Mobilisatie drukt zwaar op Oekraïense samenleving

Het Oekraïense leger heeft een constante stroom van nieuwe rekruten nodig om het land te verdedigen. Die rekruten zijn wel te vinden, maar de rommellige manier waarop soldaten worden geworven zorgt voor steeds meer onvrede, bericht Chris Colijn vanuit Kyiv. Het lukt de overheid niet om te balanceren tussen de behoeften van het leger en de belangen van de samenleving. Het huidige systeem is niet toekomstbestendig, maar er is ook nog geen alternatief voorhanden.

Mobilisatie-politie controleert documenten van een man in Kyiv. Foto: Sergei Supinsky / ANP / AFP

Wat eerder deze maand begon als een mooie avond eindigde met veel ophef. De grootste band van Oekraïne, Okean Elzy, hield het eerste concert in een reeks jubileumoptredens in Kyiv ter ere van haar dertigjarig jubileum. Maar na afloop ging het in Oekraïense media minder over het concert, en meer over de vijftig mobilisatie-officieren die na het concert buiten stonden, klaar om de documenten van mannelijke concertbezoekers te controleren.

De actie lijkt bewust op een zo zichtbaar mogelijke plek te zijn uitgevoerd, opdat het breed zou worden uitgemeten in de media. De overheid wilde een punt maken: we zijn nog steeds in oorlog, en jouw avondje uit in Kyiv is alleen mogelijk dankzij de soldaten aan het front. Als je je plicht ontloopt, dan heb je ook geen recht op plezier.

Op beelden van het incident is te horen hoe mensen ‘schande’ roepen tegen de mobilisatie-officieren. Dat een deel van de aanwezige mannen aan het einde van de avond met de politie mee moest, viel bij veel andere Oekraïners in het verkeerde keelgat. Een greep uit de reacties: ‘Waarom gebeurt dit nooit bij de concerten van [Zelensky’s voormalige comedy-troupe] Kvartal-95?’ ‘Zou [de zanger van Okean Elzy] Vakartsjoek hiervan hebben geweten? Was dit allemaal gepland?’ De band heeft niet gereageerd op het incident.

Anderen hadden begrip voor de politieactie. ‘We zijn in oorlog, hoezo zijn er nog concerten? [De concertgangers] bedanken onze soldaten en zingen de liedjes van Okean Elzy, maar in feite zijn het gewoon mietjes’, schreef een gebruiker op Instagram. ‘De samenleving moet er maar aan wennen’, zegt Larysa Kozak, woordvoerder van het wervingsbureau in Kyiv. Volgens haar zijn zulke acties een effectieve manier om snel de documenten van grote groepen mannen te controleren.

Het is of-of

Ook aan het front zag men de beelden en de ophef die op internet ontstond. ‘De maatschappij beschermt nu niet de militairen die concerten in vreedzame steden mogelijk maken, maar juist degenen die zich aan hun plicht onttrekken’, schreef militair Oleksandr Aronets in een veelbesproken bericht op Facebook. Volgens hem is er een groeiende kloof tussen het leger en de samenleving, tussen degenen die al ruim twee jaar hun leven op het spel zetten voor de overwinning en mannen die proberen de mobilisatie te ontduiken. ‘Ik wil me niet in clichés uitdrukken, maar het moet herhaald worden: je vecht ofwel in je eigen leger, of in het leger van de bezetter. En je eigen leger geeft je een miljoen opties om in een niet-gevechtspositie te belanden.’

In hetzelfde weekend doken de mobilisatie-officieren ook op bij een aantal andere opvallende plekken. Ze stonden bij de uitgang van de duurste supermarkt van Oekraïne, en bij luxe restaurants in Kyiv, Charkiv, Dnipro en Chmelnytsky. Ook in een stripclub in het centrum van Lviv kwamen ineens agenten binnenlopen om de documenten van de aanwezige mannen te controleren.

Politie in een stripclub in Lviv. Foto: Ihor Zinkevytsj

Nieuwe rekruten zijn hard nodig, en het rekruteringsproces gaat niet snel genoeg. Er zouden nu zelfs niet genoeg mannen worden gemobiliseerd om de verliezen van het leger te compenseren. In de samenleving heerst er niettemin onvrede over hoe de mobilisatie nu nu wordt georganiseerd. In een peiling van het sociologische onderzoeksbureau Razumkov Center van afgelopen juni gaf 46 procent van de ondervraagde mensen aan dat ze het 'geen schande vinden' dat mensen onderduiken. Driekwart van de mensen zijn het eens met de stellingen 'Mobilisatie is noodzakelijk, maar moet eerlijk zijn' en 'Mobilisatie is noodzakelijk, maar er is een betere organisatie nodig'. De onvrede richt zich dus niet op het feit dat mannen gemobiliseerd worden, maar op de manier waarop de mobilisatie wordt uitgevoerd.

