Rusland kampt al decennia met een krimpende bevolking. De invasie in Oekraïne in 2022 heeft daarnaast een exodus van mogelijk een miljoen Russen veroorzaakt. Mannen willen niet gemobiliseerd worden, niet sterven in een oorlog of hebben tabak van Poetins regime. Maar de ontvangst in het buitenland is niet altijd hartelijk. Er is dus ook een remigratiestroom op gang gekomen. Dénis van Vliet schetst de realiteit van een leven in ballingschap. 

Direct na de Russische invasie kwam een exodus uit Rusland op gang (foto European University Institute)

door Dénis van Vliet

Hun verhaal zou zonder veel moeite het script van een film kunnen zijn. Vijf Russische mannen vlogen in het najaar van 2022 naar Zuid-Korea om de mobilisatie in hun land te ontvluchten. Hun asielaanvraag werd vrijwel meteen geweigerd: het land heeft een van de strengste immigratiewetten ter wereld. Maar teruggaan wilden ze niet. Ze tekenden beroep aan en wachtten de uitspraak af op Terminal 1 van Incheon International Airport, niet ver van de hoofdstad Seoel. Na bijna een half jaar viel de beslissing: twee mannen kregen asiel, drie anderen werden teruggestuurd.

Hun moeilijke situatie weerhield andere Russen er niet van om ook naar Zuid-Korea te vluchten. In 2023 kreeg het Aziatische land 5.750 asielaanvragen uit Rusland te verwerken, meer dan uit enig ander land, en meer dan in de 25 jaar daarvoor bij elkaar opgeteld. De voor Zuid-Koreaanse begrippen ongekende toestroom van vluchtelingen noopte de regering-Han Duck-soo een noodopvang in te richten op de luchthaven.

Meer dan een miljoen

Toch valt het Zuid-Koreaanse ‘Russen-probleem’ in het niet bij dat van andere landen. Sinds de grootschalige Russische invasie in Oekraïne en de daaropvolgende mobilisatie vluchtten massa’s Russen halsoverkop naar het buitenland. De schattingen lopen uiteen van 700.000 tot meer dan een miljoen. Vooral in het eerste oorlogsjaar was de uittocht groot.

Volgens het onderzoeksplatform Re: Russia zijn de meeste Russen vertrokken naar voormalige Sovjet-republieken zoals Kazachstan en Armenië, landen waar Russen zich zonder al te veel papierwerk kunnen vestigen. Dat je daar met Russisch nog altijd goed uit de voeten kunt, draagt bij aan hun populariteit als uitwijkhaven. Ook Turkije en de EU kregen te maken met tienduizenden Russische nieuwkomers.

De uittocht heeft op verschillende plekken in de wereld geleid tot problemen op sociaal, politiek en economisch vlak, niet in de laatste plaats in Rusland zelf. Ten eerste ondermijnt de uitstroom de aanwas van nieuwe rekruten voor het leger. Deze zijn nog steeds hard nodig, vooral omdat de oorlog tegen Oekraïne ondanks recente successen allesbehalve soepel verloopt.

‘Het verlies aan menselijk kapitaal kan op de lange termijn zwaarder wegen dan de financiële verliezen als gevolg van de oorlog’

Ten tweede begint de uittocht pijnlijk voelbaar te worden op de arbeidsmarkt. De Russische Academie van Wetenschappen schatte dat in 2023 4,8 miljoen vacatures niet konden worden vervuld. Vooral aan chauffeurs, technisch personeel, landarbeiders en ingenieurs is een schreeuwend tekort. ‘Het verlies aan menselijk kapitaal kan op de lange termijn zwaarder wegen dan de financiële verliezen als gevolg van de oorlog,’ schreef de gezaghebbende econoom Vladislav Inozemtsev in 2023 in het Franse tijdschrift Politique Étrangère.

