Vanwege strikte Russische controle en beperkte internettoegang is er maar weinig bekend over het leven in de Oekraïense bezette gebieden. Dénis van Vliet sprak voor RAAM met Tatiana (niet haar echte naam). Toen zij in 2022 naar Nederland vluchtte, bleven haar ouders achter in Kreminna, Loehansk. Ze bellen iedere week. ‘De achterblijvers proberen zo goed mogelijk hun leven op te pakken, maar angst en onzekerheid overheersen.’

 De naam van de stad Sjevjerodonetsk is na bezetting door het Russische leger in de kleuren van de Russische vlag geschilderd. Foto genomen tijdens een bezoek georganiseerd door het Russische leger, 12 juli 2022. Sergei Ilnitsky / EPA / ANP

Tatiana (40) zucht wanneer haar wordt gevraagd of ze haar ouders ooit nog zal zien. Ze vluchtte met haar twee kinderen naar Nederland na de Russische invasie op 24 februari 2022, terwijl haar ouders achterbleven in de regio Sjevjerodonetsk. Deze regio ligt in de provincie Loehansk in de Donbas en wordt sinds het voorjaar van 2022 bezet door Rusland. ‘Natuurlijk hoop ik dat heel Oekraïne wordt bevrijd,’ zegt ze. ‘Maar ons leger staat er slecht voor. Als er ooit weer een grensovergang komt, ga ik mijn ouders zeker opzoeken. De streek in of uit kan tegenwoordig alleen nog maar via Rusland, en dat is niet zonder gevaar.’

Hoe vergaat het Oekraïners die zijn achtergebleven in de bezette gebieden? Volgens internationale rapporten niet goed (zie kader). Vanwege strikte Russische controle en beperkte internettoegang komen details over hun dagelijks leven slechts mondjesmaat naar buiten. Tatiana kan haar ouders alleen via een Russisch telefoonnummer bereiken en belt wekelijks, ondanks dat dit duur is. Ze denkt dat haar ouders vrijuit spreken, maar over de oorlog praten ze in codetaal: ‘Een dodelijke aanval op Kyiv? Dan zeg ik dat het zeer warm was in de hoofdstad.’

Zorgwekkend beeld

Onderzoek van verschillende internationale organisaties geeft een zorgwekkend beeld van het dagelijkse leven in de door Rusland bezette gebieden van Oekraïne. 

Volgens een VN-rapport over mensenrechten (maart 2024) heerst er een ‘klimaat van angst’ in de bezette gebieden. Russische autoriteiten plegen wijdverspreide schendingen van mensenrechten, waaronder willekeurige detenties, systematische marteling en gedwongen verdwijningen. Burgers worden uitgesloten van essentiële diensten als zij weigeren een Russisch paspoort aan te nemen. De Russische autoriteiten onderdrukken de Oekraïense cultuur en identiteit, waardoor inwoners volledig afhankelijk worden van de Russische staat.

Human Rights Watch rapporteert in 2024 over oorlogsmisdaden gepleegd door Russische troepen. Naast de bovengenoemde mensenrechtenschendingen uit het VN-rapport spreekt Human Rights Watch van seksueel geweld, deportaties van Oekraïense burgers naar Rusland en gedwongen inschrijving in het Russische leger. Door Russisch onderwijs op te leggen en Oekraïense wetten te vervangen door Russische regelgeving probeert de bezetter de Oekraïense identiteit uit te wissen.

De Raad van Europa uitte in 2023 eveneens diepe bezorgdheid over de verslechterende mensenrechtensituatie in de door Rusland bezette gebieden. De Raad roept op tot onafhankelijke onderzoeken naar deze misdaden en benadrukt dat slachtoffers toegang moeten krijgen tot gerechtigheid.

RAAM sprak met Tatiana om een beeld te krijgen van het leven in bezet Oekraïne. Kun je nog betalen in hryvnia, hebben veel Russen zich gevestigd in het veroverde gebied en hoe zit het met de pensioenen? Haar ouders wilden niet telefoneren met een westerse journalist, uit angst voor gevolgen. ‘Ik vind het belangrijk dat hun verhaal naar buiten komt,’ zegt Tatiana. ‘De achterblijvers proberen zo goed mogelijk hun leven op te pakken, maar angst en onzekerheid overheersen.’

