Het diepe Oekraïense offensief in de Russische grensprovincie Koersk is een keerpunt in de oorlog en opent een nieuwe bladzijde in Europa's grootste militaire conflict sinds 1945, schrijft analist Andreas Umland.

 Vladimir Poetin komt bijeen met defensieminister Andrej Beloöesov, FSB-directeur Alexander Bortnikov, secretaris van de veiligheidsraad Sergej Sjoigoe en stafchef van de strijdkrachten Valeri Gerasimov nadat Oekraïense troepen Russisch grondgebied hebben buitgemaakt. Foto: Gavril Griigorov/EPA/ANP

door Andreas Umland

Met ieder uur wordt duidelijker dat de huidige Oekraïense inval in de West-Russische regio Koersk, die begon op 6 augustus 2024, geen klein incident is. De onverwachte militaire operatie van Oekraïne op Russisch grondgebied kan een nieuwe wending geven aan de aard van de oorlog. In minstens vijf opzichten is de Oekraïense aanval een nieuwe ontwikkeling.

Klassiek militair offensief 

Ten eerste hebben we het over een klassiek militair offensief dat op grote schaal wordt uitgevoerd door de officiële strijdkrachten van Oekraïne. Eerdere infanterieaanvallen op Russisch grondgebied werden uitgevoerd door het kleine en semi-reguliere Vrije Rusland Legioen en het Russische Vrijwilligerskorps, bestaande uit Russische burgers die aan Oekraïense zijde vechten. Deze inval in Rusland wordt daarentegen uitgevoerd door grote en reguliere gemechaniseerde en gecombineerde Oekraïense troepen.

Dit onderscheid is zowel praktisch als symbolisch van belang. Het huidige offensief is niet, zoals de eerdere offensieven van pro-Oekraïense Russische strijders, een beperkte en korte inval in Rusland. Het is een grote Oekraïense militaire operatie met een grote inzet van personeel en een breed scala aan wapens.

De eerdere aanvallen van het Vrije Rusland Legioen en het Russische Vrijwilligerskorps waren ook gênant voor Moskou. Uiteindelijk waren het echter slechts speldenprikjes van kleine paramilitaire eenheden met beperkte hoeveelheden en soorten wapens. Nu doet het reguliere Oekraïense leger in veel opzichten met Rusland wat het Russische leger sinds 2014 met Oekraïne doet. De symboliek – althans, voor Oekraïners, Russen en andere Oost-Europeanen – van deze nieuwe ontwikkeling is groot.

Ten tweede zijn de eerste dagen van de Oekraïense inval in Rusland onverwacht succesvol verlopen voor Kyiv. De Oekraïense troepen slaagden erin om snel meer dan 300 vierkante kilometer strategisch belangrijk grondgebied van Rusland te bezetten, terwijl ze in deze eerste fase slechts een beperkt aantal troepen en uitrusting hebben verloren. Oekraïense troepen veroverden meer dan 10 nederzettingen, waaronder het district Soedzja.

Hoewel Soedzja slechts een kleine stad is met circa 5.000 inwoners, was het tot 6 augustus belangrijk voor het Russische leger als logistiek knooppunt. In de late tsaristische periode was Soedzja een grotendeels Oekraïenssprekende nederzetting. In 1918 was het ongeveer een maand lang de eerste hoofdstad van de Oekraïense Sovjetrepubliek in wording.

Soedzja herbergt ook een Gazprom-meetstation waarlangs al het resterende Russische aardgastransport naar de EU loopt. De Europese markten hebben nerveus gereageerd op de Oekraïense inval; sinds 6 augustus zijn de gasprijzen sterk gestegen. De angst achter deze prijsstijgingen lijkt echter ongegrond.

Gas dat via Soedzja wordt getransporteerd is gedurende de hele oorlog sinds 2014 continu via Oekraïne naar Slowakije gestroomd en vandaar verder naar Centraal-Europa. Zowel Moskou als Kyiv hebben tot nog toe om commerciële redenen belang gehad bij het in stand houden van de resterende gashandel tussen Rusland en de EU en dat zal waarschijnlijk zo blijven. Militaire ontwikkelingen rond de transportinfrastructuur van Gazprom — op Oekraïens of Russisch grondgebied — vormen dus niet per definitie een belemmering voor wederzijds winstgevende gasstromen.

Kyiv brengt frontlinie in beweging

Ten derde heeft de Oekraïense inval in Rusland sinds 6 augustus 2024 geleid tot de grootste en snelste verandering van de frontlinie van de oorlog sinds de laatste Oekraïense aanval op door Rusland gecontroleerd grondgebied in de regio's Charkiv en Cherson in de herfst van 2022. Alle territoriale winst die sindsdien werd geboekt en verliezen die werden geleden aan Russische en Oekraïense kant waren kleiner en minder significant. Voor het eerst sinds lange tijd ziet de kaart van het front tussen Rusland en Oekraïne er weer aanzienlijk anders uit.

