Na het ontslag van minister van Defensie Sergej Sjojgoe volgde een zuivering in de top van zijn ministerie. Wijst dat op onvrede over het verloop van de oorlog? Op een routinematige ronde tegen hemeltergende corruptie? Op simpele herverdeling van baantjes? Of op angst voor een coup? Laura Starink zet de rondgaande verklaringen op een rij.

Staatssecretaris van Defensie Timoer Ivanov werd na arrestatie demonstratief in uniform voorgeleid (foto X)

door Laura Starink

Nadat president Poetin op 12 mei onverwacht zijn minister van Defensie Sergej Sjojgoe had weggepromoveerd naar de niet onbelangrijke functie van voorzitter van de Veiligheidsraad kwam een zuivering op gang in het door corruptie gekenmerkte ministerie. Al op 23 april werd een van Sjojgoes adjuncten, Timoer Ivanov, op nogal grove wijze gearresteerd: hij werd enigszins verfomfaaid in uniform in de rechtbank voorgeleid en die beelden werden demonstratief vrijgegeven. Velen zagen dat toen al als voorbode van Sjojgoes vertrek.

Inmiddels zijn 5 hoge militairen van het ministerie opgepakt in iets dat volgens Poetins woordvoerder Dmitri Peskov business as usual is en niets met een ‘zuivering’ of 'campagne' te maken heeft. De vraag is of ook legerbevelhebber Gennadi Gerasimov op termijn het veld zal moeten ruimen.

In ieder geval gaat Poetins vriendschap met Sjojgoe kennelijk zo diep dat hij zijn vakantie-maat niet alleen ontslaat van zijn verantwoordelijkheid voor de corruptie op het ministerie waar hij al 12 jaar leiding aan gaf, maar hem zelfs de baan heeft gegund van ‘grijze kardinaal’ en hardliner Nikolaj Patroesjev, de vorige voorzitter van de Veiligheidsraad. De zwijgzame Sjojgoe mocht een week na zijn demotie gewoon mee met Poetin op staatsbezoek naar China, al miste hij de clearance om bij de belangrijkste gesprekken aanwezig te mogen zijn.

Arrestaties Defensietop

23 april: Timoer Ivanov, staatssecretaris van Defensie, gearresteerd op verdenking van het aannemen van een zeer grote steekpenning van $12.4 miljoen. Ivanov is geen militair. Verantwoordelijk voor grote bouwprojecten als de Moskouse kathedraal van het Leger, een lanceerbasis voor ruimteraketten en de ‘restauratie’ van het verwoeste Marioepol. Navalny’s anticorruptieorganisatie FBK publiceerde materiaal over Ivanovs bezittingen.

Landgoed van Timoer Ivanov

13 mei: Joeri Koeznetsov, luitenant-generaal en personeelschef van Defensie, eveneens op verdenking van het aannemen van steekpenningen ($338.000). Bij huiszoeking werden grote sommen cash, dure horloges en andere waardevolle spullen in beslag genomen.

21 mei: Ivan Popov, voorheen commandant van de 58^ste  legereenheid, wegens grootschalige fraude. Popov werd ten tijde van de muiterij van warlord Jevgeni Prigozjin in juli 2023 ontslagen nadat hij geklaagd had over het wanbeleid van de legertop in de oorlogsvoering. Popov zou ‘metaalprodukten’ ter waarde van $1.4 miljoen achterover hebben gedrukt.

23 mei: Vadim Sjamarin, luitenant-generaal, werkzaam bij de Generale Staf, verdacht van het aannemen van $400.000 van een Russisch telecombedrijf, in ruil voor vergunningen.

23 mei: Vladimir Verteletski, hoofd acquisitie van het ministerie, opgepakt op verdenking van misbruik van functie, ten detrimentie van zijn werkgever.

Bron: Meduza.

Te weinig oorlogssuccessen? 

Analisten en insiders breken zich intussen het hoofd over de vraag wat hier achter de schermen speelt. 

Op 21 mei werd voormalig legercommandant Ivan Popov gearresteerd (foto X)

Moest Sjojgoe weg omdat Poetin ontevreden is over de ‘successen’ op het slagveld? Daar is op zich best reden toe. Rusland verovert heel langzaam terrein, maar de Oekraïners slaan terug op de Krim, in de Zwarte Zee en op het Russische vasteland met drone-aanvallen op oliedepots. En de Russische tol aan mensenlevens en materieel is nog steeds enorm: zee- en luchtvloot lijden gevoelige verliezen. Minister van Defensie Sergej Sjojgoe en opperbevelhebber Valeri Gerasimov zijn in de oorlog beiden zo goed als onzichtbaar, laat staan dat er duidelijkheid is over het verdere verloop van de oorlog. De verovering van de vier door Rusland geannexeerde oostelijke Oekraïense provincies is na 2,5 jaar nog steeds niet gerealiseerd. Dat steekt.

