Vorige maand nam de Doema een wet aan die 'propaganda voor het bewust weigeren van voortplanting' verbiedt. Hiermee hoopt het Russische parlement de huidige bevolkingskrimp tegen te gaan. Dénis van Vliet verwacht niet dat het verbod iets uithaalt: onderzoek wijst uit dat het niet ‘childfree-propaganda’ is die ervoor zorgt dat Russen het stichten van een (groot) gezin uit- of afstellen, maar de financiële onzekerheid van een land in oorlog. 

Een man duwt een kinderwagen langs een poster met een afbeelding van een Russische soldaat in Moskou, 21 november 2024. Foto: Maxim Shipenkov / EPA / ANP 

Het was een opmerkelijk bericht, enkele weken terug: de familie Soechov uit de Russische industriestad Naberezjnye Tsjelny kondigde aan hun aanstaande baby Oresjnik te noemen, precies dezelfde naam die Rusland eerder gaf aan een nieuwe raket. Het moet president Poetin als muziek in de oren hebben geklonken. Niet alleen vanwege die opvallende naam, maar vooral omdat de kleine Oresjnik het vijftiende kind wordt voor de Soechovs.

Rusland kampt al jaren met bevolkingskrimp en Poetin benadrukt regelmatig het belang van een grote bevolking om de Russische cultuur en identiteit te behouden. De facto telt Rusland momenteel nog geen 144 miljoen inwoners, ruim 2,5 miljoen minder dan toen Poetin aantrad als president. Sommige demografen schatten het aantal nog lager. 

In een poging het tij te keren, nam het Russische parlement, de Doema, in november een wet aan die 'propaganda voor het bewust weigeren van voortplanting' verbiedt. Het initiatief kwam van Verenigd Rusland, de partij die Poetin door dik en dun steunt. Wie een kinderloos bestaan propageert, riskeert boetes die kunnen oplopen tot 5 miljoen roebel (ongeveer 45.000 euro). Voor organisaties ligt dat boetebedrag nog hoger.

Veel meer dan een discussiegroepje op sociale media met enkele duizenden volgers is de ‘childfree-beweging’ nooit geweest

Maar of het verbod het vruchtbaarheidscijfer (het gemiddeld aantal kinderen per vrouw) daadwerkelijk zal opkrikken, is zeer de vraag. De kindervrije beweging - aangeduid met de Engelse term childfree, alsof het een verdacht buitenlands fenomeen betreft - speelt slechts een marginale rol in de samenleving. Het boegbeeld van de beweging werd al jaren geleden het zwijgen opgelegd. Veel meer dan een discussiegroepje op sociale media met enkele duizenden volgers is het nooit geweest.

Levenswens

In Rusland lag het vruchtbaarheidscijfer vorig jaar op 1,41. Dat is iets lager dan in Nederland, waar vrouwen gemiddeld 1,49 kinderen krijgen. Maar dit zegt weinig over hoe mensen door de bank genomen tegenover kinderen staan. Het krijgen van één of meerdere kinderen is voor vrijwel alle Russen een belangrijke levenswens. In 2022 becijferde Rosstat, het Russische CBS, dat slechts 2,3 procent van de vrouwen bewust kinderloos wil blijven. Ter vergelijking: volgens onderzoek van EenVandaag en vrouwenblad Linda ligt dat percentage in Nederland tegenwoordig op 30,5 procent. 

Het aantal vrouwen van boven de vruchtbare leeftijd dat daadwerkelijk geen kinderen heeft is in Rusland 10 procent. Russische vrouwen tussen de 45 en 49 jaar noemen hiervoor vaak medische redenen of het ontbreken van een geschikte partner als oorzaak. In Nederland heeft een aanzienlijk hoger aantal vrouwen in deze leeftijdscategorie geen kinderen: 17 procent.

Het lage percentage kinderloze vrouwen in Rusland heeft ook een culturele oorzaak. Als het niet de moeders of tantes zijn, dan is het wel de Russische media die vrouwen op het hart drukken om zo snel mogelijk aan kinderen te beginnen. De sociale druk is, kortom, enorm.

