Cryptovaluta zijn het nieuwe geopolitieke strijdtoneel. Terwijl Trump het digitale geld inzet als een nationale troef, gebruikt Poetin het om sancties te omzeilen en de Russische economie te ondersteunen. Hoe effectief is de bitcoin eigenlijk? Dénis van Vliet zocht het uit.

Opening van een Russische 'fabriek' voor crypto-mining in het stadje Kirisji ten zuidoosten van Sint-Petersbrug. Foto Olga Maltseva / AFP.

De ‘cryptopresident’ wordt Donald Trump genoemd, en niet alleen omdat hij daags voor zijn inauguratie op maandag 20 januari zijn eigen cryptomunt lanceerde. Sinds zijn verkiezing tot president van de Verenigde Staten in november 2024 heeft de bekendste cryptomunt, de bitcoin, voor het eerst een waarde van 100.000 dollar aangeraakt. De koers explodeerde mede door Trumps verkiezingsplan voor een bitcoinreserve: een strategische voorraad van het ‘digitale goud’ voor barre tijden. 

Maar maakt hem dat dé cryptopresident? Elders in de wereld is er nog een president die cryptovaluta steeds inniger omarmt: Vladimir Poetin van Rusland.

Draai van scepsis tot enthousiasme

Beiden hebben gemeen dat ze zich jarenlang terughoudend opstelden tegenover cryptovaluta, een digitale vorm van geld dat uitsluitend op internet bestaat. Een cryptomunt is in essentie immers niet meer dan databestandje binnen een netwerk waaraan gebruikers waarde toekennen, vergelijkbaar met hoe een bankbiljet, een stukje papier, alleen waarde krijgt omdat anderen die eraan toekennen door het te accepteren als betaalmiddel.

De Amerikaanse president maakte een draai van 180-graden dankzij Elon Musk, ‘s werelds bekendste apostel van het cryptogeloof en niet toevallig ook Trumps campagne-financier. Poetins geflirt met cryptovaluta lijkt meer te zijn ingegeven door pragmatische overwegingen: het overeind houden van een door sancties en hoge inflatie getroffen economie.

Hoe kunnen cryptovaluta Rusland helpen? En hoe groot is hun invloed nu al op de Russische economie?

Illegale activiteiten

Een week voor de grootschalige Russische invasie van Oekraïne op 24 februari 2022 moest Poetin een brandje blussen tussen zijn minister van Financiën, Anton Siloeanov, en de Centrale Bank van Rusland. Siloeanov wilde in een wet laten vastleggen dat het voor Russen legaal zou worden om te investeren in cryptovaluta. De Centrale Bank was daar stellig op tegen, onder meer vanwege het hoge energieverbruik van digitale transacties en het risico dat met crypto ook illegale activiteiten kunnen worden gefaciliteerd. Poetin kwam tussenbeide en besliste in het voordeel van Siloeanov: hij mocht doorgaan met het integreren van crypto in de gewone economie.

Poetins steun aan Siloeanov kan worden gezien als een keerpunt in zijn houding ten opzichte van het internetgeld. Wat betreft cryptovaluta neigde de president lange tijd naar het standpunt van de centrale bank, die al jaren wordt geleid door de invloedrijke econome Elvira Nabioellina. Maar die scepsis betekende niet dat Rusland indertijd cryptoloos was. Net als veel andere landen gedoogde de overheid de handel in de digitale munten die begin jaren ‘10 vanuit het niets opdoken. Cryptogeld werd enerzijds getolereerd wegens gebrek aan wetgeving, anderzijds onder het mom van ‘het waait wel over’. Alleen bitcoin heeft in zijn zestienjarige bestaan al zeven crashes meegemaakt van 50 procent of meer, terwijl de waarde van andere munten soms zelfs naar nul ging. Maar bitcoin, het vlaggenschip van de cryptomarkt, wist steeds weer terug te komen en nieuwe records te halen, niet in de laatste plaats dankzij Russische investeerders. 

De waarde van 1 bitcoin in euro's sinds mei 2016 tot heden. Bron: Google Finance.

Half biljoen

In het pre-oorlogsjaar 2021 werd in Rusland naar schatting zo’n 500 miljard dollar aan crypto verhandeld. Meer dan zeventien miljoen Russen, bijna twaalf procent van de bevolking, hadden in dat jaar digitale munten in hun bezit. Rusland stond qua absolute getallen wereldwijd in de top drie van landen met de meeste cryptobezitters, na India en de VS. 

Verscheidene cryptomunten – naast de bitcoin zijn er nog tienduizenden anderen – hebben zelfs een Russisch tintje. Zo is ethereum, de op één na grootste cryptomunt ter wereld, bedacht door Vitalik Boeterin, die in Rusland werd geboren en op zesjarige leeftijd met zijn ouders naar Canada emigreerde. Telegram, de van oorsprong Russische chatapp waarmee het Kremlin een complexe relatie onderhoudt, heeft eveneens een eigen munt: de Toncoin. 

