Op 9 mei 2022, enkele maanden na de grootschalige Russische invasie van Oekraïne, viert Rusland traditiegetrouw de Dag van de Overwinning. In haar documentaire 09.05.22, mede geproduceerd door de bekende Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa, vat de jonge Russisch-Amerikaanse regisseur Nicole Philmon (1997) de beklemmende sfeer van die emotioneel en politiek beladen dag in zwijgende, afstandelijke beelden. Haar onbeweeglijke camera verraadt echter een gebrek aan betrokkenheid, ziet kenner van de Russische cinema Otto Boele. En hiermee kiest de maakster wel degelijk partij.
Beeld uit de film 09.05.22 door Nicole Philmon
Nicole Philmons documentaire 09.05.22 opent met een schijnbaar neutraal beeld van een wapperende Russische vlag op het dak van de Hermitage. Het is wat in filmtaal een establishing shot wordt genoemd, een eerste beeld dat duidelijk moet maken waar we ons bevinden, in dit geval St. Petersburg. Maar dan ontdekken we dat het licht sneeuwt, iets wat ons tegen de achtergrond van een melkwitte hemel niet direct was opgevallen, en sneeuwen doet het nog steeds in het volgende shot waarin we mannen met feestelijke decoratie in de weer zien.
Première in het Vrijheidskwartier
De Nederlandse première van de documentaire 09.05.22 vindt plaats op 1 februari om 13.30 uur in het Heerenstraat Theather in Wageningen. U kunt hier nog kaartjes kopen. Na afloop vindt een nagesprek plaats met onder anderen documentairemaker Jessica Gorter (900 Dagen, The Dmitriev Affair), regisseur Nicole Philmon en Maria Choustova (ATOMS & VOID).
De film is geproduceerd door ATOMS & VOID, het filmproductiebedrijf van Sergei Loznitsa, de internationaal bekroonde regisseur van onder andere Maidan (2014), Donbass (2018) en Babi Yar. Context (2021).
Het is lente en de voorbereidingen voor de Dag van de Overwinning op 9 mei zijn in volle gang. Maar in het Rusland van 2022 lijkt de winter weer te zijn ingetreden.
Het jaargetijde als metafoor voor het maatschappelijk klimaat – in de ouverture van haar film haakt Philmon duidelijk bij deze traditie aan om vervolgens de viering van 9 mei zelf te laten zien, de eerste viering na Ruslands grootschalige inval in Oekraïne. Met zijn chronologische opbouw, van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat, doet 09.05.22 denken aan zulke vroege documentaires als Walther Ruttmanns Berlin. Die Sinfonie der Grossstadt (1927), of, om een Russisch voorbeeld te noemen, Dziga Vertovs De man met de camera (1929). En net zoals Ruttmann en Vertov (bijna) volledig afzagen van commentaar in de vorm van tussentitels, zo maakt ook Philmon geen gebruik van een voice-over; de beelden spreken voor zich.
Bedrieglijke objectiviteit
De vraag in hoeverre de filmcamera in staat is de werkelijkheid te vatten, heeft generaties van cineasten beziggehouden. Vertov geloofde er heilig in, maar het ging volgens hem niet zonder dynamisch camerawerk en uitbundige montage. Philmon, ook een vertegenwoordiger van de cinéma vérité, gaat aanzienlijk soberder te werk. Zij geeft de voorkeur aan een volledig statische camera die nooit in- of uitzoomt en slechts nuchter registreert. 09.05.22 is sowieso een minimalistische documentaire die zich voornamelijk concentreert op één locatie in het centrum van St. Petersburg: het Paleisplein, direct naast de Hermitage. Slechts af en toe zien we een glimp van de Nevski Prospekt.
De afstandelijke stijl van de cinéma vérité heeft door de jaren heen de nodige weerstand opgeroepen, juist omdat die de misleidende suggestie wekt ‘alleen maar’ te laten zien wat er is. Toch werkt juist die illusie van bedrieglijke objectiviteit intrigerend, zeker wanneer het evenement dat in beeld gebracht wordt zo emotioneel en politiek beladen is als de Dag van de Overwinning. Strikt genomen toont 09.05.22 niets wat de Russische staatstelevisie niet ook zou kunnen laten zien, maar juist die onbeweeglijke camera verraadt een gebrek aan betrokkenheid, scepsis zelfs, en daarmee kiest de maakster wel degelijk partij.
