Terwijl in Nederland de kabinetsformatie nog loopt, kunnen de Nederlanders op 6 juni naar de stembus voor de Europese Parlementsverkiezingen. Er staat in Brussel veel op het spel. Opiniepeilers houden rekening met winst voor de partijen aan de rechterkant van het politieke spectrum. Dat zou gevolgen kunnen hebben voor het Europees beleid, zoals de steun voor Oekraïne en de relatie met Rusland. RAAM inventariseert de verkiezingsprogramma’s van de Nederlandse partijen.

Het Europees Parlement in Straatsburg. Bron: EP

Door Jelle Baartmans

'In heel Europa waait een wind van verandering', zo luidt de openingszin van het Europees verkiezingsprogramma van de PVV. Het is een knipoog naar de Hongaarse premier Viktor Orbán, die op 22 november jl. Geert Wilders via X feliciteerde met zijn verkiezingswinst en daarbij het beroemde nummer ‘Wind of Change’ van de Duitse band Scorpions aanhaalde. 'Dit is de kans op een politieke ommezwaai. Alles is mogelijk', aldus de PVV in haar programma.

Defensie: steun voor Oekraïne tegen agressor Rusland

De vraag is wat de wind of change betekent voor Oekraïne. De PVV is summier over de oorlog. De partij 'steunt de strijd van Oekraïne tegen de Russische agressor.' Hoe die steun eruit moet zien wordt, net als in het eerdere programma voor de Tweede Kamerverkiezingen, niet duidelijk. Wel weten we dat de PVV liever de Nederlandse krijgsmacht versterkt ziet dan dat ons materieel naar Oekraïne gaat. De grootste partij in de Tweede Kamer ziet niets in een Europees leger en een eurocommissaris van Defensie.

Opvallend is dat de Nexit ten opzichte van de vorige verkiezingen in 2019 is verdwenen uit het PVV-programma. De partij slaat bovendien nadrukkelijk de toon van samenwerking aan op veiligheids- en defensiegebied, zij het niet in EU-verband: 'Als we over onze eigen grenzen heen kijken, blijft de NAVO de hoeksteen van ons veiligheidsbeleid. Multilaterale samenwerking, inkoop en trainingen zijn binnen dit verband [...] onontbeerlijk.'

Alle grote Nederlandse partijen hebben steun voor Oekraïne opgenomen in hun programma’s, over het algemeen met wat meer woorden dan de partij van Geert Wilders. 'We ijveren ervoor dat Oekraïne de wapens, munitie, training, inlichtingen, financiële en humanitaire steun ontvangt die het land nodig heeft om de Russische agressor te verdrijven', aldus GL-PvdA. Woorden van soortgelijke strekking vinden we bij VVD en NSC, die net als GL-PvdA ook door willen pakken met een effectiever en scherper Europees sanctiemechanisme tegen Rusland. Zo wil de VVD één Europese sanctie-instelling laten oprichten.

Geen van de grote partijen pleit voor een Europees leger. Wel zijn VVD, GL-PvdA en NSC het eens over de noodzaak tot extra investeringen in defensie en meer samenwerking in EU-verband. Alle drie spreken hun vertrouwen uit in de NAVO, maar constateren wel dat de Europese ‘tak’ daarvan moet worden versterkt, te beginnen met het naleven van de NAVO-norm die voorschrijft dat leden minimaal 2% van hun bruto nationaal product aan defensie besteden. BBB zit op dezelfde lijn. D66 is wel voorstander van één Europees leger op termijn en spreekt zich daarnaast expliciet uit voor de 'verdere integratie van Oekraïne in de NAVO'.

V.l.n.r: een Oekraïense T-64BM-tank en een Duitse Leopard-tank. Bron: DVIDS

Op het thema defensie zijn tussen de grote Nederlandse partijen dus geen significante verschillen te ontwaren. Wel treedt het VVD-programma verder in detail dan de andere programma’s. Om te zorgen dat Oekraïne zich ook op de lange termijn kan verdedigen tegen Russische agressie wil de partij de gezamenlijke EU-inkoop van materieel voor Oekraïne uitbreiden. De liberalen willen ook een verhoging van het Europees Defensiefonds, om te kunnen investeren in meer munitiefabrieken, lucht- en raketverdediging en hypersone wapens. Ook wil de VVD dat bondgenoten als Oekraïne, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk de mogelijkheid krijgen om aan Defensiefonds-projecten deel te nemen, bijvoorbeeld ten behoeve van de gezamenlijke ontwikkeling van defensie-systemen.