Tandartsenpraktijk

Tatiana groeide op in Sjevjerodonetsk, een provinciehoofdstad in de Donbas met voor de invasie dik honderdduizend inwoners. De ooit zo rijke industriestad is al sinds 2014 het toneel van conflicten, toen Rusland begon met het ontwrichten van de Donbas. Tatiana vertrok begin deze eeuw naar de hoofdstad Kyiv om te studeren en leerde daar ook haar man kennen. Haar ouders Viktor (65) en Olena (59) bleven. Ze hadden tot het begin van de invasie een goedlopende tandartsenpraktijk in Sjevjerodonetsk.

Tatiana: ‘Al vrij kort na de invasie zijn ze verhuisd naar Kreminna, een stadje op zo’n 25 kilometer ten noordwesten van Sjevjerodonetsk. Beide steden waren op dat moment nog niet bezet. Mijn moeder maakte zich zorgen over het lot van mijn 85-jarige oma, en daarom zijn ze bij haar ingetrokken. Hun leven is sindsdien onvergelijkbaar met hoe het vroeger was. Ze hadden het goed en maakten lange reizen naar het buitenland. Nu is hun leven beperkt tot dat half verlaten stadje.’

Kreminna viel op 18 april 2022 in Russische handen en twee maanden later moest ook Sjevjerodonetsk eraan geloven. Tatiana kreeg de verovering van het eerste stadje bijna in realtime mee: haar ouders konden toen nog gewoon bellen en internetten via het Oekraïense telefoonnetwerk. ‘De helft van de bevolking was meteen na de invasie al gevlucht: sommigen naar Europa of het westen van Oekraïne, anderen naar vrienden of familie in Rusland. Het was in de Sovjet-tijd een zeer rijke regio waar alles en iedereen naast en met elkaar leefde.’

Bezopen

Daar is weinig meer van over, zegt Tatiana. ‘Net na de verovering durfde niemand de straat op. Kreminna is grotendeels ingenomen door manschappen uit Boerjatië (een dunbevolkte en arme streek in Siberië, DVV). Ze gooiden in het wilde weg met granaten en waren vaker bezopen dan nuchter. Pas toen na een week of wat een Russische commandant de Boerjatiërs tot de orde riep, keerde er een soort van gewoon leven terug.’

Tatiana kreeg de ontwikkelingen mee vanuit Kyiv. In juni, de maand dat Sjevjerodonetsk werd ingenomen, vluchtte ze naar een kleine gemeente op de Zuid-Hollandse eilanden. Haar man woont nog altijd in Kyiv. In Kreminna is het volgens de berichten van haar ouders het laatste halfjaar relatief rustig, al vliegen geregeld drones en raketten over. ‘Of dat Oekraïense of Russische zijn, dat weet ik niet. Het hoort er een beetje bij. De nutsvoorzieningen werken al tijden goed. Water, elektriciteit, gas - alles is er.’

Mijn ouders waren het eerste halfjaar na de inname nog vrij laconiek over wat er was gebeurd: ze dachten dat Oekraïne Kreminna snel zou bevrijden

De eerste weken na de invasie zat het stadje wel zonder leidingwater, maar dat was volgens Tatiana geen groot probleem: de vroegere waterputten deden het nog. ‘Bellen met mijn ouders ging het eerste halfjaar na de inname nog gewoon via het Oekraïense netwerk. Sommige huizen waren zwaar beschadigd en de achtergebleven bewoners hielpen elkaar met opknappen. Mijn ouders waren in die tijd nog vrij laconiek over wat er was gebeurd: ze dachten dat Oekraïne Kreminna snel zou bevrijden.’

Collaborateurs

Het stadje kwam onder een tijdelijk Russisch militair bestuur te staan. ‘De Russen wezen al snel collaborateurs aan voor het dagelijkse reilen en zeilen. Hoe zal ik dat soort mensen omschrijven? Ik geloof niet eens dat ze echt voor Rusland zijn. Het gaat veelal om lagere ambtenaren met een weinig indrukwekkende carrière. Ineens werden ze belangrijk gemaakt en dat vonden ze maar wat mooi. Mijn indruk is dat de bewoners in Kreminna tegenwoordig banger zijn voor dat soort figuren dan voor de Russen. Mijn vader ging kort na de invasie ooit een gesprek aan met zo iemand en vertelde aan hem voor 100 procent voor Oekraïne te zijn. De man gaf de hond van mijn ouders een schop en een dag later werd het huis van mijn oma doorzocht. Sindsdien let mijn vader op zijn woorden.’

