Op 15 en 16 juni praat de internationale gemeenschap in het Zwitserse hotel Bürgenstock, hoog boven het Vierwoudstedenmeer, over vrede in Oekraïne. De top is een initiatief van president Zelensky en hij hoopt op een diplomatiek succes. Macron, Scholz en Rutte komen, Biden, Xi en Ramaphosa niet. Maar Rusland is niet uitgenodigd. Kort voor de top legde Poetin wel nog gauw even zijn voorwaarden op tafel: capitulatie van Oekraïne. Laura Starink legt uit hoe ver de standpunten uiteenliggen en hoe de diplomatieke hazen lopen in Zwitserland. 

Hoog boven het Vierwoudstedenmeer op de Bürgenstock praat de internationale gemeenschap komend weekeind over vrede in Oekraïne. Zonder de Russen.

door Laura Starink

Komend weekeind, op 15 en 16 juni, is Zwitserland in het afgelegen hotel Bürgenstock op de gelijknamige berg gastheer van een Oekraïense vredesconferentie die tot doel heeft om een begin te maken met het einde van de oorlog. De bergtop is gekozen omdat optimale veiligheid daar gegarandeerd kan worden. Vierduizend beveiligers moeten calamiteiten voorkomen. 

De bijeenkomst is een initiatief van president Zelensky, die het afgelopen jaar de hele wereld heeft afgereisd om een zo groot mogelijk aantal landen aan boord te krijgen. Volgens de Zwitsers zijn meer dan 160 landen op regeringsniveau uitgenodigd en hebben meer dan 90 landen inmiddels deelname toegezegd. Belangrijk daarbij is dat de helft afkomstig is uit het 'mondiale Zuiden'. De top mag geen westers onderonsje worden.

Uitgangspunt is het vredesplan van 10 punten dat Zelensky op 15 november 2022 aan de G20 heeft voorgelegd en dat uitgaat van herstel van de Oekraïense grenzen van 1991. Voor Zelensky is de bijeenkomst op de Bürgenstock vooral bedoeld om internationaal draagvlak te creëren en het initiatief te houden.  De symboolwaarde van de conferentie is dus groot. De Zwitserse regering hoopt op een unaniem ondertekend slotdocument dat de weg moet banen naar een einde aan de oorlog.

Maar wat heeft een vredesconferentie waar één van de strijdende partijen – de agressor – ontbreekt voor zin? 

Op de vraag waarom Rusland niet is uitgenodigd zei Zelensky tegen persbureau Reuters: ‘Omdat ze alles blokkeren, alles zullen saboteren en niet zullen rusten tot ze het een of andere vredesplan zullen tonen dat een ultimatum zal zijn’. De top is vooral bedoeld om een routekaart op te stellen voor toekomstige vredesonderhandelingen met Rusland, die door zo veel mogelijk staatshoofden wordt gedragen.

Een dag vóór de conferentie voldeed Poetin gedienstig aan het beeld dat Zelensky van hem schetste door een ultimatum op tafel te leggen: zodra Oekraïne al zijn troepen terugtrekt uit de vier Oekraïense provincies die Rusland in september 2022 heeft geannexeerd en afziet van NAVO-lidmaatschap zullen de Russische wapens zwijgen en kunnen vredesonderhandelingen worden gestart. Zoals een twitteraar grapte: Poetin is aan zijn Solo Vredes-top begonnen. 

Volgens de Zwitsers zijn er in de aanloop naar de conferentie overigens wel degelijk pogingen gedaan de Russen te interesseren, maar is uiteindelijk geen officiële uitnodiging de deur uitgegaan omdat het Kremlin bleef aangeven dat het geen belangstelling had. Van de BRICS-landen heeft voorlopig alleen India toegezegd. 

Maar naarmate de bijeenkomst op de Bürgenstock dichterbij komt, haken steeds meer belangrijke spelers af. President Biden zegt het te druk te hebben met de Amerikaanse verkiezingen, en stuurt vicepresident Kamala Harris. Eerdere vredesstichters als de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa en de Braziliaanse president Lula da Silva komen niet. De Chinese leider Xi laat, tot ergernis van Zelensky, verstek gaan omdat de Russen niet zijn uitgenodigd. Zelfs António Guterres, secretaris-generaal van de VN, heeft afgezegd. De Franse president Emmanuel Macron, bondskanselier Olaf Scholz en demissionair premier Mark Rutte zijn wel van de partij.

