Poetin heeft vrij spel. De verkiezingsuitslag, hoe ongeloofwaardig ook, geeft het Kremlin de mogelijkheid om verder te bouwen aan een bunkermaatschappij in permanente oorlog. Welke beleidsveranderingen zijn er komende tijd te verwachten? Hubert Smeets inventariseert enkele mogelijke koerswendingen die een indicatie kunnen zijn voor het nieuwe Rusland dat Poetin in zijn vijfde ambtstermijn in petto heeft.

Verkiezingsfeest op Rode Plein met tegenkandidaten (v.l.n.r) Vladislavc Davankov, Leonid Sloetski, Vladimir Poetin en Nikolaj Charitonov. Foto Kremlin.

Door Hubert Smeets

President Vladimir Poetin ziet zijn eclatante verkiezingszege als een mandaat om de Russische oorlog met het ‘collectieve Westen’ in Oekraïne compromisloos voort te zetten en de teugels in Rusland zelf niet te laten vieren.

Op een persconferentie na zijn overwinning werd hij omringd door een groep jonge mannen en vrouwen die hij presenteerde als ‘krijgers’ die, net als in de tijd van het Oude Roes (862-1240), hun eigen ‘landstormmilities’ vormden om het vaderland te verdedigen. ‘Dit zijn mensen die niet alleen aan zichzelf hebben gedacht, maar ook aan toekomstige generaties, dat wil zeggen aan jou en mij. Veel concrete taken staan ons nog te wachten. Maar dit verkiezingsresultaat biedt de garantie dat die taken zullen worden vervuld en dat de doelen worden bereikt’, aldus Poetin zondagnacht na het sluiten van de stembussen.

Onderhandelingen over Oekraïne achtte hij niet uitgesloten, maar niet uit medelijden omdat de ‘tegenstander geen patronen meer heeft’. De NAVO speelt daarom met vuur als ze, net als de Franse president Emmanuel Macron, denkt als westerse alliantie met ‘eigen contingenten’ in Oekraïne mee te kunnen vechten. ‘In de hedendaagse wereld is alles mogelijk’. Maar het idee van Macron ‘is slechts één stap verwijderd van een grootschalige derde wereldoorlog’, zei Poetin.

‘Het volk is wakker geworden. Poetin heeft zo’n kolossaal vertrouwensvotum’ gekregen dat hij nu de vrije hand heeft in zijn strijd voor een nieuwe wereldorde, concludeerde host Vladimir Solovjov in zijn talkshow zondagavond. Er klonk een onbeheersbare behoefte aan wraak uit zijn woorden, een roep om revanche op het Westen, ‘fascisten’ en andere ‘minderwaardige zwijnen'.

Hoe zal het Kremlin komende tijd met dit volksmandaat omgaan? Wordt ook Poetin zelf duizelig van zijn electorale succes? Behalve in zijn overwinningspersconferentie op de verkiezingsavond heeft Poetin zich nog niet in de kaart laten kijken. Maar op basis van het verleden zijn er wel een aantal terreinen op te sommen, waar de herkozen president zich binnen afzienbare termijn kan laten gelden.

Tweede mobilisatieronde

Een tweede mobilisatieronde is voor de Russische bevolking een van de belangrijkste besluiten die aan de orde kan komen. Sinds de zogeheten ‘gedeeltelijke mobilisatie’ in september 2022 is Poetin teruggedeinsd voor verplichte rekrutering voor het front. Voor de verkiezingen gonsde het niettemin geruchten dat hij zich na een overwinning vrij zou voelen voor een nieuwe mobilisatie.

Het Kremlin wilde via de presidentsverkiezingen afrekenen met het idee dat de invasie in Oekraïne primair ‘Poetins oorlog’ is, zoals talrijke westerse regeringsleiders en politici in den beginne zeiden en hoopten, voorspelde de journalist Maksim Troedoljoebov aan de vooravond van de verkiezingen in een interview met de onafhankelijke website Republic. ‘Tachtig procent voor Poetin betekent dus 80 procent voor de oorlog’, aldus Troedoljoebov toen. Dat argument is alleen maar sterker geworden door de claim dat de president maar liefst 87,28 procent van de Russen achter zich heeft staan. 