Anderzijds heeft Rusland al maandenlang het initiatief op de grond. Ook vanuit de lucht richten de Russen dagelijks geweldige verwoestingen aan, vooral in Charkiv. De afgelopen dagen werd daar de belangrijkste drukkerij van het land met de grond gelijk gemaakt (7 doden) en legde een glijbom een drukbezochte bouwmarkt in de as (18 doden). 

Rusland trekt opnieuw troepen samen ten noorden van Charkiv en maakt zich volgens president Zelenski op voor een nieuwe aanval vanuit Belarus. Afgelopen weekeinde bezocht Poetin zijn Belarussische evenknie Aleksandr Loekasjenko in Minsk. Tot ieders verbazing nam hij de Oekraïense ex-president Viktor Janoekovitsj mee, die twee jaar geleden klaar zou hebben gestaan om na de Blitzkrieg de macht in Kyiv weer over te nemen.

Zelenski op de resten van de in Charkiv verwoeste drukkerij (foto presidentiële administratie)

Opnieuw bleef Poetin vaag over zijn oorlogsdoelen. Op zijn persconferentie in Minsk wees hij er voor de zoveelste keer op dat het 'het huidige staatshoofd' van Oekraïne in zijn ogen elke legitimiteit verloren heeft. Steekhoudende argumenten daarvoor geeft hij nooit. Zelenski is in 2019 met 73 procent van de stemmen gekozen. Wel herhaalde Poetin dat het Westen ('de sponsoren van het Kyiv-regime') via de geplande vredesconferentie in Zwitserland, die op 15 juni gehouden wordt die legitimiteit opnieuw probeert te bekrachtigen. Maar Poetin wil slechts onderhandelen met 'legitieme autoriteiten'. Onduidelijk was of hij daarmee de meegetroonde Janoekovitsj op het oog had.

Echte strijd tegen corruptie?

Het is natuurlijk ook mogelijk dat Poetin daadwerkelijk de bezem door de Augiasstal van Defensie wil halen. Of zijn we getuige van een (door de president gesanctioneerde) machtsstrijd tussen de FSB en het ministerie, waarbij de geheime dienst probeert de lucratieve corrupte schema’s van de militaire mafia over te nemen, zoals zegslieden tegen Pyotr Kozlov van de Moscow Times verklaren?  

Volgens een bron zoekt de FSB ook een zondenbok voor de tegenvallende resultaten op het slagveld. 'Er moet één partij worden aangewezen voor het mislukken van de invasie', aldus de anonieme zegsman. 'Dat zijn ofwel de geheime diensten die inlichtingen inwonnen en analyses voorbereidden voor de oorlog en Poetin een triomftocht en een snelle overwinning voorspelden, maar er faliekant naast zaten. Of het "tweede leger ter wereld" onder PR-tsaar Sjojgoe dat Poetins overwinning moest verwezenlijken bleek een papieren tijger en faalde  jammerlijk'. 

Links de nieuwe minister van Defensie Beloöesov, rechts Wagner-baas Jevgeni Prigozjin (fotocollage Dossier-Tsentr)

In Poetins personalistische bewind is de rivaliteit tussen verschillende machtsblokken altijd moordend geweest, schrijft Pjotr Sauer in The Guardian. Een vroegere Kremlin-official zei tegen hem: 'Het is de droom van elke onderzoeksrechter om een levende onderminister achter de tralies te krijgen, dat is cool, het is een jongensdroom. Je krijgt er extra epauletten voor, promotie, een lintje. Het verhoogt je reputatie.'

De nieuwe minister van Defensie, de technocratische econoom Andrej Beloöesov is aangesteld om de efficiëntie in de oorlogsindustrie te vergroten en de militaire produktie op te voeren. Strijd tegen corrupte uitwassen binnen het ministerie van Defensie, grootopdrachtgever van de defensieindustrie, kan daarbij helpen. Maar Beloöesov, zo blijkt uit een uitgebreid profiel op de Russische onderzoekssite Dossier-Center, is niet de kreukvrije technocraat waarvoor hij wordt uitgegeven.

Dossier-Center is opgericht door Michail Chodorkovski, tegenstander van Poetin, ex-tycoon van oliebedrijf Joekos, die tien jaar in een Russisch strafkamp doorbracht en nu in ballingschap in Londen leeft. Hij wil met het onderzoekscentrum belastend materiaal verzamelen over Poetins omgeving met het oog op toekomstige gerechtelijke vervolging.

Volgens de onderzoekers had Beloöesov nauwe contacten met de criminele warlord Jevgeni Prigozjin, die hij regelmatig ontmoette en tutoyeerde, in het Russisch een teken van grote vertrouwelijkheid. Hij zou zelfs enige tijd supervisie hebben gehouden over de activiteiten van Prigozjins huurlingenleger Wagner, dat pas na de invasie in Oekraïne de facto werd gelegaliseerd en een voortrekkersrol kreeg bij de gevechtshandelingen in de Donbas.