Zelensky arriveert in Zwitserland (foto presidentiële administratie)

Zelensky’s vredesplan

1. Nucleaire veiligheid
2. Voedselveiligheid
3. Energieveiligheid
4. Vrijlating gevangenen en gedeporteerden
5. Herstel van Oekraïnes territoriale integriteit
6. Terugtrekking Russische troepen en beëindiging gevechtshandelingen
7. Vervolging voor oorlogsmisdrijven
8. Herstel van de milieuschade
9. Escalatiepreventie
10. Ondertekening vredesakkoord

Poetin 'niet geïnteresseerd'

Intussen haalt Poetin zijn schouders op. Nu de Russen eenderde van Oekraïnes energievoorzieningen in puin hebben geschoten (grote steden leven weer op generatoren), een nieuw offensief zijn begonnen bij Charkiv (dat volgens de Oekraïners na drie weken weer is vastgelopen) en (enkele) kilometers terreinwinst boeken ten westen van Donetsk vindt hij onderhandelen zinloos.

Op het Internationale Economisch Forum in Sint-Petersburg, de Russische tegenhanger van de jaarlijkse economische top in Davos, ridiculiseerde hij de conferentie omdat Rusland niet is uitgenodigd. ‘Ze [de Oekraïners – red.] zagen de tak af waarop ze zitten’, zei hij afgelopen week. ‘Alle oorlogen eindigen uiteindelijk in onderhandelingen. Maar zulke onderhandelingen zijn gebaseerd op verlies of overwinning in de oorlog. Wij streven naar de overwinning’.

Poetin heeft er al enige tijd geen moeite meer mee de oorlog – voorheen eufemistisch de ‘speciale militaire operatie’ genoemd – bij de naam te noemen. Maar dat Rusland de agressor is zal hij nooit erkennen – in zijn ogen is het Westen de oorlog begonnen. En waar Zelensky's einddoel van de oorlog helder is als glas, geeft Poetin nooit antwoord op de vraag wat zijn Russische overwinning precies inhoudt. 

Poetin: 'Onderhandelingen zijn gebaseerd op verlies of overwinning in de oorlog. Wij streven naar de overwinning’.

Waar Poetin de legitimiteit van Zelensky (in 2019 gekozen met 75 procent van de stemmen) voorheen ontkende door te beweren dat elk ‘Kyiv-regime’ sinds de volksopstand van Euromajdan van 2014 gebaseerd is op een ‘militaire staatsgreep van een nazi-junta’, heeft hij inmiddels een andere redenering verzonnen om niet met de Oekraïense president om de tafel te gaan zitten.

Nu heet het dat Zelensky geen gesprekspartner meer is voor de Russen omdat er vanwege de oorlog in Oekraïne dit voorjaar geen verkiezingen zijn gehouden. Zelensky’s presidentiële termijn liep officieel op 20 mei af, maar de Oekraïense grondwet en kieswet verbieden verkiezingen in oorlogstijd. Hoewel een meerderheid van de Oekraïense bevolking voor uitstel van de verkiezingen was, heeft Oekraïne volgens Poetin inmiddels geen staatshoofd meer en dus is er niemand om mee te onderhandelen. De meest recente Oekraïense opiniepeiling van KIIS laat zien dat de steun voor Zelensky is teruggelopen, maar in mei 2024 nog altijd een ruime meerderheid van 59% bedraagt.

Volgens een gloednieuw opinieonderzoek van Carnegie vindt overigens nog steeds 51% van de Oekraïners (met Zelensky) dat Oekraïne moet doorvechten tot de grenzen van 1991 in ere zijn hersteld. Ook is 68% ervan overtuigd dat Rusland zeer waarschijnlijk opnieuw zal aanvallen na het sluiten van een vredesakkoord, terwijl zelfs 91% denkt dat Rusland een vredesakkoord alleen zal misbruiken om zich voor te bereiden op een nieuwe aanval. 54% van de ondervraagden is überhaupt tegen vredesbesprekingen. 

Poetin in Petersburg (foto Kremlin)

De afkeer tussen de beide staatshoofden is wederzijds: op 4 oktober 2022 tekende Zelensky een decreet waarin hij vastlegde dat besprekingen met Poetin ‘onmogelijk’ zijn nadat deze op 30 september de vier Oekraïense provincies Donetsk, Loehansk, Cherson en Zaporizja illegaal in de Russische Federatie opnam. Besprekingen met andere Russische vertegenwoordigers zijn voor de Oekraïners eventueel wel mogelijk. In de praktijk onderhandelt Oekraïne op lager niveau voortdurend met Rusland, onder meer over uitwisseling van krijgsgevangenen en de terugkeer van gedeporteerde kinderen.

‘Hij [Poetin] weet niet wat waardigheid en eerlijkheid is. Daarom zijn we bereid tot dialoog met Rusland, maar met een andere president van Rusland’, zei Zelensky.