Kat-en-muisspel

Als Oekraïense mannen de straat opgaan, weten ze dat ze altijd de mobilisatiepolitie kunnen tegenkomen – medewerkers van het territoriaal centrum voor werving en sociale ondersteuning, in de volksmond de tetsekasjniki (ТЦК). Ze houden mannen staande en controleren of hun gegevens in de database van het leger up-to-date en correct zijn. Als de gegevens niet op orde zijn, deelt de politie vaak meteen een mobilisatie-briefje uit. Maar ook wie zich netjes heeft geregistreerd en geen uitzonderingspositie heeft, kan tijdens het treffen met de mobilisatiepolitie een sommering krijgen om binnen een paar dagen aan te sluiten bij het leger.

Het is een wervingssysteem dat drijft op toeval. Wie de politie ontwijkt, hoeft niet te vechten. Het gevolg is een kat-en-muisspel: sommige mannen blijven zoveel mogelijk thuis, anderen nemen het liefst de taxi naar hun werk, en iedereen zorgt dat hij voor de avondklok thuis is – anders loop je het risico gemobiliseerd te worden.

Dat de politie op drukke plekken klaarstaat om de documenten van mannen te controleren is geen nieuw fenomeen. Maar de kans dat je de mobilisatie-politie tegenkomt in het centrum van de grote Oekraïense steden was tot nu toe klein. ‘Ik was in Odesa op vakantie, maar ik ben op advies van vrienden het centrum niet uitgegaan’, vertelde een kennis onlangs. ‘Als je naar een kroeg gaat die buiten het centrum ligt, is de kans gewoon veel hoger dat je ze tegenkomt.’ Ook in Kyiv is de politie vooral te zien in woonwijken buiten het centrum, en meestal niet bij restaurants of concertzalen in het centrum. Na het incident bij Okean Elzy lijken ook die plekken een 'doelwit' van de tetsekasjniki te zijn geworden.

Per regio gaat de politie anders te werk. Zo gaan de tetsekasjniki in west-Oekraïne veel strikter te werk en is de kans op ontwijking lager. De officieren controleren daar vaker bussen en auto’s, en gaan van deur tot deur. Dat komt in andere delen van het land veel minder vaak voor.

Een sommering. Foto: Suspilne.media

Tetsekasjniki lopen meestal in woonwijken, maar ook bij winkelcentra en op andere openbare plekken. Oekraïense mannen zijn inmiddels gewend om altijd goed rond te kijken als ze buiten lopen, zodat ze de officieren op tijd zien staan en een omweg of een taxi naar hun werk kunnen nemen. Op Telegram zijn kanalen met duizenden leden die elkaar waarschuwen voor de locatie van mobilisatie-officieren.

Sommige mannen hebben verzachtende omstandigheden, waardoor ze in principe niet gemobiliseerd worden – bijvoorbeeld wetenschappers, mensen met een kritieke baan voor de overheid, mensen met bepaalde gezondheidsproblemen, of weduwenaars met kinderen. Maar voor mannen zonder uitzonderingspositie levert het veel stress op. Elke keer als ze naar hun werk gaat weten ze: vandaag kan ik aan de beurt zijn.

Eerlijkheid

Het huidige systeem voelt voor veel Oekraïners als willekeurig en oneerlijk. De overheid beseft waarschijnlijk ook dat het huidige systeem op de schop moet. Mensen met een hoger inkomen hebben over het algemeen bijvoorbeeld minder kans om de mobilisatiepolitie tegen te komen – vandaar ook de invallen bij concerten en restaurants eerder deze maand. Mannen die vanuit huis werken lopen eveneens veel minder kans op mobilisatie. Daarom worden er sinds juli ook sommeringen per post verstuurd. Ontvangers moeten het briefje persoonlijk in ontvangst nemen, anders is de oproep niet geldig.

Er zou nu een lijst liggen met zo’n 70.000 namen en adressen van mannen die per post gemobiliseerd kunnen worden. Het is een veel systematischere aanpak, maar niet waterdicht. Mannen kunnen doen alsof ze niet thuis zijn, en veel mannen wonen niet (meer) op het adres dat bij de overheid bekend is. Het is de vraag hoeveel van die briefjes aankomen, maar het getuigt wel van een verlangen om het mobilisatieproces minder willekeurig te maken.

 

Mobilisatie in Oekraïense media

Oekraïense media berichten veel over de mobilisatie, maar tegelijk ligt het onderwerp heel gevoelig. Oekraïense media zijn onlangs door de overheid gevraagd om een ‘correcte en professionele aanpak’ te hanteren als ze erover berichten. ‘De vijand probeert actief een negatieve houding in de Oekraïense samenleving te creëren ten opzichte van het mobilisatieproces, bijvoorbeeld door de mobilisatie-officieren te ‘demoniseren’. Het doel van dergelijke activiteiten is om de mobilisatie te stoppen, de samenleving te verdelen, paniek en tweedracht te zaaien en zo de defensiecapaciteit van ons land te verminderen.’

