De Russisch-Orthodoxe Kerk heeft zich op haar recentste mondiale concilie niet alleen onvoorwaardelijk achter de oorlog tegen Oekraïne geschaard, maar ook een weg uitgestippeld naar herstel van het duizendjarige rijk. Hiermee doelt de kerk op de wederopbouw van een imperiaal en tegelijkertijd mono-cultureel Rusland dat zich uitstrekt over meer dan alleen het gebied van de voormalige Sovjet-Unie. Hubert Smeets vat de belangrijkste punten van dit toekomstplan samen.
Toespaak Poetin tot concilie
Door Hubert Smeets
Ondanks de tot nu toe niet zo succesvolle oorlog, die het Kremlin al ruim twee jaar voert tegen Oekraïne en die nog niet heeft geleid tot de ‘demilitarisatie’ en ‘denazificatie’ van het buurland, gaan de religieus strategische pretenties van de Russisch-Orthodoxe Kerk nog verder dan alleen de onderwerping van de regering in Kyiv. Zelfs herstel van de Oost-Slavische staatkundige eenheid tussen Rusland, Oekraïne en Belarus, zoals president Vladimir Poetin een half jaar voor zijn besluit tot de grootschalige invasie schetste in zijn politiek-geschiedkundige essay ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners’, is voor de Russisch-Orthodoxe Kerk niet voldoende. De kerk onder leiding van patriarch Kirill in Moskou streeft naar niets minder dan hereniging van alle Russen over de hele wereld in een compleet heringericht Rusland, waar zeshonderd miljoen inwoners niet meer in de grote steden zullen wonen maar zullen moeten vertoeven in een merendeels ontstedelijkte plattelandsomgeving.
Dit strategische toekomstperspectief is eind vorig jaar ontvouwd door het Wereldconcilie van het Russische volk. Eind maart publiceerde de Russisch-Orthodoxe kerk de zogeheten Opdracht van dit pan-Russische beraad, dat op 27 en 28 november in het Kremlinpaleis en de Christus Verlosserskathedraal te Moskou had plaatsgevonden en in de maanden daarna door het patriarchaat is uitgewerkt.
Het was de vijfentwintigste keer dat het Wereldconcilie van het Russische volk bijeenkwam. De sobor is in 1993 opgericht door toenmalig patriarch Aleksej II, de voorganger van de huidige kerkleider Kirill. Titel van dit jubileumconcilie was ‘De huidige en toekomstige Roesski Mir’ (Russische wereld). De thema’s van de eerste 24 concilies gingen onder meer over ‘Orthodoxie in de 21ste eeuw’, ‘De erfenis van vorst Vladimir en het lot van het historische Roes’, ‘Geloof. Mens. Aarde. De missie van Rusland in de 21ste eeuw’ of ‘Grenzen van de geschiedenis. Grenzen van Rusland’.
De nu gepubliceerde Opdracht van het recentste Wereldconcilie van het Russische volk bevat acht paragrafen. Daarin wordt de militaire invasie, de territoriale omvang en planologische inrichting alsmede de demografische samenstelling van het ideale nieuwe Rusland behandeld.
Speciale militaire operatie
Het Wereldconcilie schaart zich onvoorwaardelijk achter de oorlog tegen Oekraïne, een land dat volgens hen moet worden gezuiverd van het huidige ‘Russofobe regime’. De oorlog draait volgens de kerk echter om meer. De ‘speciale militaire operatie’ wordt vanuit ‘spiritueel en moreel oogpunt’ bejubeld als een ‘heilige oorlog’ waarin ‘het Russische volk gewapenderhand zowel zijn leven, vrijheid, staat, beschaving, religieuze, nationale en culturele identiteit’ bevecht als ook ‘het recht om binnen de grenzen van één enkele Russische staat te leven’.
Daar blijft het niet bij. Het uiteindelijk oorlogsdoel is om de hele wereld te beschermen ‘tegen het globalisme en het Westen, dat in satanisme is vervallen’.
Patriarch Kirill tijdens het concilie. Foto Russische Orthodoxe Kerk.
