Oekraïense krijgsgevangenen worden in Russische strafkampen gemarteld, vernederd en uitgehongerd. De beelden van terugkerende krijgsgevangenen zijn schokkend, terwijl terugkerende Russen er heel anders uitzien. Maar ook aan Oekraïense zijde zijn door internationale organisaties oorlogsmisdaden vastgesteld, voornamelijk aan het front. Dat verandert zodra de Russische krijgsgevangenen hun detentiecentra bereiken, waar de Oekraïense overheid, anders dan de Russische, haar verantwoordelijkheid neemt, concludeert Laura Starink.

Links Oleksandr Hrytsiuk vóór de Russische invasie, rechts twee jaar later, zoals hij werd afgeleverd bij zijn vrouw (foto Texty)

door Laura Starink

Bouwvakker Oleksandr Hrytsjoek uit Kivertsi in de West-Oekraïense provincie Volyn meldde zich na de Russische invasie op 24 februari 2022 direct als vrijwilliger bij het Oekraïense leger. Op 10 april 2022 werd hij krijgsgevangen gemaakt in de buurt van het dorp Novobachmoetivka, in het oosten van Oekraïne.

Twee jaar later, op 24 januari 2024, kreeg zijn vrouw Oksana een telefoontje van een Oekraïense functionaris dat ze het lichaam van haar man in ontvangst kon komen nemen in Kyiv. ‘Het was de ergste dag van mijn leven’, zei ze tegen het journalistieke collectief Texty, dat onderzoek deed naar marteling van krijgsgevangenen in de Russische strafkolonie nr 2., in de provincie Vjazma.

‘Wat er van hem over was waren botten en huid. Zijn hoofd was toegetakeld, zijn neus stond scheef en zijn wijsvingers hadden geen nagels. Of ze eruit waren gerukt of kapotgeslagen weet ik niet. Over zijn hele lichaam waren tekenen van marteling zichtbaar’, zei Oksana. Oleksandr woog bij leven 110 kilo, na zijn dood was daar nog 50 kilo van over.

Steeds meer foto’s en verhalen van Oekraïense krijgsgevangenen bewijzen dat zij in Russische gevangenschap op beestachtige wijze worden gemarteld, soms tot de dood aan toe. Terwijl Russische krijgsgevangenen er bij de regelmatige uitwisselingen doorgaans normaal en goedgevoed uitzien, zijn de Oekraïners vaak vel over been. Hun verhalen komen overeen: electroshocks, beroving van slaap, chronische ondervoeding, overvolle cellen of juist maandenlange eenzame opsluiting, dagelijkse afranselingen, scheldpartijen en psychologische terreur – zo worden ze vaak gedwongen het Russische volkslied te zingen.

Graatmagere kickbokser

In een ziekenhuis in Ternopil interviewde Der Spiegel Oleksi Anoelja (30) uit de noord-Oekraïense stad Tsjernihiv, slechts 90 km van de Russische grens. Het Duitse weekblad zegt zijn verhaal zoveel mogelijk gecheckt en vergeleken te hebben met andere ervaringen van krijgsgevangenen.

Links Oekraïense krijgsgevangene Oleksi Anoelja na zijn terugkeer naar Oekraine, rechts Anoelja na 10 maanden herstel (foto Texty)

De vroegere kickbokser keerde na tien maanden gevangenschap eind 2022 terug als een graatmagere man met gebroken botten en rottend vlees aan zijn benen. Hij miste tanden en kiezen. In het afgelopen jaar is hij 36 keer behandeld voor de fysieke gevolgen van zijn krijgsgevangenschap.

Nadat hij in een dorp was opgepakt werd hij door Russische soldaten verkracht en urenlang aan zijn polsen opgehangen, waarbij hij afgeranseld werd en uitgescholden voor ‘Oekraïens zwijn’. Later werd hij overgebracht naar een strafkolonie bij Toela in Rusland. ‘’s Nachts bad ik dat ik de volgende dag niet meer in leven zou zijn’, zei Anoelja tegen Der Spiegel.

