De dood van Aleksej Navalny en de verlenging van Poetins presidentschap zogenaamd gesteund door 87 procent van de kiezers is het sluitstuk van het proces waarin Rusland een complete dictatuur is geworden. Wat kan de Russische oppositie nog doen? Heeft ze een strategie en zijn de verwijten van de Oekraïners terecht? Hella Rottenberg sprak daarover met Kirill Martynov, hoofdredacteur van oppositiekrant Novaja Gazeta in ballingschap.
Kirill Martynov in Den Haag: 'Hier kabbelt het leven voort alsof er niets veranderd is.'
door Hella Rottenberg
In zijn commentaar naar aanleiding van de recente terreuraanslag in de Moskouse concertzaal Crocus City Hall schreef Kirill Martynov dat het logisch was dat Poetin als opdrachtgever meteen naar Oekraïne wees. ‘Je kunt niet meer dan twee jaar tegen Oekraïne vechten, massa’s mensen doden, steden met de grond gelijk maken en dan officieel erkennen dat je de vijanden eigenlijk elders had moeten zoeken.’
Martynov schreef zijn stuk in Den Haag, waar hij een paar dagen was vanwege het filmfestival Movies that Matter, dat Caravan and the Dogs vertoonde. De documentaire volgt de laatste onafhankelijke media in Rusland vlak voor en vlak na de inval in Oekraïne. Je ziet hoe de redactie van de Novaja Gazeta steeds het dilemma afweegt tussen zelfcensuur en gevaar voor sluiting tot het dramatische moment dat de hoofdredactie besluit ‘voorlopig’ te stoppen.
Het vervolg zien we niet in deze film. De krant herrees een maand later in Riga, waarvandaan Kirill Martynov sindsdien een redactie leidt die zonder censuur artikelen publiceert en via een YouTube-kanaal met een half miljoen abonnees een Russisch publiek bereikt.
Ik spreek Martynov over het perspectief en de strategie van de Russische oppositie veertig dagen na de dood van Aleksej Navalny in een strafkolonie in de poolcirkel. In een paar zinnen schetst hij de toestand. ‘Navalny keerde terug naar Rusland, pleegde verzet tot het laatste moment, riep anderen op zich te blijven verzetten en werd vermoord. Het is een complete metafoor voor wat er met de oppositie binnen Rusland is gebeurd.’
Er zijn veel mensen in Rusland wier belangen niet worden vertegenwoordigd, constateert Martynov. ‘Een deel van hen is zo wanhopig dat ze hun mening openlijk willen uiten. Bij de begrafenis van Navalny was dat het duidelijkst te zien. Maar er is geen georganiseerde oppositie meer.’
'Miljoenen mensen zijn tegen Poetins politiek. Maar de oppositie ontbeert een structuur'
Maakt het niet uit hoeveel onvrede er is en op hoeveel steun Poetin werkelijk kan rekenen?
‘De zogenaamde presidentsverkiezingen verliepen voor de autoriteiten niet helemaal perfect. In een electorale dictatuur gaan degenen die afhankelijk zijn van de overheid stemmen en zij die enige zelfstandigheid hebben behouden, blijven weg. Dit keer moest er meer dan anders met de stemmen worden gefraudeerd. Statisticus Sjpilkin heeft een simpele methode uitgedacht die de omvang van de fraude aantoont. In kiesdistricten met een hoge opkomst is het percentage stemmen voor Poetin navenant hoog. Dat kan niet kloppen als je die uitkomst legt naast vergelijkbare kiesdistricten waar de opkomst lager is, maar waar veel minder op Poetin is gestemd. We denken dat 20 tot 30 miljoen stemmen op Poetins naam zijn bijgeschreven. Als er zoveel fraude nodig is, betekent het dat de steun voor Poetin niet zo groot is. Miljoenen mensen zijn tegen Poetins politiek. Maar de oppositie ontbeert een structuur.’
Redactie Novaja Gazeta in Moskou vergadert, vlak voordat besloten werd 'voorlopig' te stoppen. Still uit Caravan and the Dogs
Kan uit de kandidatuur van politicus Boris Nadezjdin nog iets voortkomen?
‘Boris Nadezjdin presenteerde zich als oppositiekandidaat voor de presidentsverkiezingen, maar toen zijn kandidatuur werd geblokkeerd zei hij “jammer, maar we kunnen nu niet doorgaan”. Hij is nu bezig zich kandidaat te stellen voor de Moskouse gemeenteraad. Hij werkt aan zijn persoonlijke politieke carrière binnen de gegeven mogelijkheden van legaal oppositie voeren in Rusland.’