Russische burgers die zijn geëvacueerd uit de regio Koersk komen aan op het treinstation in Orjol. Foto: Russisch ministerie van Rampenpreventie / EPA / ANP

Ten vierde kan de Oekraïense inval in Koersk worden gezien als de verlate uitvoering van het veelbesproken Oekraïense tegenoffensief dat in 2023 was vastgelopen. Een jaar geleden werd een Oekraïense vergeldingsaanval zonder succes uitgevoerd op Oekraïens grondgebied, terwijl deze nu – althans in eerste instantie – met meer succes wordt uitgevoerd op Russisch grondgebied. Met de relatief diepe inval van de Oekraïense troepen in West-Rusland is de oorlog minder een uitputtingsslag geworden en weer meer een bewegingsoorlog.

Ten vijfde, en misschien wel het belangrijkst, is de landoorlog tussen Rusland en Oekraïne met de inval in Koersk van afgelopen week veranderd van een confrontatie die zich bijna uitsluitend op Oekraïens grondgebied afspeelt in een confrontatie die nu wordt uitgevochten op het grondgebied van beide landen. In een paar dagen tijd heeft de inval in Koersk het Kremlin in verlegenheid gebracht en afgeleid. Dit zal vooral belangrijk blijken als de Oekraïense opmars in Rusland niet slechts een korte episode blijkt te zijn, maar een langdurig fenomeen wordt. In dat geval zal de verplaatsing van de oorlog door Kyiv naar Russisch grondgebied een paradigmatische en strategische, en niet alleen een operationele of tactische, betekenis krijgen.

Nieuwe uitdagingen voor het Kremlin

Voor Moskou maakt de nieuwe Oekraïense strategie, zelfs met de huidige beperkte resultaten, de verdere planning en uitvoering van de expansie-oorlog tegen Oekraïne ingewikkelder. Rusland zal meer troepen op zijn eigen grondgebied moeten houden en inzetten in plaats van op het grondgebied van Oekraïne. Het beëindigen, voorkomen en afschrikken van de huidige Oekraïense tegenaanvallen Koersk en mogelijke andere Oekraïense tegenaanvallen op Russische bodem is een nieuwe strategische opgave geworden voor de algemene staf van Rusland.

Als instrument van het buitenlandbeleid van Moskou waren de Russische strijdkrachten tot voor kort gericht op gevechten om en op buitenlands grondgebied – in Moldavië, Georgië, Syrië, Oekraïne of andere landen. Deze uitsluitend offensieve, interventionistische en/of irredentistische periode waarin de Russische strijdkrachten werden ingezet tegen externe vijanden is nu voorbij. Daarvoor in de plaats komt de nieuwe taak waarin de verdediging van het eigen grondgebied wordt gecombineerd met expansionistische operaties in de voormalige Sovjetregio.

De intenties van Oekraïne

Voor Kyiv is de inval in de oblast Koersk vooral een afleidingsmanoeuvre, bedoeld om troepen die anders Oekraïne zouden aanvallen, verwoesten en terroriseren, vast te houden in het Russisch westelijk grensgebied. De Oekraïense gedachte achter de aanval kan bovendien zijn geweest om de binnenlandse en buitenlandse politiek van Rusland te beïnvloeden. Oekraïne probeert blijkbaar de politieke reputatie, propagandastrategie en informatiepolitiek van het Kremlin te ondermijnen, zowel onder de Russische bevolking als in de internationale gemeenschap.

Kyiv hoopt dat de verschillende Russische bestuurlijke dwalingen die hebben geleid tot het Oekraïense militaire succes op Russische bodem, een probleem zullen vormen voor Poetins aanzien bij vooral de Russische politieke elite en pro-Russische groeperingen in de hele wereld. De meeste binnenlandse en internationale steun voor Poetin wordt niet zozeer gedreven door aantrekking tot de ideologie van het Poetinisme of een serieus geloof in Russische verhalen over de dreigingen van NAVO-uitbreiding, ‘Oekraïens fascisme’ en Westerse subversie. Steun voor Poetin wordt vooral ingegeven door cynisch respect voor het ogenschijnlijke succes van Poetins meedogenloze, nihilistische en schijnbaar doeltreffende binnenlandse en buitenlandse beleid. De onverwacht diepe en tot nu toe succesvolle Oekraïense inval in Rusland sinds 6 augustus en het plotselinge imagoverlies van Moskou zorgt bij diezelfde doelgroepen voor cognitieve dissonantie.