Voor de Russische invasie in Oekraïne kon het tekort aan arbeidskrachten deels worden opgelost met immigranten uit landen als Oezbekistan, Tadzjikistan en Kirgizië. Maar door de zwakke roebel loont het voor inwoners uit die landen financieel niet meer om te verhuizen naar Rusland voor werk. In een enquête onder Oezbeekse arbeidsmigranten in Rusland gaf de helft van de 22.800 ondervraagden aan uit Rusland weg te willen vanwege de verzwakte munt, schreef de - niet verboden - zakenkrant Vedomosti vorig najaar. In hetzelfde artikel zegt Abdullo Davlatov van de Unie van Tadzjieken dat het onder zijn achterban al niet anders is. 'Burgers van Tadzjikistan hebben nu de keuze uit 15 landen waar ze geld kunnen verdienen. Waren voorheen Rusland en Kazachstan het populairst, nu gaan ze bijvoorbeeld naar Zuid-Korea voor bouwprojecten en brengen Tadzjieken het landbouwseizoen door in Groot-Brittannië.’

‘Natuurlijke zuivering van de samenleving’

Het Kremlin reageerde aanvankelijk laconiek op de grote uittocht van nét na het begin van de oorlog. De Russische president Poetin sprak van van ‘een natuurlijke zuivering van de samenleving’. Hij leek daarmee te insinueren dat de vertrokken Russen vooral gezien moeten worden als landverraders. De ultranationalistische nieuwsdienst RIA FAN, die deel uitmaakte van het zakenimperium van de bij een mysterieuze vliegtuigcrash omgekomen huurlingenlegerbaas Jevgeni Prigozjin, hielp hem dat beeld te versterken.

De inmiddels opgedoekte nieuwsorganisatie lanceerde kort na de Russische invasie in Oekraïne het project ‘verraders’. In een open online-register stonden de namen van Russen die het land hadden verlaten, compleet met een compacte biografie. ‘FAN vertelt over degenen die laf naar het buitenland vluchtten - de echte verraders van ons moederland’, luidde het inleidende tekstje. Het register is nog altijd terug te vinden via Wayback Machine, ook wel ‘het internetarchief’ genoemd. Wat opvalt is dat er op het lijstje vooral Russen staan die werkten voor NGO’s en de oppositie.

Kijk je alleen naar het handelen van het Kremlin, dan lijken er wel degelijk zorgen te bestaan over de emigratiegolf. Om het tekort aan arbeidskrachten op te vangen, zette de Russische overheid in allerijl een programma op om Afrikanen te stimuleren naar Rusland te verhuizen. In de stad Tver, zo’n 180 kilometer ten noordwesten van Moskou, werd vorig jaar zomer het eerste ‘Afrodorp’ geopend, een park met woningen voor arbeidsmigranten uit Afrika. Het project, dat een looptijd heeft van vijf jaar, heeft inmiddels landelijke navolging gekregen.

Al sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 is een uittocht gaande van Russen naar het buitenland, en dan met name de Verenigde Staten en Europa. Het gaat van oudsher vooral om hoogopgeleiden en dat is nog steeds zo. Door het getorn aan burgerrechten door het Kremlin is ook onder andere burgers, die niet per se een universitaire opleiding hebben genoten, de behoefte gegroeid hun land te verlaten. Lhbti’ers bijvoorbeeld. Het Russische hooggerechtsgerechtshof bestempelde de ‘internationale lhbti-beweging vorig jaar als extremistisch, waardoor volgens mensenrechtenadvocaten ook veel mensen uit deze groep weg willen of al zijn vertrokken. 

Russische emigranten protesteren op 10 april 2022 tegen de invasie in Oekraïne bij het Russische consulaat in New York 

De uittocht versterkt een probleem waar Rusland al decennialang mee kampt: bevolkingskrimp. De bevolking bestond volgens de Wereldbank in 2022 uit zo’n 144 miljoen mensen, ruim vier miljoen minder dan toen het land nog deel uitmaakte van de Sovjet-Unie.

Hoop op een betere toekomst

In hoeverre klopt het Kremlinverhaal dat de vertrekkers ‘verraders’ zijn? De onafhankelijke onderzoeksgroep Outrush houdt sinds 2022 geregeld enquêtes onder Russen die zijn vertrokken. Ze zochten naar eigen zeggen hun heil elders uit angst voor de mobilisatie of uit aversie tegen Poetin in het algemeen en de door Rusland begonnen oorlog tegen Oekraïne in het bijzonder. Maar dat maakt niet meteen van elke vertrokken Rus een doorgewinterde activist of een vaderlandhater.