De zorgen van de overheid zijn terecht, want er zijn aanwijzingen dat Rusland de mobilisatie ziet als een kans om Oekraïners te verdelen en bang te maken. Op Oekraïense sociale media gaan regelmatig video’s rond van mannen die worden achtervolgd door politieagenten, en die onder dwang worden meegenomen. De beelden zijn meestal niet verifieerbaar en worden met weinig tot geen context verspreid, veelal op Telegram-kanalen waarvan onduidelijk is wie ze beheert.

De tetsekasjniki hebben in Oekraïne een slecht imago, maar dat is niet alleen te danken aan desinformatie of eenzijdige berichtgeving. De mobilisatiepolitie staat symbool voor de onmogelijke uitdaging waar Oekraïne nu in zit: de meeste mannen die vrijwillig willen vechten, zijn al aan het front (geweest), maar de oorlog lijkt nog lang niet voorbij.

De overheid probeert ook werk te maken van de corruptie rondom mobilisatie. Wie aan de mobilisatie wil ontkomen, kan vaak medisch afgekeurd worden, tegen betaling, dat wel. Het is een serieus probleem. Afgelopen week heeft de geheime dienst van Oekraïne nog vierduizend medische verklaringen ongeldig verklaard, omdat ze tegen betaling zouden zijn verstrekt. In verschillende Oekraïense regio’s zijn deze maand huiszoekingen gedaan bij werknemers van de medische commissies die zulke verklaringen verstrekken. De grootste vondst was in de regio Chmelnytsky. Bij het hoofd van de lokale medische commissie trof de politie zes miljoen dollar aan. Ook in andere regio's zijn honderdduizenden dollars gevonden.

Beeld van huiszoeking in Chmelnytsky, waar miljoenen in contant geld zijn gevonden. Foto: Oekraïense politie.

Motivatie

Na tweeënhalf jaar oorlog is ook de motivatie om te dienen niet meer zo groot. In de begindagen van de invasie stonden er lange rijen voor de rekruteringsbureau's met mannen die vrijwillig het leger in wilden. Inmiddels meldt slechts 12 procent van de nieuwe rekruten zich vrijwillig, zegt minister van Defensie Roestem Oemerov. Hij presenteert het cijfer na tweeënhalf jaar oorlog als een succes, maar het toont tegelijk aan dat een strenge en efficiënte mobilisatie absoluut noodzakelijk is voor Oekraïne.

Ik praat in Oekraïne geregeld met mannen over de mobilisatie, en ze zeggen vaak: ‘Als mijn tijd komt, dan ga ik. Maar ik ga mezelf niet aanmelden.’ Ze wijzen ook op het feit dat er geen einddatum aan de mobilisatie zit. Wie in het leger zit, wordt geacht te dienen totdat de oorlog voorbij is – of totdat hij aan het front gewond raakt of wordt gedood. Als je eenmaal bent gemobiliseerd zijn dat de opties.

Als je wordt gemobiliseerd heb je bovendien weinig keuze over waar je in het leger terechtkomt. Zo vertelde de moeder van een gemobiliseerde jongen me onlangs dat haar zoon de afgelopen tien jaar als IT’er heeft gewerkt, en nu helpt met de bouw van verdedigingsstellingen. Ze beklaagde zich over de manier waarop het leger omgaat met specialisten. De overheid gebruikt dit ook als carrot-and-stick methode: als je graag een functie achter het front wil vervullen, kan je het beste zelf solliciteren op de uitgebreide vacaturesite van het leger. Wie dat doet, maakt kans op een meer comfortabele functie waarbij zijn professionele ervaring ook nog nuttig is.

Lange oorlog

Oekraïne heeft de komende jaren nog behoefte aan een groot leger, ongeacht hoe de oorlog loopt. Het aantal mannen waar Oekraïne uit kan putten is nog altijd groot, zeker nadat de mobilisatie-leeftijd eerder dit jaar is verlaagd van 27 naar 25 jaar.

Nu wordt het essentieel dat het mobilisatieproces beter wordt gestroomlijnd, zodat het voor de bevolking niet meer als pure willekeur aanvoelt. Het kat-en-muisspel dat nu gaande is zorgt voor spanning tussen de samenleving, de overheid en het leger. Bovendien is het systeem inefficiënt, wat nooit de bedoeling kan zijn.

Het huidige systeem lijkt niet toekomstbestendig. Toch zijn er op dit moment geen plannen om de mobilisatie daadwerkelijk om te gooien en mannen op een andere manier te gaan werven.

 

Publish the Menu module to "offcanvas" position. Here you can publish other modules as well.
Learn More.