De Oekraïense inval ondermijnt het populaire verhaal van Ruslands vermeende onoverwinnelijkheid en superioriteit

De Oekraïense aanval heeft opnieuw de onverwachte strategische ongeschiktheid, administratieve tekortkomingen en materiële zwaktes van Rusland blootgelegd. Die zwaktes waren al aan het licht gekomen in 2022, bij de mislukte Russische aanval op Kyiv in de lente en de succesvolle Oekraïense tegenaanval in de regio's Charkiv en Cherson in de herfst. De huidige Oekraïense operatie ondermijnt opnieuw het populaire verhaal van Ruslands vermeende onoverwinnelijkheid en superioriteit – een fata morgana dat vaak wordt gepropageerd om te pleiten voor een Russische Siegfrieden (vrede van de overwinnaar) met Oekraïense territoriale concessies om de oorlog te beëindigen.

Bereidt Kyiv zich voor op landruil?

Oekraïne’s nieuwe aanvalsdrang en bereidheid tot het nemen van risico’s in de oorlog is niet zozeer een reactie op Russische agressie, maar eerder een gevolg van 30 maanden tekort of gebrek aan wereldwijde hulp voor Kyiv. De annexatie van Koeweit door Irak in 1990 werd snel teruggedraaid door een internationale coalitie. In de jaren '90 werd het irredentisme van Servië, na enige aarzeling, resoluut de kop ingedrukt met een missie van de NAVO buiten het eigen gebied. De internationale steun voor het noodlijdende Oekraïne is daarentegen al 10 jaar lang niet alleen indirect, maar ook twijfelachtig zwak. Dit ondanks schandalige gebeurtenissen zoals de Russische annexatie van de Krim op 18 maart 2014 of het neerschieten van vlucht MH17 met 298 burgers, waaronder 80 kinderen, aan boord op 17 juli 2014.

De westerse economische sancties tegen Rusland en de militaire en andere steun aan Oekraïne zijn sinds 2022 weliswaar steeds significanter geworden, toch bleven en blijven ze ernstig ontoereikend om het grondgebied, de burgers en de infrastructuur van Oekraïne te verdedigen tegen de genocidale aanval van Rusland. Erger nog, veel landen uit de Global South voeden indirect de vernietigingsoorlog van Rusland door hun handel met de agressor. Westerse besluiten ter ondersteuning van de verdediging van Oekraïne worden op hun beurt langzaam, aarzelend en halfslachtig genomen. Na tweeënhalf jaar van dood en verderf wil Kyiv nu de context fundamenteel veranderen.

Rusland brengt militair materieel naar de regio Koersk. Foto: Russisch ministerie van defensie / EPA / ANP

In de toekomst zal Oekraïne op verschillende manieren blijven proberen om het internationale publiek te laten zien dat de ontwikkeling en het einde van de oorlog nog steeds een open einde hebben en dat de aanname van een onbetwistbare Russische superioriteit een misvatting is. De grotere geopolitieke context van deze Oekraïense strategie zijn mogelijke onderhandelingen met het Kremlin over territoriale kwesties. Het kan ook een voorbereiding zijn op grotere multilaterale gesprekken, zoals een geplande tweede grote internationale conferentie over de oorlog na de eerste Vredesconferentie in Zwitserland in juli 2024. Naast het blijven uiten van morele, normatieve en juridische argumenten kan Kyiv – als het erin slaagt om de veroverde Russische gebieden te behouden – nu een nieuwe aanpak volgen. Zowel in de directe communicatie met Moskou als op internationale conferenties kan het leiderschap van Oekraïne transactievoorstellen doen om veroverd Russisch land te ruilen voor geannexeerd Oekraïens grondgebied.

De nieuwe aanpak van Kyiv is zeker gevaarlijk voor zowel de Oekraïense als de internationale veiligheid. De Oekraïense inval in Rusland op 6 augustus 2024 is, in de woorden van Vladimir Poetin, een ‘grootschalige provocatie’. De internationale waarnemers die het eens zijn met Poetins definitie moeten echter in de eerste plaats met de vinger wijzen naar de beperkte of afwezige belangstelling van hun eigen landen voor de soevereiniteit en integriteit van Oekraïne. Het is de ontoereikende buitenlandse hulp voor het herstel van de Oekraïense grenzen sinds 2014 die ertoe heeft geleid dat Kyiv is overgestapt van een defensieve naar een offensieve houding.

Wat de uitkomst van de huidige operatie van Oekraïne in de Koersk-regio ook is, Kyiv zal blijven zoeken naar zwakke plekken van de Russische staat en zijn bondgenoten, agenten en proxies. Rusland zal moeten investeren in de versterking van de Russisch-Oekraïense grens en meer aandacht moeten besteden aan andere oorlogsgebieden dan het oosten en zuiden van Oekraïne. De Oekraïense inval op Russisch grondgebied deconstrueert het beeld – in Rusland en de rest van de wereld – van een schijnbaar statische frontlinie, een stabiele troepenconstellatie en een voorspelbaar verloop van het conflict.

Dr. Andreas Umland is analist bij het Stockholm Centrum voor Oost-Europese Studies (SCEEUS) van het Zweedse Instituut voor Internationale Zaken (UI).