Betalen in winkels kon tot halverwege 2023 nog met hryvnia én roebels. Inwoners betaalden met hryvnia en kregen hun wisselgeld terug in roebels. De bankautomaten gaven aanvankelijk ook nog hryvnia uit. ‘Sommigen haalden al hun geld van de bank, anderen lieten het met het oog op een eventuele bevrijding staan. Maar toen Oekraïne steeds meer terrein verloor, begonnen veel mensen hun geld van de bank te halen. Ze wisselden het om bij geldkoeriers, vaak lokale bewoners. Je gaf hen je geld en een paar dagen later kreeg je het terug in roebels. Maar de provisie was hoog, soms wel tot 50 procent. Nu kan niemand meer bij het geld dat op Oekraïense banken staat, simpelweg omdat die niet meer actief zijn in het gebied.’

Je moet haast wel een Russisch paspoort nemen, anders kan je geen gewoon leven leiden

En dat brengt Tatiana bij een ander punt, namelijk de manier waarop de bewoners worden ‘gerussificeerd’. ‘Je moet haast wel een Russisch paspoort nemen, anders kan je geen gewoon leven leiden. Mijn ouders hebben er zeer tegen hun wil ook eentje genomen. Zonder zo’n paspoort kan je geen bankrekening afsluiten en heb je geen recht op sociale voorzieningen. Woningbezitters en bedrijfseigenaren moeten bovendien hun eigendommen inschrijven in de Russische registers en dat kan alleen met zo’n paspoort. Doe je dat niet, dan worden je eigendommen onteigend. Mijn ouders hebben hun Oekraïense paspoort niet ingeleverd: ze beweren dat ze dat zijn kwijtgeraakt tijdens de vlucht.’

‘Welkomstbonussen’

De Russen boden de lokale bevolking wel allerlei ‘welkomstbonussen’: inwoners met een kersvers Russisch paspoort werden vanaf de bezetting tot begin 2024 vrijgesteld van huur. De pensioenen werden ook opgetrokken.Tatiana vertelt dat haar oma tegenwoordig een pensioen van 20.000 roebel ontvangt, wat neerkomt op zo’n 190 euro. ‘Dat is bijna het dubbele van het gebruikelijke pensioen in Oekraïne. Het is natuurlijk heel slinks. De Russen willen zo laten zien “zie je wel, onder onze vleugels is het veel beter”. Ik geloof helaas dat er ook echt mensen, vooral ouderen, zijn die vinden dat ze erop vooruit zijn gegaan. Jonge mensen zijn er überhaupt nog maar weinig in Kreminna; bijna iedereen is 45 jaar of ouder. De rest is gevlucht.’

Een vrouw loopt langs een verwoest flatgebouw in de door Rusland bezette stad Sjevjerodonetsk, 24 januari 2023. Foto: Stringer / AFP / ANP

Voor de informatievoorziening is Tatiana’s familie aangewezen op de Russische staatstelevisie. ‘Zoals gezegd, ben ik heel voorzichtig met wat ik over de oorlog vertel via de telefoon. In de stad wordt gezegd dat het internet het vanaf begin volgend jaar weer doet. Dat zou mij een hoop geld schelen: ik moet nu vanuit Nederland naar een Russisch nummer bellen á 20 cent per minuut. Soms vraagt mijn vader wel eens iets in ons ‘geheimtaaltje’, bijvoorbeeld of er initiatieven zijn vanuit het westen om de Donbas te bevrijden.’

Viktor en Olena zijn sinds hun verhuizing naar Kreminna een paar keer teruggeweest naar hun oude woonplaats Sjevjerodonetsk. Reizen binnen het bezette gebied is voor de inwoners toegestaan, maar geen gemakkelijke opgave. ‘Ze deden er de laatste keer met de auto bijna vijf uur over. De wegen zijn volledig kapotgereden door tanks en niet hersteld. Hun huis en praktijk zijn gelukkig onbeschadigd gebleven. Ze vertelden dat het centrum van mijn oude stad er goed bij lag, hoewel er hevig gevochten is om de stad. De Russen hebben de meeste schade oppervlakkig gerepareerd, door nieuwe verf, deuren en kozijnen aan te brengen. In de buitenwijken zijn de schietgaten nog zichtbaar en onderweg liggen vele huizen en gebouwen in puin, volgens mijn vader.’