Poetin: 'Een gezin met drie of meer kinderen moet absoluut de norm worden’

Russen krijgen dus wel degelijk kinderen. Het grote probleem is echter dat het vruchtbaarheidscijfer niet hoog genoeg is om de huidige bevolkingsomvang op peil te houden. Poetin wil het aantal kinderen per vrouw daarom tegen 2030 naar 1,7 verhogen, en het liefst nog hoger. ‘Een gezin met drie of meer kinderen moet absoluut de norm worden, een natuurlijke manier van leven,’ verklaarde hij afgelopen mei. Bijna de helft van de Russen noemt drie kinderen ook de ideale gezinsgrootte, aldus een peiling van bureau VTsIOM.

Financiële zorgen

Maar wat weerhoudt Russen dan? De National Research University Higher School of Economics in Moskou (HSE University) onderzocht het en concludeerde dat financiële zorgen een belangrijke belemmering vormen voor gezinsuitbreiding. Russen kiezen ervoor om geen kinderen te krijgen of beperken zich tot één kind uit angst dat ze het financieel niet kunnen bolwerken. 

De invloed van de kindervrije beweging waartegen de Doema zo te hoop loopt wordt in het onderzoek niet genoemd als reden. De 'speciale militaire operatie', zoals de oorlog tegen Oekraïne in Rusland officieel wordt aangeduid, daarentegen wel. Die creëert onzekerheid en leidt tot uitstel of zelfs afstel van een kinderwens. Dit blijkt ook uit de cijfers: in de eerste helft van 2024 dook het aantal pasgeborenen per maand voor het eerst in 25 jaar tot onder de 100.000 per maand.

De oorlog tegen Oekraïne creëert onzekerheid en leidt tot uitstel of zelfs afstel van een kinderwens

De kern van de huidige demografische crisis gaat terug tot de jaren negentig. Direct na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zag Rusland zijn inwoneraantal door migratie en sterfte teruglopen van bijna 148 miljoen in 1990 naar 146,6 miljoen in 2000. Door de economische en politieke chaos verloren veel Russen hun baan en daalde het gemiddeld aantal kinderen per vrouw naar slechts 1,16. De vruchtbare generatie van toen heeft dus weinig kinderen voortgebracht, waardoor de groep volwassenen die nu zelf de leeftijd heeft om een gezin te stichten relatief klein is. 

Ook een ander probleem uit de jaren ‘90 is weer opgelaaid: emigratie. Honderdduizenden (jonge) Russen zijn sinds de grootschalige invasie in Oekraïne uitgeweken naar het buitenland en kunnen dus niet bijdragen aan het in stand houden van het bevolkingspeil. Althans: niet in Rusland zelf.

‘Echte vooruitgang’

In 2006 stak Poetin, tijdens zijn speech op de Dag van de Overwinning (9 mei), bij wijze van uitzondering de hand in eigen boezem. ‘We hebben dit probleem [het lage vruchtbaarheidscijfer, red.] al meerdere keren besproken, maar echte vooruitgang is er nauwelijks geboekt,’ zei hij. ‘Voor veel vrouwen betekent de keuze voor een kind dat ze hun baan moeten opgeven. Dit is een zware en onacceptabele keuze. We moeten een breed pakket van financiële en sociale ondersteuning voor jonge gezinnen ontwikkelen. Zonder financiële zekerheid werkt geen enkel beleid.’ Hij eindigde zijn toespraak met de belofte dat vrouwen die een tweede kind krijgen kunnen rekenen op structurele financiële ondersteuning. ‘Alleen met een dergelijk omvangrijk pakket kunnen we onze demografische uitdagingen overwinnen.’

Financieel kwam de Russische overheid vrouwen tegemoet: sinds 2007 geldt een eenmalige vergoeding van 4900 euro voor het tweede kind. Daarnaast werden op regionaal niveau allerlei initiatieven ontwikkeld. Zoals die auto die in de Russische regio Oeljanovsk in 2007 werd verloot onder echtparen die precies negen maanden na de nationale Russische feestdag van 12 juni het leven schonken aan een kind. 