Nicole Philmon.
Een kolossale performance
Aan het begin van de film zien we dagjesmensen over het Paleisplein slenteren, goedgemutste provincialen voor wie dit een uitje is. We horen een vader zijn zesjarige zoontje uitleggen dat de Hermitage vroeger het Winterpaleis werd genoemd en dat daar de Voorlopige Regering zetelde. De achtergrond wordt in beslag genomen door een reusachtig rood spandoek met het opschrift 'Overwinning'. Mensen steken er klein bij af, maar schenken er ook geen aandacht aan en genieten van het inmiddels mooie weer.
Wanneer het officiële deel van de viering begint, wordt duidelijk dat 9 mei voor de direct betrokkenen niet alleen om parades en samenzang draait. Het is vooral een kwestie van wachten: soldaten drommen wat bijeen in afwachting van het moment waarop ze het Paleisplein op mogen marcheren; schoolkinderen luisteren verveeld naar de toespraak van een oorlogsveteraan. Onbewust laten ze de meegebrachte portretten van hun gesneuvelde familieleden op de grond zakken. En daar hebben we het ‘onsterfelijk regiment’! De inmiddels al traditionele optocht – ooit een spontaan burgerinitiatief, maar al snel toegeëigend door het Kremlin – trekt in een eindeloze stoet aan de camera voorbij die koppig weigert er een deelnemer uit te pikken. Door een megafoon geschreeuwde aanwijzingen houden de menigte in beweging: ‘Geachte deelnemers aan de optocht, u kunt ook gebruik maken van het trottoir.’
Beeld uit de film 09.05.22 door Nicole Philmon
Meer dan ooit tevoren is de 9-mei viering in het Rusland van Vladimir Poetin één grote performance. Uiteraard toont Philmon ons marcherende soldaten en voorbij rollend zwaar materieel, maar ook jonge meisjes die in historisch soldatenuniform en te korte rokjes een dansje opvoeren; een leerkracht vormt met haar leerlingen een tableau vivant, verderop repeteren jongvolwassenen in soldatenkleding of jaren-veertig jurk een preutse parendans, ‘net zoals toen'. Het laat nog maar eens zien hoe de Dag van de Overwinning eigenlijk niets meer te maken heeft met herdenken in de eigenlijke zin van het woord. Alles lijkt erop gericht om de toeschouwers te overweldigen, hen het heroïsche verleden in alle intensiteit te laten ondergaan en daarmee elke kritische distantie uit te schakelen. Herdenken als herbeleven, maar dan uiteraard alleen het moment van de overwinning in mei 1945.
De suggestie van totale onderdompeling in het verleden wordt uiteraard nog versterkt door de steeds maar weer benadrukte ‘link’ tussen het nazisme toen en de ‘Oekraïense junta’ nu. Het is het leidmotief van veel activiteiten en rituelen die we in de film voorbij zien komen, van triomfantelijk gedragen T-shirts met het Z-symbool tot en met speeches van de oudere generatie. Een veteraan verzekert zijn gehoor dat oorlog iets verschrikkelijks is en toch vooral niet geromantiseerd moet worden om vervolgens op de noodzaak te wijzen het in ‘de Oekraïne weer oplevend fascisme’ de genadeklap toe te brengen.
Te midden van deze officiële programmaonderdelen zien we toch ook kleinschaliger uitingen van patriottisme: twee straatmuzikanten spelen ‘Koekoek’ van Viktor Tsoi, een oorspronkelijk melancholiek liedje uit de jaren ’80 dat een wat nare bijsmaak heeft gekregen door de power-ballad vertolking van Z-zangeres Polina Gagarina op de nationale televisie. Een groepje vrouwen met onvaste stemmen brengt traditioneler repertoire ten gehore: ‘De klok van Buchenwald’, ‘het Volchov-drinklied'. Onder begeleiding van een accordeon zingt een ander groepje het onvermijdelijke ‘Katjoesja’; sommigen lezen de tekst mee van hun mobieltje. Deze schijnbaar spontane uitbarstingen van vaderlandsliefde worden van dichterbij getoond, maar nog altijd blijft de camera onbeweeglijk. Enthousiasme vastleggen (als het dat is), ja; meedoen, nee.