Veel stiller op straat

Het leven in Sjevjerodonetsk gaat zijn gewone gang: winkels, scholen en ziekenhuizen zijn open. ‘Maar het is veel stiller omdat zoveel mensen zijn vertrokken,’ zegt ze. Vertrekken kan in principe nog steeds, maar dat is een heel ingewikkelde onderneming. 'Iedereen moet eerst de grens met Rusland passeren. Dan moet je te voet door een niemandsland van vier kilometer waar regelmatig geschoten wordt. Je verblijf moet je melden bij de Russische autoriteiten en vervolgens mag je vrij reizen, hoewel ik 'vrij’ tussen aanhalingstekens zou plaatsen.’

Vertrekken kan in principe nog steeds, maar dan moet je te voet door een niemandsland van vier kilometer waar regelmatig geschoten wordt

Ze vervolgt: ‘Vrienden van vroeger is het gelukt te vertrekken via de Moskouse luchthaven Sjeremetjevo. Maar ook daar werden ze aan de tand gevoeld: Kom je echt uit Sjevjerodonetsk en waar wil je heen? Ze zijn uit Moskou naar Minsk gevlogen en van daaruit naar Letland gereisd. In Letland hebben ze de boot naar Duitsland genomen, maar ook dat was geen eenvoudige zaak: vanwege hun Russische paspoorten werden ze in de EU grondig ondervraagd. Het is een risicovolle en dure onderneming: deze route kost al gauw 1.000 euro per persoon, een godsvermogen voor de gemiddelde Oekraïner. Ze zijn uiteindelijk via Duitsland teruggekeerd naar Oekraïne en wonen nu in het westen, maar ook daar is het leven zwaar. Er is weinig werk en onderdak vinden is duur, als dat al te vinden is.’

Omgekeerde beweging

Daardoor, zegt Tatiana, is er inmiddels ook sprake van een omgekeerde beweging: Oekraïners uit de Donbas die na een verblijf in Europa of het niet-bezette deel van Oekraïne weer terugkeren. ‘Ze moeten diezelfde route afleggen. Vaak gaan ze terug omdat ze bang zijn dat hun bezittingen worden onteigend. De bezetter maakt daar geen haast mee, maar het zijn wrang genoeg de collaborateurs die dat een hoge prioriteit geven. Ze azen gewoon op een mooi pandje of business voor zichzelf. Mensen keren dus terug om niet alles te verliezen waarvoor ze hun hele leven hebben gewerkt. Mijn vader kent al verschillende mensen die daarom nu weer in de Donbas wonen.’

Mensen keren terug om niet alles te verliezen waarvoor ze hun hele leven hebben gewerkt

Ingewikkeld is volgens Tatiana ook de medische zorg: de ziekenhuizen werken wel, maar kampen met grote tekorten. ‘In Kreminna is een ziekenhuis, maar dat is van lage kwaliteit en ernstig onderbemand. Mijn moeder ging daarom naar een ziekenhuis in een andere kraj, een soort gemeente. Ze werd daar echter niet geholpen, niet uit onwil, maar omdat de artsen daar al overbelast waren met het werk voor de eigen inwoners. Ze is uiteindelijk toch maar naar het lokale ziekenhuis gegaan. Gelukkig was het niets ernstigs, maar je moet er niet aan denken wat er gebeurt als zij of mijn oma echt ernstig ziek zouden worden.’

Dan wordt het Tatiana even te veel. ‘Natuurlijk moet Oekraïne deze oorlog winnen. Maar soms denk ik: laat het vandaag afgelopen zijn, zodat ik naar mijn ouders kan en zij naar mij. Dat zij dan in een land met een andere vlag wonen dan ik, soit. Ze hebben hun kleinkinderen in geen drie jaar gezien; foto’s sturen kan ik niet eens.’

De namen in dit artikel zijn gefingeerd. De echte namen van Tatiana en haar familieleden zijn bekend bij de redactie.