Daarnaast gingen op scholen de lessen over seksuele voorlichting op de schop. In plaats van lessen over condooms, anticonceptiepillen en geslachtsziektes moesten kinderen meer oude Russische romans gaan lezen, waarin vaak een prominente rol is weggelegd voor grote gezinnen. In dat rijtje past ook het in 2013 ingestelde en in 2022 uitgebreide verbod op 'lhbti-propaganda', oftewel het onder de aandacht brengen van ideeën en opvattingen over ‘non-traditionele seksuele geaardheid’. Homoseksualiteit draagt immers niet bij aan meer kinderen, redeneert de Russische overheid. 

De maatregelen hadden enig effect. Na de beloften van Poetin steeg het vruchtbaarheidscijfer volgens cijfers van de Wereldbank langzaam van 1,3 kinderen per vrouw in 2006 naar 1,76 in 2016. Echter, na dat jaar keerde de dalende trend terug, voornamelijk door financiële zorgen. Respondenten in het onderzoek van de HSE University klagen bijvoorbeeld over de voortdurend veranderende regels rondom financiële tegemoetkomingen.

Ook ondervinden jonge gezinnen vaak problemen met het regelen van kinderopvang of parttime werken, hoewel de Russische wet daarin wel voorziet. Het aantal deeltijdwerkers was in Rusland altijd al laag en is sinds de oorlog tegen Oekraïne alleen maar afgenomen: van 71.000 in 2022 naar 17.000 naar 2023. Tegelijkertijd is er wel behoefte aan, zo blijkt uit onderzoek van vacaturesite Avito Work: drie op de vier Russen is voorstander van een vierdaagse werkweek om een betere balans tussen werk en privé te bereiken. 

Moeder-Heldin

Nu het vruchtbaarheidscijfer weer daalt en de eerder genomen maatregelen uitgewerkt lijken, grijpt de Russische overheid vooral naar symbolische maatregelen. In 2022 werd bijvoorbeeld de oude Sovjet-onderscheiding Moeder-Heldin heringevoerd, een eretitel voor vrouwen die tien of meer kinderen baren. En nu is daar dus het verbod op kindervrije propaganda. 

Juristen waarschuwen echter dat handhaving lastig wordt. Alledaagse situaties kunnen eronder vallen, zoals gesprekken over financiële zorgen, verhalen op sociale media over moeilijke bevallingen of discussies over carrière en zwangerschapsverlof. Ook bedrijven lopen risico's, bijvoorbeeld bij het adverteren van voorbehoedsmiddelen of het hanteren van kindervrije zones in hotels en restaurants.

Verhalen over moeilijke bevallingen of discussies over zwangerschapsverlof kunnen onder 'childfree-propaganda' vallen

De invoering van de wet heeft er in ieder geval wel toe geleid dat de bekendste promotor van een leven zonder kinderen naar het buitenland is uitgeweken. Het gaat om de in Sint-Petersburg geboren en getogen Edward Lisovski, zelf afkomstig uit een groot gezin. Hij begon in 2012 op VKontakte, de Russische tegenhanger van Facebook, een pagina over de geneugten van een leven zonder kinderen. Zijn hoekje op het netwerk, dat op zijn hoogtepunt slechts enkele duizenden volgers had, werd een jaar later door de mediawaakhond Roskomnadzor verwijderd. 

Aan het Kremlin-gelieerde media laten geen kans onbenut om het lage geboortecijfer toe te schrijven aan Lisovski. Maar echt anti-kind kunnen Lisovski's denkbeelden niet worden genoemd, zeker niet in vergelijking met de taal die sommige radicaal-feministen tegenwoordig bezigen. In een interview met de Komsomolskaja Pravda, ooit de krant van de communistische jeugdbeweging, benadrukte Lisvoski kort na zijn verbanning van VKontakte dat iedereen zelf moet kunnen beslissen over het krijgen van kinderen. ‘Ik zeg alleen dat ik een vriendin heb en geen behoefte voel om mezelf te belasten met een kind. Dat is mijn keuze. Maar ik beweer niet dat anderen dezelfde keuze moeten maken. Ik houd van kaas, maar dat betekent niet dat iedereen van kaas moet houden. Mensen mogen het met me eens zijn of niet.’