De Russische sociologen Maria Volkova en Anna Koelesjova hebben wel wat aan te merken op het liberale beeld dat Russische emigranten van zichzelf schetsen in de enquêtes van bijvoorbeeld Outrush. De twee doen onderzoek naar emigratie met behulp van geld van de Boris Nemtsov Foundation, die zich inzet voor democratie en mensenrechten. In een interview met de vanuit Letland opererende nieuwssite Spektr zeggen ze dat tussen de landverhuizers ook veel mannen zitten ‘die niet tegen de oorlog zijn [..] maar gewoon niet naar het front willen gaan en sterven’. Net als bij migranten uit andere landen is vooral de hoop op een betere toekomst een belangrijk motief.

Veel mannen zijn niet tegen de oorlog, maar willen gewoon niet naar het front en sterven

Of ze dat ook hebben gevonden, is de vraag. Volgens Outrush geeft een kwart van de vertrokken Russen aan in hun nieuwe thuisland te maken te krijgen met discriminatie. Werk vinden lukt mede daardoor lang niet altijd. Van alle vertrekkers noemt maar 41 procent, en in sommige landen maar 16 procent, zijn of haar situatie stabiel.

‘Wat als hij een Russisch uniform aantrekt?’

Landen springen heel verschillend om met het binnenlaten van Russen. Zoals eerder genoemd is opnieuw beginnen in een voormalige Sovjet-republiek, met uitzondering van Oekraïne en de Baltische landen, voor Russen het gemakkelijkst vanwege oude afspraken met Rusland.

Maar eenmaal binnen lopen de nieuwkomers soms aan tegen een anti-Russische stemming. In Georgië, Armenië en Kazachstan leeft onder sommige inwoners de angst dat onder de Russen ook Poetin-aanhangers zitten. In de documentaire Rusebo van de Moskouse Joelia Visjnevetskaja over Russen in Georgië is daar een treffend voorbeeld van te zien: een Georgiër legt haarfijn uit wat hij bedoelt. 'Ik loop over straat, een Rus komt op mij af. Ik weet niet hoor, maar wat als hij morgen een Russisch uniform aantrekt en op mij schiet?’

Los daarvan levert de Russische uittocht voor de gastlanden een enorme administratieve last op: de Moldavische immigratiedienst trok onlangs bij de regering-Sandu aan de bel omdat ze de aanvragen van Russen niet meer binnen de gestelde termijn van drie maanden kan behandelen.

Turkije was aanvankelijk gul met het uitdelen van verblijfspapieren, maar komt daar nu van terug. Niet uit angst voor ‘Russificatie’, maar omdat de Russen op dezelfde baantjes jagen als Turken. Veel werk is er echter niet in het land: de werkloosheid bedraagt bijna 9 procent, vooral jongeren hebben moeite om aan een baan te komen. Banken helpen mee bij het ontmoedigsbeleid: het openen van een bankrekening bij een Turkse bank is sinds dit jaar een stuk lastiger voor Russen.

Dubai ontvangt Russen nog steeds met open armen, maar het levensonderhoud is daar zo duur dat de stadsstaat alleen voor rijke Russen een optie is.

Visum krijgen lastiger

In de lidstaten van de Europese Unie mogen Russen zich net zoals voor 24 februari 2022 nog altijd vestigen, maar het is lastiger geworden om een visum voor een kort bezoek te krijgen. Veel westerse ambassades in Moskou kampen door het - al dan niet gedwongen - vertrek van ambassadepersoneel met een minimale bezetting, waardoor ze de aanvragen simpelweg niet kunnen behandelen. Door het opzeggen van een visumverdrag tussen de EU en Rusland is het aanvragen van zo’n inreisdocument bovendien duurder en tijdrovender geworden.