EU-uitbreiding: nadruk op de toetredingscriteria

De verschillen tussen de grote Nederlandse partijen worden duidelijker als we kijken naar het onderwerp EU-uitbreiding. 'We investeren fors in de wederopbouw van Oekraïne. De toekomst van Oekraïne ligt in de EU', is de heldere boodschap van GL-PvdA. Die partij wil kandidaat-lidstaten bovendien 'veel actiever ondersteunen in hun weg naar het EU-lidmaatschap'. Dat betreft naast Oekraïne Moldavië, Georgië en een handvol landen in de Westelijke Balkan (Albanië, Bosnië en Herzegovina, Montenegro, Noord-Macedonië en Servië). Turkije, waarmee de toetredingsonderhandelingen bevroren zijn, wordt hier uiteraard niet mee bedoeld. GL-PvdA benadrukt wel het belang van het strikt handhaven van de toetredingscriteria. De partij pleit voor stapsgewijze toetreding (bijvoorbeeld eerst tot de douane-unie) en wil subsidies uit het toetredingsfonds sterker koppelen aan hervormingen in de kandidaat-lidstaten. 

Het idee van gefaseerde toetreding vindt ook weerklank bij BBB. De partij is sceptisch over verdere EU-uitbreiding, maar erkent tegelijkertijd dat geopolitieke overwegingen nauwere banden met Oekraïne, Moldavië en de Balkan noodzakelijk maken. BBB wil daarom de mogelijkheid van 'verschillende EU-lidmaatschapsvormen' verkennen. Ook het CDA bepleit, zolang toetreding niet aan de orde is, extra samenwerking met Oekraïne, Moldavië en de Westelijke Balkan, specifiek op defensie, wederopbouw en corruptiebestrijding.

'Dat Oekraïne is toegelaten tot het EU-voorportaal moet gepaard gaan met enorme hervormingen, anders ontploft het budget' - VVD

De VVD wil voorlopig nog niet aan EU-uitbreiding denken en benadrukt dat de Unie eerst zelf hervorming behoeft, alvorens kan worden gedacht aan het toelaten van nieuwe lidstaten. 'Dat Oekraïne is toegelaten tot het EU-voorportaal moet gepaard gaan met enorme hervormingen van de [Europese] landbouwfinanciering, anders ontploft het budget', zo waarschuwt de partij. D66 schrijft hetzelfde iets genuanceerder op: 'In de hervormingen van het landbouwbeleid moet rekening worden gehouden met het toekomstig lidmaatschap van Oekraïne.' Die partij schrijft overigens ook expliciet dat Oekraïne, Moldavië en Georgië 'bij de Europese Unie horen', zonder daarbij voorbij te gaan aan de toetredingscriteria.

Ontmoeting tussen president Zelensky en EC-voorzitter Ursula von der Leyen. Bron: President van Oekraïne

De partij van Pieter Omtzigt houdt de meeste slagen om de arm als het gaat om de uitbreiding van de EU. 'Uitbreiding is op termijn mogelijk', als landen 'voldoen aan en staan voor vrijheid van meningsuiting, democratie, rechtsstaat en corruptiebestrijding.' Tegelijkertijd voorspelt NSC dat het proces voor de kandidaat-lidstaten 'op zijn minst vele jaren zal vergen.' Wanneer toetreding eenmaal aan de orde komt 'moet het besluit onderwerp kunnen worden van een correctief referendum', aldus NSC. De PVV besteedt in haar programma geen aandacht aan het toetredingsbeleid.

GroenLinks-PvdA en de VVD willen het vetorecht op buitenland-onderwerpen afschaffen om de geopolitieke slagkracht en het handelingsvermogen van de EU te vergroten. Daarbij voert GL-PvdA de inzet van Nederlandse troepen op als uitzondering, en de VVD de toetreding van nieuwe lidstaten. NSC en de PVV zien juist helemaal niets in het afschaffen van het vetorecht.

Meer perspectief voor Oekraïense vluchtelingen?

Zolang de oorlog in Oekraïne woedt, blijft de opvang van Oekraïense vluchtelingen in de rest van Europa een politiek thema. Vooral GL-PvdA staat er uitgebreid bij stil. De partij wil in ieder geval de tijdelijke EU-beschermingsrichtlijn voor Oekraïense vluchtelingen verlengen, 'maar indien de oorlog langer aanhoudt zoeken we naar mogelijkheden voor mensen om zich op lange termijn te vestigen in Nederland en andere EU-landen.' Ook NSC schrijft dat Oekraïners op tijdelijke bescherming in Europa mogen rekenen en stelt dat in EU-verband zal moeten worden beslist over de mogelijkheden tot terugkeer naar Oekraïne. 'Via programma’s als die van de European Bank for Reconstruction and Development moet gewerkt worden aan investeringen ten behoeve van de terugkeer en de wederopbouw van Oekraïne.'

D66 vraagt juist om duidelijkheid voor Oekraïense vluchtelingen voor de lange termijn, zodat zij 'zelf kunnen investeren in hun toekomst.' Opvallend genoeg komt de opvang van Oekraïense vluchtelingen niet aan bod in de programma’s van PVV en VVD. Beide partijen bepleiten strengere grensbewaking en een restrictiever migratiebeleid, maar dat heeft met name betrekking op asielmigratie, iets wat op dit moment niet van toepassing is voor Oekraïense vluchtelingen.