Roesski Mir
Die spirituele missie om de wereld voor het kwaad te behoeden, houdt niet op bij een eventuele overwinning in Oekraïne. ‘De grenzen van de Roesski Mir zijn aanzienlijk breder dan de staatsgrenzen van zowel de huidige Russische Federatie als het grotere historische Rusland’, aldus het concilie dat de ‘duizend jaar oude Russische staat als de hoogste vorm van de politieke creativiteit van de Russen’ kwalificeert. De Roesski Mir strekt zich over de hele wereld uit en omvat ‘iedereen voor wie de Russische traditie, de heiligdommen van de Russische beschaving en de grote Russische cultuur de hoogste waarde en betekenis van het leven zijn’. Centraal daarin staat het gezin dat de basis is van het Russische nationale leven en het interne bolwerk van de traditie van de Russische wereld.
Deze ‘hereniging van het Russische volk’ waar ook ter wereld is niet alleen een geestelijke opdracht maar ook een politieke. Het concilie deinst er daarom niet voor terug om de regering in Moskou enkele pertinente opdrachten mee te geven.
Buitenlandpolitiek
Het Kremlin moet niet alleen leidinggeven aan een multipolaire wereldorde waarin de hegemonie van het Westen is gebroken. De regering moet ook de hereniging met c.q. annexatie van Oekraïne en Belarus tot uitgangspunt van haar buitenlands beleid maken. ‘Rusland moet terugkeren naar de doctrine van de drie-eenheid van het Russische volk’, het dogma ‘dat het Russische volk bestaat uit Groot-Russen, Klein-Russen en Wit-Russen die allen deel zijn van één volk en de afstammelingen van het historische Roes’. Deze drie-eenheid moet ‘integraal onderdeel worden van het Russische rechtssysteem en worden opgenomen in de normatieve lijst van Russische spirituele en morele waarden’, zo eist het concilie.
Daarnaast is een expansievere politiek buiten deze Slavische driehoek geboden. Rusland moet niet alleen een ‘toevluchtsoord worden voor alle landgenoten in de wereld die lijden onder het westerse globalisme en discriminatie’, maar eveneens voor de ‘miljoenen buitenlanders die ook traditionele waarden verdedigen, loyaal zijn aan Rusland en klaar zijn voor taalkundige en culturele integratie in ons land’.
Migratiebeleid
Volgens het Wereldconcilie moet het Kremlin hierbij wel een strikt onderscheid maken tussen (potentiële) orthodoxe christenen en andere migranten. De kerk pleit voor een doelgerichte migratiepolitie, gericht op ‘een massale repatriëring van landgenoten’ en het aantrekken van ‘buitenlandse, hooggekwalificeerde specialisten, wetenschappers, investeerders en hun gezinsleden’, mits die ‘loyaal aan Rusland en klaar voor taalkundige en culturele integratie zijn’. Migranten ‘die geen Russisch spreken en geen goed begrip hebben van de Russische geschiedenis en cultuur en daarom niet in staat zijn tot integratie in de Russische samenleving’ moet daarentegen juist een halt worden toegeroepen, omdat zij ‘de Russische samenleving vervormen’ en een gevaar zijn voor de ‘sociaaleconomische belangen’ en sociaal-culturele identiteit van Russische gezinnen.
Plenaire sessie van het concilie. Foto Russische Orthodoxe Kerk.
Zelfvoorzienendheid
Dat de economie van Rusland zich eveneens verder in autarkische richting moet ontwikkelen, laat zich raden. Het concilie wijdt er een paragraaf aan.
Minder helder is de kerk over hoe die materiële zelfvoorzienendheid kan worden bereikt. In de samenvatting van het beraad van eind november wordt weliswaar gerept van een ‘soevereine en efficiënte economie, gebaseerd op volledige controle over een eigen monetair en financieel systeem, een snelle ontwikkeling van concurrerende industrieën en technologieën’. Maar tot concrete aanbevelingen en opdrachten aan de regering kwam het concilie kennelijk niet.
Gezinspolitiek en demografisch beleid
Hoewel het nergens expliciet staat, weet het Wereldconcilie dat een autarkische economie en strikte migratiepolitiek niet zullen leiden tot een bevolkingsgroei van het echte Rusland. Al ruim een decennium voert president Vladimir Poetin een beleid dat erop gericht is om het geboortecijfer te verhogen. Alle hogere kinderbijslag en andere privileges voor meer-kind-gezinnen ten spijt, heeft dat geen demografische omslag bewerkstelligd. De toch al heel bescheiden bevolkingsgroei in Rusland komt nog steeds voor rekening van de merendeels islamitische, etnische minderheden in het zuiden en oosten, waar grote gezinnen veel normaler zijn.