Overzicht van landen met de hoogste aantallen bezitters van crypto ter wereld. Bron: Triple-A

Populariteit dwingt Poetin

De populariteit van cryptovaluta noopte Poetin in 2017, het jaar waarin de bitcoin voor het eerst de koers van 10.000 dollar overschreed, tot een eerste vorm van regulering. Poetin verordonneerde toen dat cryptovaluta niet gebruikt mogen worden voor onderlinge betalingen in het land, omdat gewoon crypto betalingsverkeer de roebel en de belastingopbrengst zou kunnen ondermijnen. Gebruikers kunnen cryptovaluta direct naar elkaar overmaken via het internet, zonder tussenkomst van een bank. Dit maakt het voor opsporingsinstanties en fiscale diensten moeilijk, zo niet onmogelijk, om te achterhalen wie welk bedrag naar wie heeft overgemaakt.

Grote cryptobeurs

Ironisch genoeg zou juist dat laatste Rusland nog bijzonder goed van pas komen na het begin van de oorlog tegen Oekraïne. Die leidde tot forse westerse sancties tegen het land, waaronder gedeeltelijke verbanning van het internationale bankennetwerk Swift. Betaling met crypto heeft dat gemis deels ondervangen.

Een man die bij het faciliteren daarvan een sleutelrol speelt is Sergej Mendelejev, met zijn enorme omvang, lange zwartgrijze haar en bijpassende baard een opvallende verschijning. De voormalig ambtenaar had voor de oorlog veel succes in Rusland met zijn cryptobeurs Garantex. Inmiddels is hij daar weg en leidt hij een nog belangrijkere onderneming: Exved, die met behulp van cryptovaluta Russische bedrijven helpt bij het verkrijgen van door Amerika en Europa gesanctioneerde goederen.

Het concept is simpel. Importeurs zoeken een westers bedrijf dat wel gesanctioneerde goederen wil leveren, ze nemen contact op met Exved en Exved zorgt ervoor dat de leverancier vervolgens binnen een paar uur wordt betaald in tether, de naam van een cryptomunt waarvan de waarde gelijk is gesteld aan die van de dollar.

Rusland kan relatief gemakkelijk aan cryptovaluta komen, aangezien het land door de decentrale opzet van het cryptonetwerk feitelijk niet kan worden afgesloten van de handel. Zolang het maar bereid is roebels om te zetten in digitaal geld.

Volgens een onderzoeksartikel van The Wall Street Journal, die inzage had in chats tussen Mendelejev en zijn klanten, zijn er maanden bij dat Russische bedrijven wel voor 10 miljard dollar aan crypto overmaken naar buitenlandse partijen om gesanctioneerde goederen te kopen. Naar zogenoemde ‘dual-use-goederen’, producten die zowel voor civiele als militaire doeleinden kunnen worden gebruikt, is bijzonder veel vraag. Daarnaast importeren Russische bedrijven met hulp van Exved ook drones uit het buitenland om deze vervolgens door te verkopen aan de Russische staat. Oekraïense media melden regelmatig dat gecrashte toestellen vol zitten met westerse onderdelen.

Mendelejev zelf weigerde met de journalisten van de Amerikaanse krant te spreken, tenzij zij bereid waren eerst een miljoen dollar naar een Russisch liefdadigheidsdoel over te maken.

Nederlands mkb

Westerse bedrijven mogen tal van goederen niet leveren aan Rusland, of ze nu betaald krijgen in ‘echt geld’ of cryptomunten maakt daarbij niets uit. Maar betaling met crypto zorgt er wel voor dat de pakkans kleiner is, of beter gezegd: nóg kleiner. Tal van exporteurs hebben een omweggetje gevonden om de spullen in Rusland terecht te laten komen: ze verschepen hun goederen naar intermediaire bedrijven in doorvoerlanden waar geen sancties tegen zijn ingesteld.

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) vermoedt dat ook het Nederlandse mkb hieraan meewerkt: sinds de Russische invasie is de export naar de zogeheten EEU+-regio (Armenië, Kazachstan en Kirgizië, samen met Mongolië en Turkmenistan) bijna verdubbeld. 

Het blootleggen van zo’n exportroute is buitengewoon ingewikkeld voor justitie.

Nederlandse gesanctioneerde goederenexport naar landen mer verhoogd risico. Bron: CBS

Maar zelfs als een handelslijn naar Rusland wordt ontdekt, is de zaak nog niet rond: want wat als de leverancier zich in crypto heeft laten betalen? Bewijs dan maar eens dat die transactie écht uit Rusland kwam. 