Estland pleit al sinds de Russische invasie in Oekraïne voor strengere maatregelen en weert zelfs Russen met een geldig visum. Finland sloot eerder al zijn 1300 kilometer lange grens met het buurland, maar dat had meer te maken met een ander probleem: Rusland wilde in het land een asielcrisis veroorzaken door Syriërs en Libanezen over de grens te duwen. Door dat besluit is het ook voor ‘gewone Russen’ moeilijker geworden om naar Finland te gaan.

Nederland registreerde volgens cijfers van statistiekbureau CBS in het eerste oorlogsjaar zo’n 4.500 nieuwe Russische immigranten, bijna drie keer zoveel als een jaar eerder. Recentere cijfers zijn er niet. Een woordvoerster van de IND bevestigt dat ook in ons land ‘geen verzwaarde eisen zijn ten aanzien van Russen’. Behalve ‘gewone’ immigranten heeft Nederland na de uitbraak van de oorlog ook te maken met meer asielzoekers uit Rusland. In 2022 waren dat er 590, bijna drie keer zoveel als in ‘pre-oorlogsjaar’ 2021. Een jaar later waren dat er ‘nog maar’ 330, maar historisch is dat nog steeds aan de hoge kant.

Last van sancties

In het Westen kunnen Russen te maken krijgen met de gevolgen van de economische sancties tegen hun land, bijvoorbeeld bij het openen van een bankrekening. Maar ook bij alledaagse zaken zoals even je auto naar de garage brengen. In 2023 kreeg een Russin ‘sorry, we kunnen u niet meteen helpen’ te horen toen ze bij een garage in Amsterdam aanklopte.

De garagisten konden aan het zogenaamde Voertuigidentificatienummer (VIN) aflezen dat de auto ooit voor het eerst op kenteken is gezet in Rusland. De garage wilde daarom eerst onderzoeken of de vrouw niet op de Europese sanctielijst voor personen staat. Bedrijven mogen namelijk geen zaken doen met lieden op deze lijst.

Russische emigranten demonstreerden na de invasie van Oekraïne in Berlijn ook vóór Rusland (foto Wikipedia) 

‘Discriminatie’, vond de vrouw en ze stapte naar het College voor de Rechten van de Mens (CvRM) - de opvolger van de Commissie Gelijke Behandeling. Die oordeelde dat de garage juist had gehandeld: bedrijven moeten eerst nagaan of Russische klanten niet op de sanctielijst voor personen staan, en dat kost tijd. Toen bleek dat de vrouw ‘schoon’ was, werd haar auto alsnog gerepareerd.

‘Het bij voorbaat verdacht maken van Russen speelt Poetin in de kaart’

Onderzoekster Margarita Zavadskaja van de denktank Finnisch Institute of International Affairs drukt (westerse) landen op het hart om Russische immigranten niet anders te behandelen dan die uit andere landen. In een rapport schreef ze vorig jaar dat het bij voorbaat verdacht maken van Russen in den vreemde Poetin namelijk wel eens in de kaart kan spelen. Hij kan dan tegen zijn volk zeggen: zie je wel, iedereen is tegen ons.

Scheldkanonnades

Het incident van de vrouw die aanvankelijk niet werd geholpen een garage staat niet op zich.

Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne hebben zich in heel Europa verschillende incidenten voorgedaan waarbij Russen het slachtoffer waren van intimidatie. In Nederland zijn bijvoorbeeld gevallen van kinderen die worden gepest om hun Russische afkomst en krijgen Russische Nederlanders geregeld ongevraagd scheldkanonnades binnen in hun berichtenbox op sociale media.

Dat gevoel van onwelkom zijn wordt nog eens versterkt door maatregelen die verschillende landen hebben genomen om de invloed van Rusland binnen hun landsgrenzen te verkleinen. In Polen mogen bijvoorbeeld auto’s met een Russisch kenteken de weg niet op, waardoor onder Russen het gevoel is ontstaan dat zij collectief verantwoordelijk worden gehouden voor de daden van het Kremlin.

De Duitse hoofdstad Berlijn verbood op 9 mei, de dag waarop in Rusland de overwinning op het fascisme wordt gevierd, het hijsen van de Russische vlag. Dit tot woede van verschillende Russische herdenkers in wiens ogen de oorlog tegen Oekraïne ten onrechte op een lijn wordt geplaatst met hun feestdag. ‘We zijn vandaag al meerdere keren beledigd’, verzuchtte een Russische vrouw in de Berliner Zeitung.

