binding in de plaats van kritisch denken... In extreme gevallen kan deze nostalgie een fantasieland scheppen, ter wille waarvan men bereid is te sterven of te doden. Onnadenkende nostalgie kan monsters baren.’

De vlucht in technologische fantasieën is verweven met economische en sociale onzekerheid. Als alle feiten je vertellen dat je geen economische toekomst hebt, waarom zou je dan naar feiten willen luisteren? Als je in een wereld leeft waar een kleine gebeurtenis in China ertoe leidt dat mensen in Lyon hun levensonderhoud verliezen, waar je regering geen greep lijkt te hebben op wat er gebeurt, dan zakt het vertrouwen in oude
gezagsinstituties – politici, academici, media – in elkaar.

Michael Gove, een van de leiders van Brexit

Zo beweerde Brexit-leider Michael Gove dat de Britten ‘hun buik vol van deskundigen hebben’, gaat Trump tekeer tegen de ‘lamestream’ media en de bloei van ‘alternatieve’ nieuwssites. Paradoxaal genoeg zijn mensen die de ‘gevestigde’ media wantrouwen meer geneigd om desinformatie te slikken, zo bleek uit een onderzoek van de Northeastern universiteit. Gezonde scepsis eindigt in een zoektocht naar wilde complotten. De door het Kremlin van Poetin gecontroleerde televisie vindt Amerikaanse complotten achter alle gebeurtenissen, Trump speculeert dat 9/11 het werk van insiders was en een deel van de Brexit-campagne meende dat Groot-Brittannie aangevallen werd door een Duits-Frans-Europese samenzwering.

Geruchten zijn een ‘mening’

‘Er bestaat niet zoiets als objectieve verslaggeving’, beweren de bazen van Poetins propaganda-kanalen Dmitri Kiseljov en Margarita Simonjan als antwoord op de vraag uit te leggen welke redactionele uitgangspunten ze hanteren, wanneer ze samenzweringstheorieën als net zo geldig presenteren als onderzoek dat met bewijs is gestaafd. Het internationaal kanaal van het Kremlin, RT, zegt een alternatief gezichtspunt te geven, maar in de praktijk betekent het dat de redacteur van een marginaal rechts blad even geloofwaardig wordt gepresenteerd als een universitaire academicus en vindt RT een leugen net zo geschikt voor uitzending als een feit.

Dmitri Medvedev met RT-directeur Margarita Simonjan. Foto Kremlin.ru

Donald Trump speelt een soortgelijk spel doordat hij wilde geruchten voorstelt als een redelijke of alternatieve mening, verhalen rondstrooit dat Obama een moslim is of dat Ted Cruz in het geheim een Canadees paspoort heeft, terwijl hij zich indekt met ‘veel mensen zeggen....’

Dit gelijkstellen van waarheid en leugen is geïnspireerd door en maakt gebruik van postmodernisme en relativisme dat in alles is doorgedrongen en de afgelopen dertig jaar vanuit de wetenschap de media heeft bereikt en vanuit de media al het andere. Deze denkrichting heeft Nietzsche’s maxime dat er geen feiten zijn, maar alleen interpretaties zo opgevat dat iedere versie van gebeurtenissen slechts een van de narratieven is, waarbij leugens kunnen worden vergeven als ‘een alternatief standpunt’ of ‘een mening’, want ‘alles is relatief’ en ‘iedereen heeft z’n eigen waarheid’ (en op internet is dat ook zo).

Niets bestaat buiten de tekst

De Italiaanse filosoof Maurizio Ferraris, een van de oprichters van het Nieuwe Realisme en een van de beste critici van het postmodernisme, betoogt dat we de culminatie zien van meer dan twee eeuwen filosofie. De oorsponkelijke beweegreden van de Verlichting was analyse van de wereld mogelijk maken door het recht om de werkelijkheid te interpreteren af te pakken van god en aan de individuele rede toe te kennen. Descartes’ ‘ik denk dus ik ben’ verplaatste de zetel van kennis naar de menselijke geest. Maar als het enige wat je kunt kennen je eigen geest is, dan is zoals Schopenhauer het zei, ‘de wereld mijn voorstelling’.

Aan het einde van de 20e eeuw gingen postmodernisten verder door te beweren dat er ‘niets buiten de tekst’ bestaat en dat al onze ideeën over de wereld afgeleid zijn van de machtsmodellen die ons zijn opgedrongen. Dit heeft tot een syllogisme geleid dat door Ferraris zo wordt verwoordt: ‘Alle werkelijkheid is geconstrueerd door kennis, kennis is geconstrueerd door macht en dus is alle werkelijkheid geconstrueerd door macht. Zo...blijkt de realiteit een constructie van macht te zijn, waardoor zij zowel afschuwelijk als kneedbaar is.’

Niets bestaat zonder tv

Postmodernisme stelde zichzelf eerst voor als emancipatoir, als een manier om mensen te bevrijden van de onderdrukkende narratieven waaraan zij waren onderworpen. Maar, zoals Ferraris uiteenzet, ‘de opkomst van populisme via de media leverde het voorbeeld hoe afscheid nemen van de werkelijkheid het tegendeel van emancipatoir was’.

Poetin met Berlusconi in Italië, 2008. Foto Kremlin.ru

Als de werkelijkheid eindeloos kneedbaar is, dan kon Berlusconi, die sterke invloed op Poetin heeft gehad, met recht beweren: ‘Begrijp je niet dat iets niet bestaat - een idee, een politicus of een product - als het niet op televisie is geweest?’; dan kon de regering-Bush een oorlog legitimeren op basis van desinformatie. ‘Als we handelen, maken we onze eigen werkelijkheid’, heeft een naaste adviseur van Bush, men denkt Karl Rove, tegen de New York Times gezegd, ‘en terwijl jullie die werkelijkheid bestuderen – met verstand, zoals jullie dat doen – handelen wij weer en scheppen weer een nieuwe werkelijkheid.’