Huurlingenleger Wagner was niet alleen betrokken bij wrede oorlogvoering in Syrië en Oekraïne, maar liet zich ook inhuren  bij grondstoffenwinning in Afrikaanse dictaturen, in ruil voor lucratieve exploitatievergunningen. Toen Prigozjin na zijn Mars op Moskou in ongenade viel, werden op de Russische staatstelevisie uitgebreid beelden vertoond van invallen in het megalomane Petersburgse hoofdkwartier van Wagner, waar enorme hoeveelheden cash, sieraden en luxegoederen werden aangetroffen. 

Beloöesov heeft ook een goede band met Sergej Tsjemezov, bestuursvoorzitter van Rostec, een van Ruslands machtigste defensiebedrijven. Tsjemezov en Poetin kennen elkaar nog uit hun spionnentijd in de DDR en de CEO is een van Poetins oudste steunpilaren en hij staat sinds 2014 op Amerikaanse en Europese sanctielijsten. Rostec zal zeker een belangrijk aandeel krijgen in Beloöesovs plannen voor omvangrijke investeringen in het militair-industrieel complex. 

Spotprent van de nieuwe minister van Defensie Beloöesov (Dossier-Tsentr)

Angst voor een coup?

Tot slot zijn er nog analisten die menen dat Poetin het ministerie zuivert omdat hij vreest voor een nieuwe opstand à-la-Prigozjin. De furieuze scheldpartijen van Prigozjin tegen Sjojgoe en Gerasimov zijn legendarisch. Hij verweet de legerleiding dat zij zijn soldaten (deels gerecruteerde gevangenen) wapens en fouragering onthielden en dat maakte hem ongekend populair bij de frontsoldaten, het militaire middenkader en reeksen patriottische Z-bloggers.

Omdat hij in Rostov aan de Don geen toegang kreeg tot de legertop rukte Prigozjin met enkele duizenden manschappen op richting Moskou. Daarbij ging hij een grens over en dat kostte hem zijn leven. Zijn vliegtuig werd enkele maanden later uit de lucht geschoten. 

Maar de weifelende reactie van hoge officieren op de opstand baarde Poetin zorgen. Even hing in augustus 2023 zelfs de angst voor een militaire coup in de lucht. In de eerste uren na de mislukte Mars op Rusland werden 13 hoge officieren aan de tand gevoeld en 15 uit hun functie gezet.

Dat laatste overkwam Ivan Popov, commandant van het 58ste leger, dat vocht in Oekraïne. Net als Prigozjin had hij felle kritiek op de legerleiding en was daarom populair bij zijn manschappen. Hij werd opgepakt en verhoord over mogelijke betrokkenheid bij Prigozjins muiterij. Later zou hij naar Syrië zijn gestuurd. Zijn recente arrestatie doet vermoeden dat op hem nu alsnog wraak wordt genomen. 

In zijn blog In Moscow's shadows verwijst Ruslandkenner Mark Galeotti alle speculaties over 'zuiveringen' en 'angst voor couppogingen' naar de prullenbak. Rusland is een kleptocratie, zegt hij, waar routinematige campagnes tegen corruptie puur functioneel zijn. Die campagnes dienen om te laten zien wie de koek verdeelt. De top, de vrienden van Poetin, zullen zij niet raken. Maar Galeotti gaat voorbij aan de vraag hoe het Poetin-regime, ook na deze 'routine-reshuffles', een oorlog tegen het Westen denkt te winnen als de rot aan de militaire top zit.

Elke hoge Russische militair (en ambtenaar), zegt Galeotti, heeft zijn eigen lijken in de kast, die door de onderzoeksinstanties te allen tijde te voorschijn kunnen worden gehaald. Dat klopt, maar hij verzuimt erop te wijzen dat juist dit willekeurige machtsmisbruik de Russische militaire top zo besluiteloos en inefficiënt maakt. Opvallen en initiatief nemen is gevaarlijk in Rusland. Dat wreekt zich enorm op het slagveld en is zeker een deel van de verklaring voor de enorme verliezen aan mensenlevens en materieel aan Russische zijde.

De gemiddelde Rus begrijpt overigens uitstekend dat de 'promotie' van Sjojgoe laat zien dat Poetin zijn eigen vrienden altijd uit de wind houdt. Naar verluidt heeft Andrej Beloöesov inmiddels een bijeenkomst belegd met de resterende Z-bloggers. Om de stemming bij de oorlogszuchtige nationalisten te peilen.

(Bronnen: Meduza, The Guardian, Dossier-Center, The Moscow Times, Riddle Russia)