Toch maar weer terugkeren?

Door dit alles wordt her en der al gerept over een nieuwe trend: Russen die terugkeren naar hun geboorteland. Bloomberg, The Moscow Times en Deutsche Welle wijdden er al artikelen aan. Het Moskouse verhuisbedrijf Finion zegt die trend ook terug te zien in de verhuisaanvragen: bijna de helft van de twee jaar geleden geëmigreerde Moskovieten zou weer thuis zijn, hoewel dit niet onafhankelijk is te verifiëren.

Ook Eurasia Magazine, een magazine van het Centrum voor Euroaziatische Studies van de - Ruslandvriendelijke - John von Neumann Universiteit in Hongarije, besteedde in mei aandacht aan de ‘terugkeerders’ ‘Het liep anders dan gepland, niemand zit echt te wachten op ons’, tekent het blad op uit de mond van ene Sergej, een 50-jarige politiek consulent die na een avontuur in Georgië weer is teruggekeerd. De spijtoptanten hoeven volgens het blad in Rusland niet bang te zijn voor consequenties: ze kunnen vanwege de krapte op de arbeidsmarkt meteen weer aan de slag, zeker als ze hoogopgeleid zijn. ‘Weer thuis kon ik een salaris krijgen waarvan ik daarvoor niet durfde dromen’, jubelt IT-specialist Jevgeni.

Dat het fenomeen terugkeer geen verzinsel van het Kremlin is, blijkt ook uit een minder verdachte bron: het laatste rapport van de onderzoeksgroep Outrush. De reden dat mensen terugkeren is volgens het rapport niet noodzakelijkerwijs heimwee, maar het feit dat het hen niet is gelukt een leven buiten Rusland op te bouwen of dat zij zich elders eenvoudigweg niet welkom voelden.

Soms is het ook min of meer gedwongen: op afstand werken voor je Russische werkgever wordt ontmoedigd door Russische bedrijven. Techbedrijf Yandex eist bijvoorbeeld dat zijn werknemers weer een paar keer per week op kantoor verschijnen. Russen die voor hun vertrek fel ageerden tegen het Kremlin durven echter nog altijd niet terug.

Comeback-verhalen

De makke van al die verhalen over terugkeer: exacte cijfers ontbreken. Tatjana Stanovaja, oprichter van de Russische politieke denktank R.Politik, vindt het daarom nog te vroeg om te spreken van een ‘remigratiegolf’. Volgens haar gebruikt het Kremlin de ‘comeback’-verhalen vooral om te spinnen dat het in Rusland zo slecht nog niet is. ‘Het geeft Poetin kracht en is voor hem een bewijs dat hij gelijk had,’ zei ze tegenover Bloomberg.

‘Het Kremlin gebruikt de ‘comeback’-verhalen om te spinnen dat het in Rusland zo slecht nog niet is’

Bovendien is maar de vraag of de verloren zonen en dochters in hun thuisland echt zo warm worden onthaald als bijvoorbeeld Eurasia Magazine schetst. De onafhankelijke nieuwssite Boemaga publiceert zo nu en dan portretten van Russen die hun land verlieten. IT-specialist Sergej Markarkin uit Sint-Petersburg beklaagt zich over de absurde huurprijzen die pandjesbazen in het Turkse Istanboel aan Russen vragen. Maar teruggaan? Daar denkt hij niet aan. ‘Mijn moeder denkt dat de FBI mij heeft gerekruteerd. Wat moet ik daar nou tegenin brengen?’

BRONNEN: IND, College voor de rechten van de Mens, Washington Post, Boemaga, Bloomberg, Berliner Zeitung, Outrush, Spektr, Novye Izvestia, CBS, Helsingin Sanomat, Bild, Kommersant, Politique Étrangère, Radio Svoboda, Re: Russia, R.Politik, Wereldbank, RIA FAN, Nederlands Dagblad, NOS, Eurasia Magazine, Open Democacy