Oekraïne-tribunaal en Oostelijk Partnerschap

Afgezien van bovenstaande onderwerpen vinden we nog een aantal andere relevante passages in de verkiezingsprogramma’s. Zo uit de VVD expliciet haar onvrede over het gebrek aan optreden van de Europese Commissie tegen Polen en Hongarije toen die landen vorig jaar besloten om graan uit Oekraïne tegen te houden. 'Als de Europese Commissie haar rol als strenge scheidsrechter niet vervult, dan wordt spelbederf de norm,' aldus de liberalen.

GroenLinks-PvdA bepleit de oprichting van een speciaal tribunaal voor de berechting van de Russische agressie tegen Oekraïne. Daarnaast wil de partij de jurisdictie van het Internationaal Strafhof uitbreiden: 'We oefenen diplomatieke druk uit op andere landen, waaronder de Verenigde Staten, om het Statuut van het Internationaal Strafhof te ondertekenen en te ratificeren en om verdachten tegen wie een arrestatiebevel is uitgevaardigd – waaronder de Russische president Poetin – uit te leveren aan het Hof.'

D66 breekt in haar verkiezingsprogramma een lans voor het Oostelijk Partnerschap van de EU. Wat D66 betreft blijft het Partnerschap een belangrijk platform om Europese samenwerking met Armenië, Azerbeidzjan en Belarus te vergroten. Die samenwerking 'is niet alleen in ons geopolitiek belang, maar Europese invloed in deze regio zal bijdragen aan stabiliteit, democratisering en economische vooruitgang in de regio.'

Oproep om te gaan stemmen voor het Europees Parlement. Bron: EP

Van de partijen die in de Tweede Kamer zijn vertegenwoordigd is Forum voor Democratie in het Europees verkiezingsprogramma de enige echte vreemde eend in de bijt op het terrein van Oekraïne en Rusland. FvD wil de financiële en militaire steun aan Oekraïne stopzetten en daarnaast de sancties tegen Rusland afschaffen. Gezamenlijk defensiebeleid in EU-verband wil FvD juist afbouwen en de partij is pertinent tegen EU-uitbreiding.

Wind of change blijft een briesje?

Scorpions-zanger Klaus Meine bedacht het nummer Wind of Change in 1989 op een bankje in het Gorkipark in Moskou, geïnspireerd door de glasnost in de Sovjet-Unie en het zich ontvouwende einde van de Koude Oorlog. In 2022 veranderde de band de tekst om Oekraïne een hart onder de riem te steken: "Now listen to my heart / It says Ukrainia, waiting for the wind to change."

Dat is niet waar Viktor Orbán en Geert Wilders op doelen wanneer ze het nummer aanhalen; zij verwijzen naar de toenemende populariteit van conservatieve en nationalistische politiek. Hoewel de peilingen erg uiteen lopen, lijken de fracties van het nationalistische Identiteit en Democratie (I&D, waarbij de PVV is aangesloten) en de Europese Conservatieven en Hervormers (ECH, waarbij JA21 en de SGP zijn aangesloten) inderdaad op winst te mogen rekenen, voornamelijk ten koste van de liberalen (Renew Europe) en de Groenen. ‘Winds of change’ is inmiddels de officiële slogan van Identiteit en Democratie geworden.

Bijeenkomst van Identiteit en Democratie in Rome in maart 2024. Bron: YouTube

Voor Oekraïne hoeven de verschuivingen in het parlement geen desastreuze gevolgen te hebben. De christendemocraten en sociaaldemocraten, die het land goedgezind zijn, blijven met afstand de grootste partijen in het Europees Parlement. Bovendien steunen de meeste leden van ECH Oekraïne ook. Identiteit en Democratie bestaat over het algemeen wel uit partijen die Rusland goedgezind zijn, waaronder de Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ) en het Italiaanse Lega van Matteo Salvini, maar zelfs binnen I&D lijkt de goodwill richting Rusland hier en daar af te brokkelen. 

Wilders poseerde in 2018 nog met een Nederlands-Russisch vriendschapsspeldje in de Doema, het Russische parlement, maar wil, zeker sinds de onthullingen over propagandanetwerk Voice of Europe, niet meer met Rusland geassocieerd worden. Sinds 16 mei staat zijn handtekening onder een regeerakkoord dat de voortzetting van financiële en militaire steun aan Oekraïne belooft. 

Marine Le Pen, leider van Rassemblement National, dat ook lid is van Identiteit en Democratie, bezocht het Kremlin in 2017, maar sinds de grootscheepse invasie van 2022 probeert ook zij voorzichtig steeds meer afstand van Rusland te nemen en zich in ieder geval retorisch achter Oekraïne te scharen. Ook onze zuiderburen van Vlaams Belang maakten een draai. Filip Dewinter zei na de invasie zich te hebben vergist in de Russische president Vladimir Poetin en de partij steunde uiteindelijk ook wapenleveranties aan Oekraïne. Mocht I&D inderdaad een van de winnaars van de verkiezingen worden, dan vallen binnen de fractie dus nog een paar harde noten te kraken.