Proteststem rond noen: bescheiden succes

Het oppositionele actieplan PPP om zondag 17 maart om 12 uur te gaan stemmen, zodat er lange rijen voor de stemlokalen zouden ontstaan als blijk van protest, is deels geslaagd. In Moskou, Sint-Petersburg, Jekaterinburg, Petrozavodsk, Tsjeljabinsk, Novosibirsk, Kaliningrad, Jaroslavl, Archangelsk, Tomsk, Irkoetsk, Perm, Krasnodar, Izjevsk, Brjansk en andere grote steden volgden burgers op verkiezingszondag de oproep PPP – ‘Middaguur tegen Poetin’ – en ontstonden rijen voor de stembureaus.

In het buitenland was de stemactie PPP succesvoller. Bij Russische ambassades en consulaten, waar klassiek in persoon gestemd kon worden, stonden rijen met duizenden burgers die soms tegelijkertijd kleine demonstraties organiseerden. De meesten konden hun stem uiteindelijk niet uitbrengen, omdat de ambassades de wachtende kiezers mondjesmaat binnenlieten en klokslag 8 uur ’s avonds de deuren sloten.

Afgaande op officiële tellingen kozen de Russen in het buitenland, die hun stem wel konden uitbrengen, aanmerkelijk minder massaal voor Vladimir Poetin en haalde tegenkandidaat Vladislav Davankov (van de quasi-liberale systeempartij Nieuwe Mensen) soms meer stemmen dan de president. In Den Haag bijvoorbeeld kreeg Davankov 56,88 procent. Ook in Warschau, Praag, Vilnius, Jerevan en Haifa was zijn aanhang groter dan die van Poetin.

Bij een recordopkomst van 77,44 procent heeft Poetin dit jaar volgens de Centrale Kiescommissie de grootste aanhang ooit geworven: 87,28 procent. In 2018 haalde hij 77,53%, in 2012 slechts 64,35%, in 2004 nog 71,91% en de eerste keer in 2000 slechts 53,44%. Volgens de Russische verkiezingswaarnemersgroep Golos (Stem), een ngo die in 2021 door Moskou is gebrandmerkt als ‘buitenlandse agent’, was de stembus een ‘imitatie’ van echte en eerlijke verkiezingen. ‘De apotheose was dat politiefunctionarissen de kiezers in sommige regio gewoon controleerden op het stemgedrag, eisten dat ze hun stembiljet onthulden, straften voor “verkeerde” teksten op het stembiljet of het feit dat ze op het “verkeerde” tijdstip bij het stembureau waren gearriveerd. Op deze schaal is dat nooit eerder bij de verkiezingen in Rusland gebeurd’, aldus Golos.

Volgens een eigen peiling van Extreme Scan (een internationaal netwerk van sociologen die zich bezighouden met Rusland, Oekraïne en Belarus) zou Poetin zonder fraude overigens ook in één stemronde zijn gekozen. Het in Amsterdam gevestigde oppositionele videokanaal Dozjd presenteerde op de verkiezingsavond het resultaat van ‘onafhankelijke exitpolls’ waarin Poetin door zeker 55 procent van de kiezers werd gesteund en 37 procent tegen alle kandidaten had gestemd door het stembiljet ongeldig te maken. De enquête van Extreme Scan illustreerde ook hoe effectief het beleid is om Russen te dwingen op hun werk te stemmen. Op vrijdag zou Poetin 60% der stemmen hebben gehaald, op zondag 44%, amper meer dan het aantal ongeldige gemaakte stembiljetten. De betrouwbaarheid van deze peiling is moeilijk te beoordelen. Liefst 37% van de kiezers weigerde de vrijwilligers van deze exitpoll te woord te staan.

Scherm in hal Centrale Kiescommissie met voorlopige uitslag. V.l.n.r. kandidaten Davankov, Poetin, Sloetski en Charitonov. Screenshot

Nieuwe repressie

Los van een eventuele mobilisatieronde wordt er in Rusland ook rekening gehouden met een nieuwe repressiegolf. Dat zou niet voor het eerst zijn. Na de presidentsverkiezingen van 2018 liet het Kremlin zich niet nadrukkelijk gelden. Dat had veel te maken met het feit dat Poetin toen vooral gericht was op het oppoetsen van zijn internationale imago. Drie maanden na de verkiezingen vond toen in Rusland het wereldkampioenschap voetbal plaats, het grootste en meest prestigieuze sportevenement ter wereld. De president kon zich toen geen systematische buitenlandse kritiek veroorloven.