Livoski woont tegenwoordig op het Indonesische eiland Bali, met zijn hond en konijnen. 

Ook abortus onder vuur

In het streven naar meer geboortes ligt sinds kort ook abortus onder vuur. Sinds 1 september dit jaar heeft Rusland de toegang tot abortus aanzienlijk ingeperkt door nieuwe regelgeving rond abortuspillen. Dit betekent dat klinieken moeten voldoen aan strenge administratieve eisen voor de inkoop en registratie van deze medicijnen. Abortusklinieken mogen bovendien al langer niet meer adverteren.

Een verbod op abortus zou een enorme breuk zijn met het verleden

Volgens gynaecologe Ljoebov Jerofeeva, tevens anticonceptie-expert van de Wereldgezondheidsorganisatie WHO, zullen veel klinieken door deze bureaucratische rompslomp stoppen met het aanbieden van medicamenteuze abortussen, de veiligste methode van zwangerschapsafbreking. ‘Vanuit politiek oogpunt is dit een zeer subtiele zet,’ aldus Jerofeeva tegenover de nieuwswebsite Lenta. ‘Het lijkt alsof we vrouwen niet direct beperken in hun recht op abortuspillen, omdat deze medicijnen toch al alleen onder medisch toezicht verkrijgbaar zijn. Maar door artsen aan te pakken zijn het uiteindelijk de vrouwen die hieronder lijden.’

In de Russische politiek gaan al stemmen op om abortus helemaal te verbieden, tot blijdschap van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Dat zou een enorme breuk zijn met het verleden. De Sovjet-Unie, waar Rusland het grootste deel van de vorige eeuw deel van uitmaakte, was in 1920 het eerste land ter wereld dat abortus legaliseerde. Hoewel het aantal abortussen al jaren daalt, heeft Rusland nog altijd een hoog abortuscijfer. Volgens cijfers uit 2022 wordt bij 14,6 van elke duizend vrouwen tussen 15 en de 49 jaar een abortus uitgevoerd. Ter vergelijking: in Nederland ligt dit cijfer op 8,6.

Gebrek aan steun

Volgens het Instituut voor Demografisch Onderzoek van het Federaal Onderzoekscentrum van de Russische Academie van Wetenschappen (FNISЦ RAN) zijn de belangrijkste redenen voor abortus in Rusland: angst voor het krijgen van een ziek kind, gebrek aan steun van naasten en angst voor verlies van financiële zekerheid. Het is dus ook in dit geval niet zo dat vrouwen een kinderloos leven leuker zouden vinden. 

Of het daadwerkelijk tot een verbod op abortus komt, blijft de vraag. Volgens VTsIOM vond in 2022 slechts 13 procent van de Russen abortus onder alle omstandigheden onaanvaardbaar. Dit percentage is wel bijna drie keer zo hoog als in 2016, toen dezelfde enquête werd gehouden. De helft van de ondervraagden zegt een vrouw te kennen die een abortus heeft ondergaan.

‘In tijden van crisis is overheidssteun in Rusland de enige effectieve manier om mensen te motiveren kinderen te krijgen'

Het zijn dus vooral sociale en financiële omstandigheden waardoor Russen afzien van een groot gezin of besluiten een ongewenste zwangerschap afbreken. Demograaf Aleksej Raksha van de HSE University ziet eigenlijk maar één mogelijkheid om de ‘paarbereidheid’ te vergroten: kom iedereen met een kinderwens financieel royaal tegemoet. ‘In tijden van crisis is overheidssteun in Rusland de enige effectieve manier om mensen te motiveren kinderen te krijgen,’ aldus Raksha tegenover de Russische editie van het zakenblad Forbes. 

De vraag is echter of de Russische overheid daar nog wel geld voor heeft. Het land schroefde recent zijn defensiebudget op naar omgerekend 127 miljard euro per jaar en  geeft daarmee meer geld uit aan het leger dan aan gezondheidszorg, onderwijs en sociale zekerheid bij elkaar.