Russische kamparts: 'We injecteren je tegen fascisme, tegen je nazi-zijn' 

‘Drie uur moest ik op mijn smerige sokken kauwen. Voor de lol trokken ze een paar tanden uit mijn mond. Ze dwongen me water uit een plas in de mond te nemen en naar een andere plek op de binnenplaats te brengen. Veertien keer zetten ze me op de electrische stoel, tot mijn hele lichaam verkrampt was. Een keer bloedde ik zo hevig dat ze me naar de gevangenisarts brachten. “De opzichters slaan je niet, ze doen aan heropvoeding”, zei ze, in plaats van mij te behandelen. “We injecteren je tegen fascisme, tegen je nazi-zijn”. Ik waste mijn zelfgemaakte verbanden met urine’, aldus Anoelja.

In de cel werden gevangenen gedwongen bij nacht en ontij 500 of 1000 kniebuigingen te maken. Sommigen vielen ter plekke dood neer. Na zijn uitwisseling hoorde Anoelja dat Russische soldaten zijn eveneens gevangen genomen vader in een kerk levend hadden verbrand.

Electroshocks en schijnexecuties

De Verenigde Naties, de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa), de Raad van Europa, Amnesty International en andere mensenrechtenorganisaties roepen de Russische overheid keer op keer ter verantwoording voor de flagrante schending van de Geneefse Conventies over behandeling van krijgsgevangenen in oorlogstijd. Meer dan 3.000 Oekraïense krijgsgevangenen zijn de afgelopen 2,5 jaar teruggekeerd, van minimaal 8.000 is bekend dat zij nog vastzitten.

Om de paar maanden publiceert de Human Rights Monitoring Mission in Ukraine van de Verenigde Naties rapporten over oorlogsmisdaden en wantoestanden in de krijgsgevangenenkampen. In een recent rapport concludeerde de VN op basis van 60 interviews met Oekraïense krijgsgevangenen dat marteling staande praktijk is in de Russische kampen waar zij verblijven. Het werk van de mensenrechtenmissie wordt bemoeilijkt omdat de Russische overheid, anders dan de Oekraïense, geen toegang verleent tot krijgsgevangenen in Russische gevangenissen. De interviews kunnen dus pas plaatsvinden na terugkeer uit Rusland.

Oekraïense krijgsgevangenen keren terug uit Rusland (video Oekraïense geheime dienst SBOe)

'Bijna alle Oekraïense krijgsgevangenen die wij hebben geïnterviewd beschreven hoe Russisch lager personeel of verantwoordelijke overheidsfunctionarissen hen tijdens hun gevangenschap martelden, gebruikmakend van voortdurende afranselingen, electroshocks, bedreiging met executie, langdurige stressvolle situaties en schijnexecuties. Meer dan de helft werd onderworpen aan seksueel geweld,' aldus Danielle Bell, hoofd van de VN-instantie.

'De meeste krijgsgevangenen vertelden ook hoe groot de stress was omdat ze niet mochten communiceren met hun familie en omdat adequaat voedsel en medische zorg hen stelselmatig werden onthouden.' Volgens de VN zijn er 'geloofwaardige verdenkingen' van tenminste 32 gevallen van executies van krijgsgevangenen.

Mishandeling en martelingen van de krijgsgevangenen passen in een breder patroon van Russisch geweld dat door de Oekraïners als genocide wordt beschouwd. Want niet alleen krijgsgevangenen worden gemarteld, ook Oekraïense burgers in de door Rusland bezette gebieden (de Krim, Donetsk, Loehansk en delen van Zaporizje en Cherson) worden met grote regelmaat opgepakt, verhoord wegens vermeende 'collaboratie' met hun vaderland en mishandeld.

Bekend zijn de verhalen uit de begindagen van de invasie, de executies, berovingen en verkrachtingen van burgers in ondermeer Boetsja en Irpin. Maar ook in detentiecentra als Izoljatsia in de bezette Donbas werden gevangenen stelselmatig mishandeld, zoals journalist Stanislav Asejev vastlegde in zijn boek Het concentratiekamp in de Paradijsstraat. Asejev zat daar drie jaar vast en kwam in 2019 bij een gevangenenruil vrij. Hij meldde zich dit jaar voor het front, waar hij onlangs gewond raakte. Izoljatsia was een van de 21 Russische 'filtratiekampen', waar Oekraïense burgers werden vastgehouden. In 2021 schreef Mischa van Diepen voor RAAM over Izoljatsia.

Oekraïense krijgsgevangenen die op 25 juni 2024 werden uitgeleverd (foto's X)

Hoe gaat Oekraïne met Russische gevangenen om?