Voor Poetin is het vredesplan van Zelensky ook onacceptabel omdat het ‘geen rekening houdt met de nieuwe realiteit op de grond’. Hij bedoelt dat geen kilometer veroverd grondgebied aan Oekraïne zal worden teruggegeven. Dat is voor Oekraïne uiteraard onbespreekbaar.

Chinees vredesplan

China heeft op 24 februari 2023, een jaar na de Russische invasie, zelf een vredesplan van 12 punten gepresenteerd, dat oproept tot een staakt-het-vuren, vredesbesprekingen, nucleaire veiligheid, vrije voedseltransporten en bescherming van burgers en krijgsgevangenen.

Hoewel het plan oproept tot het respecteren van de souvereiniteit van naties wordt met geen woord gerept over de Russische bezetting van Oekraïens grondgebied, laat staan over de terugtrekking van Russische troepen. Integendeel, China maakt, met Taiwan in het achterhoofd, bezwaar tegen ‘eenzijdige sancties’ en het opzwepen van een ‘Koude-Oorlog-mentaliteit’. 

Intussen levert China op grote schaal door het Westen op sanctielijsten gezette reserveonderdelen aan Rusland. Volgens NAVO-chef Jens Stoltenberg komt 90% van de door Rusland geïmporteerde micro-electronica  uit China. Poetin wordt intussen met alle egards in Beijing ontvangen, al laat Xi ook graag merken dat China de baas is in de betrekkingen.

Een woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken motiveerde China's afwezigheid in Zwitserland als volgt: 'De organisatie van de bijeenkomst doet geen recht aan de eisen van China en de verwachtingen van de internationale gemeenschap'. 

Zelensky's tactiek: drie actiepunten

Het vredesplan van Zelensky eist de complete terugtrekking van de Russische troepen uit Oekraïne en een herstel van de  grenzen van 1991, toen Oekraïne (inclusief de Krim) met volledige instemming van de Russische president Boris Jeltsin onafhankelijk werd. Maar veel landen die Zelensky aan boord wil, ook en vooral van het Mondiale Zuiden, zien dat niet meer als haalbaar.

Daarom heeft Zelensky om tactische redenen voor de Zwitserse conferentie de meest heikele punten van zijn plan naar de toekomst geschoven.  

Olaf Scholz, Zelensky en Rutte tijdens bezoek aan de Duitse Bondsdag op 11 juni (foto presidentiële administratie)

Op een veiligheidstop op 3 juni in Sri Lanka stelde hij voor eerst voorrang te verlenen aan deze drie actiepunten: vrije doorvaart van schepen (in de Zwarte Zee) om voedselveiligheid voor de wereld en de economische ontwikkeling van Oekraïne te garanderen, nucleaire- en energieveiligheid en de terugkeer van krijgsgevangenen en gedeporteerde kinderen.

Volgens Timofyi Mylovanov, de directeur van de Kyiv School of Economics, koos Zelensky daarmee bewust voor die onderwerpen waarmee niemand het oneens kan zijn. Met name het punt van nucleaire en energieveiligheid is een belangrijke testcase, zegt Mylovanov, omdat de strijdende partijen verwikkeld zijn in een wederzijdse vernietiging van energie-infrastructuur die in beider belang moet worden gestopt. Oekraïne laat met de aanvallen op Russische olieopslagplaatsen immers zien dat het in Rusland ook gevoelige klappen kan uitdelen. Dat dat stopt zou in Ruslands belang kunnen zijn.

Daarbij past overigens de kanttekening dat Oekraïne er weliswaar in slaagt met drones tot diep in Rusland olieraffinaderijen te beschadigen, maar dat deze aanvallen voor de Russische olieindustrie voorlopig nog niet meer zijn dan vervelende speldenprikken, maar de aanvallen zijn voor Rusland behoorlijk genant. 

Poetins 'akkoord' van Istanboel

Poetin noemde in Sint-Petersburg nog een voorwaarde voor eventuele toekomstige vredesonderhandelingen. ‘Rusland is bereid tot onderhandelingen over Oekraïne, maar alleen op basis van de overeenkomsten van Istanboel’.

Hij doelt daarmee op de onderhandelingen tussen Oekraïne en Rusland die in maart en april 2022, kort na de invasie, in Belarus en Istanboel zijn gehouden. Poetin beweert dat in Istanboel een vredesakkoord binnen handbereik heeft gelegen waarin Oekraïne zou afzien van NAVO-lidmaatschap en beloofde te kiezen voor geopolitieke neutraliteit. Ten bewijze wappert hij voortdurend met een stuk papier waarop de vrede al zo ongeveer getekend zou zijn.