Na zijn herverkiezing in 2012, die in het teken stond van massaal burgerprotest in Moskou en enkele andere grote steden tegen de ook toen gebruikelijke verkiezingsfraude, reageerde het Kremlin juist wel hardhandig. Eenmaal geïnstalleerd voor zijn derde termijn liet Poetin een hele reeks wetten aannemen, die het begin van het einde waren van de burgerlijke vrijheden en de civil society. Die repressieve wetgevingsmolen is sindsdien niet meer tot stilstand gekomen.

Nu wordt er rekening gehouden dat de Russische regering zich gaat richten op de invoering van hedendaagse dwangarbeid. De zakenkrant Vedomosti berichtte een maand voor de verkiezingen dat het ministerie van Justitie ‘hybride strafkampen voor gevangenen’ wil bouwen. Drie kampen zouden al in aanbouw zijn: in Kaloega, Oelan-Oede en Tsjita, alle goed voor drieduizend gedetineerden. Behalve goedkope arbeid leveren, moeten deze nieuwe kampen ook de druk op de huizen van bewaring in de steden wegnemen.

Een aanwijzing dat dit onderdeel uitmaakt van een breder voornemen om het gevangenissysteem op een andere, deels klassiek Russische, leest te schoeien, is dat een mensenrechtenadviseur van het Kremlin voor de verkiezingen openlijk voorspelde dat binnenkort ooit gesloten strafkampen uit de Goelag weer zouden moeten worden geopend.

De term ‘hybride’ slaat volgens de website Republic op het feit dat de dwangarbeiders in deze kampen in formele zin geen gedetineerden hoeven te zijn. Vorig jaar is in Rusland een nieuwe wet op de zogeheten ‘correctionele centra’ van kracht geworden. Tuchthuizen en andere heropvoedingsgestichten zijn wel bestemd voor gedwongen arbeid, maar mogen geen klassieke strafkampen worden genoemd omdat de dwangarbeiders net buiten de poort hun werk doen en daarvoor ook loon ontvangen. Bovendien moeten ze zelf hun eten koken en hun plunje kopen. Republic verwees daarom naar de Sovjettijd. ‘Zoals een van de laatste secretarissen-generaal van het Centraal Comité van de CPSU, Konstantin Tsjernenko (1984-1985), ooit zei: “De economie moet economisch zijn”.’

Nieuwe premier

Zijn voorspellingen over een nieuwe mobilisatie- en repressiegolf nog speculatief, de prognose dat Poetin binnenkort een nieuwe ministersploeg zal installeren, is dat niet. Algemeen wordt verwacht dat premier Michaïl Misjoestin er niet zeker van is dat hij zijn post lang kan behouden. Rondom vorige herverkiezingen wisselde Poetin ook vroeger of later zijn eerste minister. In 2004 schoof hij kort voor de verkiezingen vrij plotseling Michaïl Fradkov naar voren en in 2020 verving hij twee jaar na zijn derde herverkiezing vrij onverwacht rechterhand Dmitri Medvedev door belastinginspecteur Misjoestin.

Volgens de historicus en journalist Michaïl Zygar dringt met name secretaris Nikolaj Patroesjev van de nationale veiligheidsraad aan op het vertrek van Misjoestin. Samen met centraal bankier Elvira Nabioelinna heeft de premier de Russische economie afgelopen twee jaar drijvende gehouden. Die taak wordt hem nog steeds toevertrouwd. Maar een andere rol wordt hem niet gegund. Conform de grondwet is de premier de tweede functionaris in de staatshiërarchie. Mocht er iets met president Poetin gebeuren, dan is de premier formeel ineens waarnemend staatshoofd. Dat is tegelijkertijd een uitgelezen positie om ook echt president te worden. Poetin zelf is in 1999 precies zo voorgesorteerd door toenmalig president Boris Jeltsin.

Publiek bij popconcert ter gelegenheid annexatie Krim. Screenshot

Patroesjev, Choesnoellin en andere gegadigden

Rondom het Kremlin wordt dan ook volop gespeculeerd over mogelijke opvolgers van Misjoestin, schreef Zygar voor de verkiezingen in essay ‘All the autocrat’s men: The court politics of Putin’s inner circle’ dat recent is gepubliceerd door de Atlantic Council. Zygar somt een aantal namen van kandidaten op.