Erger nog, door te stellen dat alle kennis (onderdrukkende) macht is, trok het postmodernisme het kleed onder ons weg om argumenten tegen de macht in te brengen. In plaats daarvan poneerde het: ‘Omdat rede en intellect vormen van overheeersing zijn...moet bevrijding gezocht worden via gevoelens en het lichaam, die louter vanwege zichzelf revolutionair zijn.’

Emoties in plaats van feiten

Het verwerpen van argumenten die op feiten zijn gebaseerd ten gunste van emoties wordt een waarde op zich. De politieke echo hiervan klinkt door in het denken van Arron Banks, de oprichter van de Verlaat de EU campagne: ‘De blijf-campagne bracht feit, na feit, na feit, na feit. Dat werkt niet. Je moet mensen bereiken met emoties. Het is het succes van Trump.’ Ferraris ziet de wortel van het probleem in de reactie van filosofen op de opkomst van natuurwetenschap in de 18e eeuw. Toen natuurwetenschap de interpretatie van de realiteit overnam, werd de filosofie anti-realistischer teneinde een plek te behouden waar zij nog een rol kon spelen.

Als ik probeer zin te geven aan de wereld waarin ik opgroeide en leef – een wereld waarin in mijn geval Rusland, de EU, Groot-Brittannië en de VS het kader schept – dan hoef ik niet zo ver in het verleden te duiken om een tijd te vinden toen feiten er nog toe deden. Ik herinner me dat feiten ontzettend belangrijk waren in de Koude Oorlog. Zowel de sovjet-communisten als de westerse democratische kapitalisten vertrouwden op feiten om te bewijzen dat hun ideologie juist was. Als de communisten betrapt werden op leugens, dan reageerden ze woedend. Het was belangrijk om te worden gezien als een partij wier feiten klopten.

Waarom was dat zo? Voor beiden gold dat ze, althans officieel, probeerden om een idee van rationele vooruitgang te bewijzen. Ideologie, verhaal en het gebruik van feiten gingen hand in hand. Zoals de Britse media-ondernemer en activist Tony Curzon Price mij heeft uitgelegd, tijdens een oorlog tellen leiderschap en gezag voor je eigen veiligheid. Voor feiten kijk je naar de leiders.

Spindokters

Toen kwamen de jaren 1990. Geen vooruitgang om naar te streven, niets te bewijzen. Feiten werden gescheiden van politieke verhalen. Dat gaf geluk, het was een tijd van hedonisme en Ecstasy, waarin we de feiten van onze bankrekeningen konden negeren en zoveel schuld maken als we wilden. Zonder feiten en ideeën werden de nieuwe meesters van de politiek spindokters en politieke technologen. In Rusland smolten tsaristische en KGB-tradities van het creëren van politieke marionetten samen met westerse PR trucs teneinde een Potemkin-democratie te scheppen waarbij het Kremlin alle narratieven en alle partijen van uiterst links tot uiterst rechts manipuleerde.

Dit begon in 1996 toen neppartijen en nepnieuws gebruikt werden om president Jeltsin te redden en het verspreidde zich als een model voor ‘virtuele politiek’ dat in Eurazië werd nagebootst (Trumps spindokter Paul Manafort werkte in de wereld van het Kremlin in 2005 om de Oekraiense president Janoekovitsj te kneden). In GB kwam het fenomeen tevoorschijn door de bespottelijk grote macht van Alastair Campbell, een niet gekozen woordvoerder van Tony Blair.

Alastair Campbell, de woordvoerder van Blair

In de VS begon het met de Eerste Golfoorlog, door de Franse cultuurcriticus Baudrillard beschreven als een zuivere media-uitvinding, en ging door tot de Tweede Golfoorlog en Rove’s legendarische uitspraak ‘wij scheppen de werkelijkheid’. Maar ondanks al hun cynisme waren de spindokters en politieke technologen op dat moment nog steeds een illusie van de waarheid aan het bakken. Hun verhalen moesten coherent zijn, zelfs als ze niet veel feiten bevatten.

Iedereen liegt

Toen de werkelijkheid de verhalen inhaalde – de verhalen over Irak stortten ineen en de beurs crashte – was een reactie ontkenning dat feiten ertoe doen of benadrukken niet om feiten te geven. Dit biedt bestuurders veel voordelen en is een opluchting voor kiezers. Poetin hoeft niet met een overtuigender verhaal te komen, hij hoeft alleen maar duidelijk te maken dat iedereen liegt, hij hoeft alleen maar de morele superioriteit van zijn vijanden te ondermijnen en zijn bevolking ervan te doordringen dat er geen alternatief voor hem bestaat. ‘Als Poetin brutaal liegt dan wil hij dat het Westen er op wijst dat hij liegt’, zegt de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev, ‘zodat hij kan jij-bakken en kan zeggen “maar jullie liegen ook’’.’ En als iedereen liegt, dan is alles mogelijk, of het nu je eigen leven betreft of de inval in andere landen.

Dit is een (duister) plezier. Alle waanzin die je voelt kun je de vrije hand geven en dat is prima. Trumps essentie is het legitimeren van het plezier om te schelden, de blijdschap van zuivere emotie, vaak woede, zonder enige betekenis. En een publiek dat al een decennium zonder feiten leeft, kan nu toegeven aan een totale anarchistische bevrijding van coherentie.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Granta