Anti-oorlogsplatform
Wat kan de oppositie in ballingschap in de gegeven omstandigheden doen?
‘In de diaspora zijn er groepen die over een zeker maatschappelijk kapitaal in Rusland beschikken. Ze worden vertrouwd, ze hebben een groot publiek. Dan heb ik het bijvoorbeeld over aanhangers van Navalny en van de blogger Maksim Kats. Verder heb je media die verbonden zijn met [ex-olietycoon] Michaïl Chodorkovski. [Schaak-grootmeester] Garri Kasparov is bekend in het Westen, maar heeft in Rusland niet zoveel aanhang. Ze ruziën erover wie van hen werkelijk de oppositie vertegenwoordigt.
'Daarnaast is er een hoopgevende ontwikkeling gaande, vind ik. Nieuwe projecten die anders zijn georganiseerd. Het anti-oorlogsplatform, dat twee jaar geleden opgericht is, doet goeie dingen. Die blijft buiten die discussie over wie nou de Russische oppositie vertegenwoordigt. Het is een beweging die inclusiever is. Als je iets doet tegen de oorlog en voor democratisering van Rusland en de wereld, dan mag je deelnemen, kun je via de beweging gelijkgezinden zoeken en samen middelen vinden om verder te werken. Er zijn nu ongeveer 80 anti-oorlogsgroepen lid. Het zijn tamelijk jonge onbekende mensen. Er doen ook mensen in Rusland mee. Het platform heeft steun gekregen van de Europese Commissie.
'Het gaat om organisaties die deserteurs en activisten helpen uit Rusland te vluchten. Of om feministische anti-oorlogsactivisten, zoals Dasja Serenko. FreeRussia doet ook nuttig werk, want het helpt vervolgde Russen en steunt Oekraïners. Het is de enige Russische groep die in Kyiv nog een vestiging heeft.
'Het anti-oorlogsplatform is nog geen politieke beweging en ik weet ook niet of het dat zou moeten worden, of het zou moeten strijden om de macht in Rusland. In mijn ogen is het de meeste levendige en nuttige beweging van de afgelopen twee jaar.’
Anti-oorlogsprotest op het Rode Plein vlak na de invasie. Still uit Caravan and the Dogs.
Wat kan verandering in Rusland op gang brengen?
‘De dictatuur kan nog jaren en in het ergste geval nog decennia blijven bestaan. De sleutelkwestie is de overdracht van de macht als Poetin fysiek niet meer in staat is zijn functie te vervullen. Kunnen ze een nieuwe Poetin uit hun eigen midden vinden? Dat is lastig en ik ben er niet van overtuigd dat ze daarin zullen slagen. Discussiëren over een opvolger is verboden en heel gevaarlijk.
'Het is zinloos om een serieuze politieke crisis te voorspellen, laat staan een revolutie. De dictatuur in Rusland heeft gewonnen, omdat mensen erg geïsoleerd zijn. We zien een klassiek scenario voor een totalitair regime: iedereen is op zichzelf aangewezen, niemand vertrouwt de ander, solidariteit met elkaar betonen is onmogelijk. De begrafenis van Navalny was een uitzondering. Als mensen in een problematische situatie zitten, is protest een persoonlijke keuze, waarbij ze geen steun krijgen van anderen. In Polen had je de vakbond en de katholieke kerk, die tot de beweging Solidarność leidden. Maar in Rusland is er geen enkel maatschappelijk instituut, waar je je kunt verenigen.’
'Veranderingen zijn alleen denkbaar door gebeurtenissen van buiten'
Wat betekent dat voor de strategie van de oppositie?
‘Ik zou niet willen beweren dat de oppositie een plan heeft om een einde te maken aan de Russische dictatuur. Veranderingen zijn alleen denkbaar door gebeurtenissen van buiten. Daarmee bedoel ik niet buitenlandse inmenging, maar iets onverwachts dat een crisis veroorzaakt. Dingen zoals de rebellie van [war-lord] Jevgeni Prigozjin, de recente terreuraanslag. Een samenloop van dergelijke incidenten kan de zwakte van de dictatuur blootleggen. Poetin denkt dat hij de regie over chaos heeft. Maar zo werkt het niet. Als er chaos ontstaat, gebeuren er onverwachte dingen en kunnen er andere leiders opstaan.’
Maar dan moet er een oppositie zijn die daarop voorbereid is.