Wat is er bekend over de Oekraïense behandeling van Russische krijgsgevangenen?

Uit diezelfde VN-rapporten blijkt dat mishandeling en marteling ook aan Oekraïense zijde voorkomen,  voornamelijk direct na gevangenneming en verhoor op het slagveld, in provisorische interneringsfaciliteiten aan het front en tijdens transport naar hun definitieve detentiecentra. Russen werden geslagen, uitgescholden en bedreigd met schijnexecuties. Er zijn ook een aantal gevallen van standrechtelijke executies van Russische soldaten die zich hadden overgegeven gedocumenteerd.

Het beeld verandert als de Russische krijgsgevangenen in hun reguliere kampen aankomen. Bezoeken aan kampen en gesprekken met krijgsgevangenen leidden de VN-rapporteurs tot de volgende conclusie: 'Marteling, vastgesteld door de VN Human Rights Monitoring Mission in Oekraïne, stopte nadat de krijgsgevangenen op hun officiële detentieplaatsen aankwamen'.

De meerderheid van de gedetineerden zei geen klachten te hebben over de levensomstandigheden, voedsel, water, hygiëne en medische zorg. Ze kunnen contact hebben met hun familie. Sporadisch vonden pesterijen plaats, zoals gedwongen push-ups of het bevel het Oekraïense volkslied te zingen.

Wel tonen de Oekraïners regelmatig filmpjes met ondervragingen van Russische krijgsgevangenen over hun aandeel in de oorlog. Ook dat is in strijd met de Geneefse conventies.

NOS-correspondent Christiaan Paauwe bezocht onlangs een Oekraïense gevangenis waar Russische krijgsgevangenen verblijven. De omstandigheden lijken normaal, maar uiteraard is niet bekend of dat in alle detentiecentra het geval is. Ook in Oekraïne, zegt Paauwe, worden krijgsgevangenen natuurlijk ingezet in een propagandaoorlog. De Oekraïners hebben er belang bij zich te portretteren als een beschaafd volk tegenover Russische barbaren. Ze willen immers lid worden van de Europese Unie.

In de reportage zie je beelden van Russische krijgsgevangenen die slapen in schone ruimtes, eten in eetzalen en werken in werkplaatsen. Ze mogen geïnterviewd worden en zeggen over het algemeen goed behandeld te worden. Het Rode Kruis heeft toegang tot de detentiecentra.

Russische krijgsgevangenen keren terug naar Rusland (foto via video Russische ministerie van Defensie)

Russische krijgsgevangenen die per bus worden teruggevoerd naar Rusland zien er op filmbeelden goedgevoed uit. Sporen van marteling zijn niet zichtbaar. Afgematte en ondervoede Russische soldaten zie je vooral aan het front, en op internet verschijnen regelmatig fimpjes waarin zij zich beklagen over de beroerde omstandigheden waaronder hun militaire commandanten hen dwingen te vechten.

De wreedheid van het slagveld

Dat op het slagveld aan beide zijden buitensporige wreedheden worden begaan staat buiten kijf. Een Duitse soldaat die dient in een eenheid van internationale vrijwilligers vertelde aan de New York Times hoe een Oekraïense soldaat een Rus voor zijn ogen doodschoot, terwijl de Russische soldaat zich had overgegeven. Dit zou een een schending van de Geneefse conventies zijn. Het voorval deed zich voor in augustus 2023, en staat volgens de New York Times niet op zichzelf.

De haat van de Oekraïners tegen de agressor groeit met de dag. Op internet staan tal van filmpjes waarop vluchtende (vooral Russische) soldaten door drones uit elkaar worden gereten. Vaak zijn de video's voorzien van sensationele soundtracks.

Als de circulerende aantallen doden en gewonden in en rond de loopgraven ook maar in de buurt van de werkelijkheid liggen, dan zal Oost-Oekraïne na de oorlog een onafzienbaar knekelveld blijken te zijn. Het is uitgesloten dat de legers in staat zijn om al die vele tienduizenden gesneuvelden te repatriëren. Sommige lichamen worden door vrijwilligers weggedragen uit oorlogsgebied en geïndentificeerd, omdat de overheid het af laat weten.