Beeld uit de film 09.05.22 door Nicole Philmon
Overwinningsrazernij
Dit verandert op bijna dramatische wijze wanneer de aandacht zich verplaatst naar de Nevski Prospekt. De camera lijkt zich te hebben aangesloten bij een relatief kleine optocht waarvan de deelnemers oorlogszuchtige leuzen scanderen aan het adres van Oekraïne: ‘Odesa is een Russische stad', ‘Kyiv is een Russische stad', ‘Oekraïne is Rusland'. Enthousiast gemaakt door het voorbeeld van de volwassenen begint een tienjarig jochie zelf leuzen aan te dragen: ‘Wil je ’41, dan kun je ’45 krijgen!’ Goedkeurend knikkend nemen de meesten het over. Het zijn ontluisterende beelden, hoewel de optocht niet heel massaal oogt; we zien een groep individuen, niet een enorme menigte. De camera beweegt ondertussen mee en lijkt zelf een demonstrant te zijn geworden.
Tegen het einde van de dag schakelt Philmon weer enkele tandjes terug. Een opnieuw statische camera filmt tegen zonsondergang een oorlogsmonument met de eeuwige vlam. De enige aanwezige is een kind van een jaar of zeven dat zich aan het vuur lijkt te warmen en zich mogelijk niet bewust is van de symbolische betekenis ervan. Een ongeveer even oud meisje komt eens kijken en voegt zich dan snel weer bij haar moeder die verderop staat te wachten. De scène ademt een sereniteit uit die bijna weldadig aandoet na de eerder getoonde ‘overwinningsrazernij’ op de Nevski, die giftige mix van militant chauvinisme en collectieve verongelijktheid die het Kremlin al jaren met succes cultiveert.
Het laatste beeld toont ons de nachtelijke hemel boven St. Petersburg verlicht door de traditionele vuurwerkshow. Het roept herinneringen op aan het slot van Sergej Loznitsa’s Blockade (2006), een eveneens zwijgende documentaire over het beleg van Leningrad die volledig uit archiefmateriaal is samengesteld. Ook in Blockade zien we vuurwerk, een ostentatief triomfantelijk gebaar van de autoriteiten dat misplaatst oogt in een stad die 900 dagen lang is beschoten en uitgehongerd. Ook in 09.05.22 hebben die vuurpijlen en luide knallen iets dubbelzinnigs. Wie zijn ogen sluit en alleen naar het geknal en het vage gegil van de mensen luistert, hoort iets heel anders.
Beeld uit de film 09.05.22 door Nicole Philmon.
09.05.22 vertelt ons weinig wat we nog niet wisten over de Russische omgang met de oorlog in Oekraïne: onverschilligheid of lauwwarme steun bij de meerderheid van de bevolking, oprecht enthousiasme bij een kleine minderheid. Ook met de constante exploitatie van de Tweede Oorlog om de eigen agressie te rechtvaardigen is de kijker wel bekend. Maar door de Dag van de Overwinning zo klinisch in beeld te brengen en de focus volledig op de publieke ruimte te richten, wordt de verstikkende atmosfeer voelbaar waar die andere minderheid zich dagelijks mee geconfronteerd ziet: de tegenstanders van de oorlog. Zij zijn in 09.05.22 de grote afwezige.
De Nederlandse première van de documentaire 09.05.22 is op 1 februari om 13.30 uur in Visum Mundi in Wageningen. Als onderdeel van hetzelfde programma vindt 's avonds het Concert voor Vrede door het Ukrainian Liberty Orchestra plaats. Hier kunt u kaarten kopen voor zowel de filmpremière als het concert.