‘Zeker. Nu bestaat de oppositie vooral uit een groep onafhankelijke media in ballingschap. Ik zie het als onze taak ervoor te zorgen dat het publiek in Rusland ons vertrouwt. Het actieve deel van de bevolking dat het meest sceptisch staat tegenover het regime. Dat zijn niet weinig mensen.
'We zien hoe mensen ons volgen. Nieuws over de oorlog slaan ze over. De strijd is al twee jaar bezig, de berichten zijn steeds hetzelfde. Oorlogsmisdaden, soldaten die sneuvelen. Een normaal mens probeert zich daar zo veel mogelijk van af te keren. Je kunt niets veranderen, het is vreselijk en daarom wil je het er niet over hebben. Maar als er iets onverwachts gebeurt, zoals die terreuraanslag, als mensen zich onveilig voelen, dan zoeken ze ons op voor informatie. Het aantal bezoekers van onze site en YouTube-kanaal verdubbelt of verdrievoudigt op zulke momenten. Nadat Navalny was vermoord had Rain-tv [het onafhankelijke kanaal dat vanuit Amsterdam programma’s op YouTube zet] 100 miljoen kijkers in een maand tijd. Hoe meer problemen in Rusland, des te meer behoefte aan alternatieve informatiebronnen.
'Er valt veel te doen. De mensen die in Rusland zijn gebleven informeren, zorgen dat ze gelijkgestemden vinden, hen ondersteunen met geld of juridisch advies, mensen helpen te vluchten.’
'Poetin heeft een concreet plan. Wachten tot Trump herkozen is en dan Europa herverdelen'
En in Europa?
‘In het derde jaar van de oorlog is een gangbaar idee in Europa dat de oorlog niet het probleem van Europa is. Alsof Europese landen alleen hoeven te wachten tot de oorlog vanzelf voorbij gaat. Het dagelijks leven is niet veranderd en nog net zo prettig als ervoor. Ik loop hier rond in Den Haag en zie hoe ongehaast en plezierig het leven voortkabbelt. Alsof er niets aan de hand is. Daarin heeft de Russische oppositie een taak. We begrijpen beter met wie we te maken hebben. Zolang ze een mogelijkheid zien om aan te vallen, zullen ze niet stoppen.
'Anders dan de Europese leiders, heeft Poetin een primitief, maar concreet plan. Wachten tot Trump herkozen is en dan Europa opnieuw verdelen. Een nieuwe conferentie van Jalta.’
Belangen Oekraïners en Russische oppositie
In Rusland is georganiseerde oppositie voeren onmogelijk. Zou het dan niet logisch zijn van koers te veranderen? En de Oekraïners volop te gaan steunen in hun strijd tegen de Russische agressor? Oekraïners verwijten de Russische opposanten dat ze die stap niet zetten en alleen met zichzelf bezig zijn.
‘Dat ligt ingewikkeld. Wij staan achter de Oekraïners in hun strijd tegen de agressor, maar we zijn geen Oekraïners. We hebben onze eigen belangen. En die vallen niet helemaal samen met die van Oekraïners. Tijdens de invasie deed Zelensky een rechtstreeks appel op de Russische bevolking. Ik vind dat wij beslist een zekere verantwoordelijkheid dragen voor de invasie. Maar de Russische oppositie deed wat ze kon om de maatschappij ervan te overtuigen dat de oorlog misdadig was.
'Dat er geen gewapende eenheden het Kremlin hebben bestormd, komt doordat er van de maatschappij niets meer over was. Voordat Poetin ten oorlog trok, had hij de mensen die de oppositie zouden kunnen leiden al uitgeschakeld. En dan heb ik het niet over gewapend verzet maar een miljoen mensen die de straat op zouden gaan.’
'Wij willen dat mensen in Rusland minder te lijden hebben van de oorlog en dicatuur'
Dat verzet is mislukt. Dan moet je toch van koers veranderen.
‘Ik begrijp Oekrainers die niets met ons te maken willen hebben. Ik zou in hun plaats hetzelfde doen. Maar als je het als je belangrijkste taak beschouwt Oekraïne te steunen, dan verlies je een deel van je Russische achterban. We zijn bondgenoten van Oekraïne. Maar daarbij hebben we onze eigen belangen. Die zijn dat mensen in Rusland minder te lijden hebben van de oorlog en de dictatuur.’
U was op bezoek bij Nederlandse parlementsleden. Wat heeft u hun geadviseerd?
‘Ik heb ze gezegd dat ze zich moeten voorbereiden op oorlog in Europa. Verhoog de belasting, investeer in de defensie-industrie en ga nadenken over een Europees leger.’