Topambtenaar Sergej Kirijenko, nu als adjunct-chef binnen het presidentiële apparaat verantwoordelijk voor de binnenlandse politiek en dus ook voor succesvolle verkiezingen, zou graag premier willen worden om zich te wreken voor zijn fiasco in 1998. Kirijenko was toen korte tijd de jongste premier ook, maar wel een die verantwoordelijk werd voor een feitelijk bankroet van de Russische staat. Hoewel Kirijenko (61) wat te oud is voor de lange termijn en hij ook interne vijanden heeft (Patroesjev en de inlichtingendiensten), zou de eclatante verkiezingszege van Poetin hem een steuntje in de rug gegeven. Ondanks zijn iele uiterlijk blijkt Kirijenko een bureaucratische Macher.

Poetins rechterhand Patroesjev zou zijn eigen zoon Dmitri (46), zakenman en minister van Landbouw in de ministerraad van Misjoestin, naar voren willen schuiven. Als dat zou lukken, zou dat volgens Zygar het bewijs zijn van de veel gehoorde stelling dat oud-FSB-directeur Patroesjev sr. binnen de presidentiële entourage onevenredig veel greep heeft op Poetin.

Ook de naam van Marat Choesnoellin (53) circuleert. Choesnoellin is vicepremier voor stadontwikkeling en woningbouw. In die hoedanigheid is hij verantwoordelijk voor de wederopbouwprojecten in de bezette gebieden in Oekraïne, een taak waarmee veel (smeer)geld en prestige is gemoeid. Tien jaar lang was Choesnoellin in Moskou locoburgemeester onder Sergej Sobjanin, die volgens Zygar wordt gewantrouwd omdat hij de hoofdstad net iets te autonoom bestuurt, zoals bleek bij de coronapandemie.

Poetin daags na verkiezingen met zijn drie uitdagers. Foto Kremlin

Semi-totalitair kruispunt

Volgens de geruchtenmachine, die Kremlinologie heet, blijft het niet bij deze namen. Zo wordt de secretaris-generaal van de regeringspartij Verenigd Rusland, Andrej Toertsjak (48), wel eens genoemd. Toertsjak is ondervoorzitter van de Federatieraad en heeft een verleden als leider van de Jongerengarde van Verenigd Rusland, een van de vele, merendeels mislukte, pogingen om de jeugd te mobiliseren voor het Kremlin.

Een nog belangrijker opkomende ster is drie sterren-generaal Aleksej Djoemin. In 2014 gaf hij leiding aan de evacuatie van de Oekraïense ex-president Viktor Janoekovitsj, die naar de Krim was gevlucht, en was hij als chef speciale operaties bij de krijgsmacht ook betrokken bij de gewapende annexatie van het schiereiland. Mocht Djoemin, nu nog gouverneur van Toela waar op 24 juni 2023 de muiterij van huurlingencommandant Jevgeni Prigozjin werd beëindigd, worden geroepen tot het premierschap, dan is dat in de ogen van Zygar een indicatie dat hij wordt getest en voorgesorteerd voor een eventueel presidentschap, mocht Poetin komende zes jaar iets overkomen.

Het antwoord op de vraag welke conclusies het Kremlin trekt uit het protest bij de stembussen op verkiezingszondag zal duidelijk worden in de besluiten die Poetin komende tijd over de oorlogsinspanning, de binnenlandse verhoudingen en het regeringspersoneel neemt. Dat Rusland geen autoritaire staat meer is, maar een semi-totalitair land aan het worden is, staat volgens politicoloog Andrej Kolesnikov hoe dan ook vast. De oorlog in Oekraïne heeft een ‘mijnenveld gelegd onder de economische en demografische toekomst’ van Rusland, schrijft Kolesnikov in het jongste nummer van het vakblad Foreign Affairs. ‘Maar het is heel goed mogelijk dat deze mijnen pas zullen ontploffen nadat hij het toneel heeft verlaten. Noem het ‘t bestuursmodel van koning Lodewijk XV: Après moi, le déluge (Na mij, de zondvloed). Poetins oorlog is een gevecht tegen de toekomst.’