Hij stelt dat document op één lijn met de eerdere, door Rusland met de loop van het geweer afgedwongen vredesakkoorden Minsk-I (2014) en Minsk-II (2015), waarmee een einde moest komen aan de oorlog in de Donbas. In 2014 werd het Oekraïense leger totaal overrompeld door de Russische agressie. Rusland steunde 'volksopstanden' in Donetsk en Loehansk en zond heimelijk tanks en troepen de grens over. Na twee verpletterende nederlagen, in Ilovajsk en Debaltseve, had president Petro Porosjenko destijds geen andere keus dan de Minsk-akkoorden te ondertekenen.

Maar in Istanboel is, anders dan in Minsk, geen enkel document ondertekend, laat staan dat een vredesakkoord op een haar na was gevild. De chaos was in de eerste oorlogsweken compleet. Zelensky had de inval van de Russen, ondanks de Amerikaanse waarschuwingen, niet verwacht. En Poetin was totaal op het verkeerde been gezet door zijn inlichtingendiensten en generaals over de kans van slagen van een korte Blitzkrieg met regime change in Kyiv als doel. Maar dit keer sloegen de Oekraïners de Russen keihard terug. De omsingeling van Kyiv en Charkiv werd doorbroken.

Volgens de Oekraïners onderhandelde Poetin in de lente van 2022 te kwader trouw en eiste een volledige capitulatie (neutraliteit, afstand van grondgebied en een decimering van het Oekraïense leger). Na de vondst van massagraven bij Boetsja en Irpin verbraken de Oekraïners de besprekingen. Van Oekraïense capitulatie is 2,5 jaar na de invasie nog steeds geen sprake.

Kernwapengekletter

Op het Economisch Forum in Sint-Petersburg voerde Poetin de druk nog maar weer eens op. Volgens de Oekraïners is er hem (en de Chinezen in zijn kielzog) veel aan gelegen om de conferentie in Zwitserland te laten mislukken. En dus voerde hij een toneelstukje op met politicoloog Sergej Karaganov, de hardliner-host van de plenaire bijeenkomst in Petersburg, die hem tartte nucleaire wapens in te zetten tegen het Westen. Poetin kon zo de wijze staatsman uithangen door Karaganov grappend als ‘griezelig’ terzijde te schuiven, maar er wel dreigend op te wijzen dat de Russische nucleaire doctrine te allen tijde kan worden aangepast.

Onderonsje tussen Poetin en havik Sergej Karaganov op het Sint Petersburg Economisch Forum (foto Kremlin)

De staatstelevisie greep de gedachtenwisseling gretig aan voor een extra rondje kernwapengekletter, zoals BBC-correspondent Steve Rosenberg in Moskou doorprikte. Het was een klassiek voorbeeld van good cop – bad cop, aldus Rosenberg. In zijn propagandashow Vesti (Berichten) onthulde presentator Dmitri Kiseljov dat Karaganovs opvattingen ‘de discussie [met Poetin] moesten aanscherpen’. Kiseljov laat beelden zien waarop Poetin vóór de bijeenkomst tegen de ooit ook in Nederland geliefde havik zegt: ‘Ga je de boel opstoken?’ Karaganov windt er geen doekjes om: ‘Ik denk dat dat de reden is dat ik ben uitgenodigd.’

Rusland mag later aanschuiven

'Het is duidelijk voor ons dat we geen vredesakkoord zullen ondertekenen aan het einde van de conferentie', zei de Zwitserse president Viola Amherd afgelopen week. Daarvoor zijn beide partijen nodig. 'Rusland kan dan ook aanwezig zijn bij een mogelijke follow-up-conferentie'. Voor Zwitserland was het belangrijk zoveel mogelijk deelnemers van buiten West-Europa aan te trekken en dat is volgens haar gelukt. 'Het mondiale zuiden is aan boord.'

'De vraag is niet of Rusland aan boord komt, de vraag is wanneer', zo vatte de Zwitserse minister van Buitenlandse Zaken Ignazio Cassis de situatie samen.

Of de conferentie in Zwitserland een succes wordt valt te bezien. Voor Zelensky is het doel duidelijk: 'Alle landen [bij de conferentie] betrekken is niet alleen een kwestie van politiek, het draait om politieke invloed en druk op hen [Rusland]', aldus Zelensky. 'Want in principe wordt het na deze top duidelijk wie de oorlog wil beëindigen en wie juist nauwe betrekkingen wil blijven onderhouden met de Russische Federatie', zei hij tegen persbureau Reuters.

Dat Poetin zoveel woorden vuilmaakt aan een conferentie waarvoor hij zegt niet te willen worden uitgenodigd laat intussen wel zien dat de Russen op de uitkomst niet gerust zijn.