Van hogerhand gedoogde haat

Er is dus een opmerkelijk verschil in behandeling van Russische en Oekraïense krijgsgevangenen in de detentiecentra. Waar de Russen in Oekraïne redelijk fatsoenlijk worden behandeld, is er in Rusland sprake van regelrechte marteling en uithongering. De inhumane behandeling van Oekraïense krijgsgevangenen is de verantwoordelijkheid van de Russische politieke en militaire top, maar die grijpt niet in.

Sterker nog: in Rusland wordt de haat tegen Oekraïne op de staatstelevisie dag in dag uit opgezweept. Openlijk racisme en oproepen tot genocide zijn er aan de orde van de dag. Ook parlementsleden en staatsfunctionarissen als ex-president Dmitri Medvedev eisen de totale vernietiging van Oekraïne en kernaanvallen op het Westen. Poetin heeft al jaren de gewoonte om (oorlogs)misdadigers in het Kremlin met lintjes te decoreren en tot helden uit te roepen. Met de grootschalige inzet van criminelen aan het front toont Rusland dat misdaad loont. 

Het Russische gevangeniswezen is ook los van de oorlog barbaars en hardvochtig. Het is naar goed stalinistisch gebruik onder Poetin opnieuw een instrument van overheidsterreur geworden. Mishandeling van gevangenen is de norm en de daders worden zelden of nooit gestraft. Oppositiepoliticus Aleksej Navalny kon slechts een langzame marteldood sterven in de cel omdat de overheid dat tolereerde, faciliteerde en vermoedelijk zelfs verordonneerde.

Uitzicht uit de cel van detentiecentrum 2 bij Vjazma in de Russische provincie Smolensk, de Oekraïense soldaten Hrytsiuk en Anoelja gevangen zaten (foto Texty)

Op 5 juli sloeg Jevgenia Kara-Moerza, de vrouw van Ruslands inmiddels bekendste politieke gevangene Vladimir Kara-Moerza, alarm omdat haar man vanuit de isoleercel naar een kampziekenhuis is overgebracht. Zijn advocaten wordt de toegang tot hem ontzegd en zij vreest voor zijn leven. Kara-Moerza overleefde twee vergiftigingspogingen, die volgens hem op het conto van de Russische geheime dienst FSB zijn te schrijven. Zijn gezondheid is slecht en hij zit een straf uit van 25 jaar wegens 'terrorisme'. Het Navalny-scenario kan zich hier elke dag gaan herhalen.

Zulke verhalen vallen uit Oekraïense gevangenissen niet op te tekenen. Evenmin zijn Zelensky of zijn regeringsgploeg te betrappen op oproepen tot volkerenmoord op de Russische bevolking. De Oekraïense televisie is weliswaar onderworpen aan militaire censuur, maar zij is bij lange na niet zo gelijkgeschakeld als de Russische. Grote schandalen komen ook via internet nog steeds naar buiten. En vervolging van journalisten, oppositiepolitici of pacifisten is, anders dan in Rusland, nog steeds een uitzondering.

President Zelensky won in 2019 de verkiezingen met 73% van de stemmen, onder andere omdat hij vrede met Rusland beloofde. Daar is niets van terecht gekomen. Net als zijn voorganger Petro Porosjenko liep hij stuk op de ultimata van Poetin. Het enige wapenfeit in zijn eerste jaar als president was een grote gevangenenruil in december 2019, waarbij onder meer filmregisseur Oleg Sentsov, tot 20 jaar veroordeeld wegens een verzonnen terroristische aanslag op de Krim, naar Oekraïne terugkeerde. Sentsov vecht nu aan het front.

Uitwisseling van krijgsgevangenen is op dit moment, naast pogingen om gekidnapte Oekraïense kinderen te repatriëren, het enige onderwerp waarover Oekraïne achter de schermen nog met Rusland onderhandelt. Vredesbesprekingen zijn totaal niet in zicht. Poetins ultimatum (Oekraïne moet afstand doen van vier door Rusland illegaal geannexeerde provincies en mag zich niet bij de NAVO aansluiten) is voor Oekraïne onbespreekbaar. Rusland werd niet uitgenodigd voor de grote Oekraïense vredestop in Zwitserland. En Orbáns recente vredesmissie via Kyiv, Moskou en Beijing is in Europa slecht gevallen.

Intussen eist de oorlog zijn tol. Met elke buslading vermagerde en getraumatiseerde Oekraïners die terugkeren uit Rusland wordt het contrast met de relatief goed behandelde Russische krijgsgevangenen weer schrijnender.