Het concilie bepleit daarom drastischere maatregelen. Het gezin moet door de staat worden beschermd ‘tegen abortus, seksuele immoraliteit en losbandigheid, sodomie en diverse seksuele perversies’, aldus de slottekst. ‘Kuisheid en deugd, traditioneel voor het Russische volk, moeten terugkeren in de samenleving’.
Abortus is ‘moord’ en moet worden verboden. Datzelfde geldt voor ‘propaganda voor abortus bij gebrek aan medische of sociale indicaties.’ Wie desondanks abortus pleegt of ondergaat, moet administratief en strafrechtelijk kunnen worden aangepakt, aldus de kerk.
De overheid moet intussen een hele reeks voorrechten geven aan grote gezinnen. Het concilie denkt aan een gedeeltelijke of volledige kwijtschelding van schulden. Na de geboorte van het derde kind wordt bijvoorbeeld de helft van een eventuele hypotheekschuld afgeschreven, na het vierde kind 75 procent en na het vijfde het laatste kwart. Daarnaast moeten werkgevers die vaders met veel kinderen in dienst nemen, korting krijgen op sociale premies.
Omdat de kerkelijke leiders vermoedelijk weten dat de Russische burgerij hier niet op zit te wachten – abortus is geen issue in de samenleving – stellen ze voor om de maatregelen niet meteen in heel Rusland af te kondigen maar eerst de ‘effectiviteit te testen in proefgebieden’.
Links van patriarch Kirill: Konstantin Malofejev, financier van de kerk en eigenaar van het mediabedrijf Tsargrad. Foto Russisch-Orthodoxe Kerk.
Onderwijs en opvoeding
De geestelijke autarkie van het missionaire Rusland moet allereerst vorm krijgen in het onderwijs. ‘De onderwijsprogramma's moeten worden ontdaan van de destructieve ideologische concepten, vooral westerse, die vreemd zijn aan het Russische volk’, aldus de Opdracht. ‘Een nieuw sociaal-humanitair paradigma, gebaseerd op de Russische beschavingsidentiteit en traditionele spirituele en morele waarden, moet worden ontwikkeld’. Daarin is geen plaats meer voor ‘westerse wetenschappelijke theorieën en scholen (voornamelijk binnen de sociale en geesteswetenschappen)’ die niet in overeenstemming zijn met het ‘soevereine Russische wereldbeeld’ en die ‘het nationale zelfbewustzijn’ niet versterken. Ook talrijke ‘methodologische systemen en standaarden die feitelijk zijn opgelegd door het Westen,’ moeten voortaan uit Rusland worden geweerd.
Het doel van deze politiek is om de bevolking op te stuwen naar zeshonderd miljoen zielen. Op dit moment wonen er in Rusland nog geen 145 miljoen mensen. Demografisch onderzoek van de Verenigde Naties voorspelt dat de bevolking de komende jaren niet zal groeien maar verder zal krimpen tot 125 miljoen in 2050.
Verstedelijking stoppen
Het Wereldconcilie van het Russische Volk denkt die taakstelling van 600 miljoen burgers te kunnen realiseren door de hele ruimtelijke ordening ‘fundamenteel te veranderen’. De stedelijke ontwikkeling van Moskou en de vijftien andere grootstedelijke agglomeraties moet worden gestopt. Als het aan de kerk ligt, komt er een einde aan hoogbouw en economische concentratie. De stadsbewoners moeten en masse worden verplaatst naar ‘comfortabele nederzettingen in de voorsteden’ met louter eengezinswoningen. Over een decennium moet 70 tot 80 procent van de bouw daarop zijn gericht.
‘Tegen 2050 moet Rusland veranderen in een uniform bevolkt laagbouwland met duizend nieuwe middelgrote en kleine steden – het Gardarika [‘land van steden’, een Oudnnoordse term uit de bloeitijd van Novgorod in de 12de eeuw]’. Over een kwart eeuw moet tachtig procent van de Russische bevolking (meer dan 30 miljoen gezinnen) wonen ‘in een eigen huis op eigen grond met drie of meer kinderen’. Zo’n leven is de ‘zichtbare belichaming van de Roesski Mir’.
Wat vindt Poetin?
Deze uitkomsten mogen wellicht wat sektarisch ogen, onderschatting van dit religieuze programma is nergens goed voor. Het Wereldconcilie van het Russische volk is namelijk geen louter kerkelijk beraad. Weliswaar geeft patriarch Kirill leiding aan de organisatie, in het presidium zitten ook wereldlijke persoonlijkheden, zoals industriëlen en zakenlieden, militairen, parlementariërs uit de Doema, politici, regionale en grootstedelijke bestuurders en cultuurdragers uit bijvoorbeeld de filmwereld.
Pjotr Tolstoj, vice-voorzitter van de Doema. Foto Kremlin.
De plenaire sessie van het 25ste concilie eind november 2023 werd door niemand minder toegesproken dan door president Poetin, zij het niet op het podium maar via een videoverbinding vanuit Sotsji.
Poetin onderschreef in zijn speech een aantal fundamentele uitgangspunten van het pan-Russische beraad, al liep hij niet vooruit op de concrete aanbevelingen van het concilie. ‘Onze strijd om soevereiniteit en gerechtigheid heeft, zonder overdrijving, een nationaal bevrijdingskarakter. We vechten niet alleen voor de vrijheid van Rusland, maar van de hele wereld. Zonder een soeverein, sterk Rusland is er geen duurzame, stabiele wereldorde mogelijk’.
Over de nadruk op het exclusief religieus-etnische karakter van de Russische natie hield de president zich wat meer op de vlakte. Poetin benadrukte het multiculturele karakter van Rusland, maar voegde daar wel expliciet aan toe dat het dominante Russische volk altijd de leiding zal moeten hebben en houden. ‘De Roesski Mir bestaat uit alle generaties van onze voorouders en onze nakomelingen. De Roesski Mir is het klassieke Roes, het grrootvorstendom Moskovië, het Russische Imperium, de Sovjet-Unie en het moderne Rusland dat zijn soevereiniteit als wereldmacht nu versterkt en vergroot. De Russische wereld verenigt iedereen die een spirituele band voelt met ons moederland, die zichzelf beschouwt als moedertaalspreker van de Russische taal, geschiedenis en cultuur, ongeacht zelfs hun nationale of religieuze overtuiging. Maar ik wil benadrukken: zonder de Russen als etnische groep, zonder het Russische volk, is er geen Roesski Mir en Rusland zelf. Deze verklaring bevat geen enkele aanspraak op superioriteit, exclusiviteit of uitverkorenheid. Dit is gewoon een feit, evenals het feit dat onze Grondwet duidelijk de status van het Russisch als taal van het staatvormende volk verankert’.
Poetin zag voor de ‘kolossale taken van de Stille Oceaan tot de Oostzee en de Zwarte Zee’ een duidelijke rol weggelegd voor de Russisch-Orthodoxe Kerk. ‘Ja, de kerk is gescheiden van de staat. Maar het is onmogelijk om de kerk te scheiden van de samenleving en van de mensen. We hebben holistisch onderwijs nodig waarin het wijze woord van spirituele herders, centraal staat. Dat is de toekomst van de Russische wereld, een duizendjarig, eeuwig Rusland’.
Orthodoxie in één land
Spiegelt de Russisch-Orthodoxe kerk zich met dit concilie ongewild enigszins aan de koers die de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU) een eeuw geleden, tien jaar na de Oktoberrevolutie uitstippelde? Er zijn geen concrete verwijzingen. Maar de nadruk die de kerk legt op de unieke zelfvoorzienendheid van Rusland, dat door het Westen in zijn diepste bestaan wordt bedreigd, vertoont een parallel met toen.
Nadat omwentelingen in onder meer Duitsland en Hongarije waren mislukt en de ‘permanente revolutie’ van de bolsjewiek Leo Trotski achter de horizon leek te zijn verdwenen, zette secretaris-generaal Jozef Stalin zijn kaarten op ‘socialisme in één land’. Dat concept ging toen gepaard met een sterkere nadruk op de rol van de Russen binnen de Sovjet-Unie en zou uiteindelijk uitmonden in massamoord (de holodomor begin jaren dertig in met name Oekraïne) en willekeurige terreur tegen elke afwijkende stem (de zuiveringen van 1937 en later). Ook toen stond de socialistische autarkie in het teken van een economische sprong voorwaarts.
De Russisch-Orthodoxe Kerk distantieert zich een eeuw later van de bolsjewieken. Maar de figuur van Stalin is er minder omstreden dan die van Vladimir Lenin, de drijvende kracht achter de communistische staatsgreep van 1917 die later om politiek opportunistische redenen accepteerde dat er een aparte sovjetrepubliek Oekraïne kon worden gesticht.