Om dat te begrijpen, is het nodig om te kijken hoe een cryptotransactie werkt. Voor het ontvangen en verzenden van cryptogeld hebben gebruikers een 'cryptowallet' nodig, en die onderscheidt zich op twee belangrijke punten van een traditionele bankrekening. Ten eerste is een wallet niet gekoppeld aan persoonlijke gegevens zoals naam, adres of woonplaats. In plaats daarvan werkt het met een uniek adres, bestaande uit een lange reeks cijfers en letters, dat fungeert als pseudoniem.

Ten tweede zijn alle transacties met een wallet volledig openbaar. Dit lijkt op het eerste gezicht in strijd met anonimiteit, maar doordat alleen de walletadressen zichtbaar zijn en geen persoonlijke informatie, blijven gebruikers anoniem. Tegelijkertijd zorgt de transparantie van transacties voor controleerbaarheid en vertrouwen in het cryptonetwerk, dat in jargon de blockchain wordt genoemd. Gebruikers kunnen tegen elkaar zeggen: zie je, ik heb dat bedrag écht naar jou overgemaakt. ‘Soms, met een beetje speuren, valt wel te achterhalen waar de computer stond vanwaar zo’n overboeking is gemaakt of ontvangen', zegt cybersecurity-expert en ethisch hacker Peter Lahousse, die onder andere de politie en het OM traint in het herkennen van verdachte cryptotransacties.

Volgens Lahousse zijn de Russen zich ervan bewust dat zelfs een cryptotransactie de identiteit van de gebruiker en ontvanger kan verraden. ‘Het loopt via verschillende wallets van over de hele wereld en wordt onderweg vaak van de ene cryptomunt in de andere omgezet. Ga dat maar eens uitzoeken als officier van justitie, zeker als je bedenkt dat er tienduizenden transacties per seconde worden uitgevoerd. Onbegonnen werk. Daarbij komt nog eens dat Russische hackers ook niet stilzitten: inmiddels hebben ze software ontwikkeld om overdrachtsinformatie uit te wissen.’

Financiële nood 

Kunnen Russische bedrijven met behulp van cryptovaluta ongelimiteerd aan gesanctioneerde producten komen zolang westerse bedrijven bereid zijn die stiekem te leveren? Op zich wel, stelt cyberspecialist Peter Lahousse. ‘Bedrijven die diensten van platforms zoals Exved gebruiken, leveren vaak aan de overheid of het leger en willen uiteraard betaald worden. Het probleem is dat Rusland geen oneindig diepe zakken heeft. Door de oorlog tegen Oekraïne stapelen de financiële problemen zich echter op voor Rusland. Zonder echt geld kunnen er geen cryptovaluta worden aangeschaft, en zonder cryptovaluta kunnen gesanctioneerde goederen niet worden geïmporteerd.’

Daarom, aldus Lahousse, grijpt Rusland ook naar minder conventionele methoden om aan cryptovaluta te komen. ‘Door ze te stelen, bijvoorbeeld. Het Westen heeft de afgelopen maanden te maken gehad met een golf van hackaanvallen op cryptowallets en -beurzen. Er zijn sterke aanwijzingen dat hackersgroepen dit doen in opdracht van het Kremlin.’

Een veelgenoemde naam in dit verband is FIN7. Dit hackerscollectief kwam vorig najaar in het nieuws met een website die bezoekers beloofde om foto’s van geklede vrouwen om te zetten in naaktbeelden. Wie voor de verleiding viel, gaf echter ongemerkt toegang tot zijn cryptowallet. Lahousse vertelt over een schrijnend geval dat hij onlangs tegenkwam. ‘Een man verloor bijna 400.000 euro. Hij had ooit een erfenis geïnvesteerd in crypto en wilde nu zijn huis aflossen, omdat de waarde van de munten flink was gestegen. Of dit specifiek het werk was van Russische hackers weet ik niet zeker, maar de gedachte alleen al is gekmakend: jouw geld dat wordt gebruikt om oorlog te voeren.’

Supercomputers

Naast stelen en kopen is er nog een manier om aan (sommige) cryptovaluta te komen: ze zelf delven, ook wel 'minen' genoemd. 

Ook dat vereist uitleg. Bitcoin – vanwege zijn hoge waarde eigenlijk de enige munt waarvoor mining loont – verscheen in 2009 op de markt als een code die gratis met speciale software was te downloaden. De munt is echter zo geprogrammeerd dat het kraken van die code steeds moeilijker wordt. In de beginjaren kon iemand met een gewone computer thuis nog bitcoins delven. Tegenwoordig lukt dat alleen nog met energieverslindende supercomputers. Van de maximaal 21 miljoen bitcoins die ooit kunnen bestaan, zijn er nog ongeveer 1,19 miljoen over om te delven. Bij de huidige koers vertegenwoordigen deze een waarde van ruim 120 miljard dollar.

Een souvenir bitcoin afgebeeld met een 100 roebel biljet in Moskou, 30 juli 2024. Bron: Alexander Nemenov / ANP / AFP

Goedkope energie

Rijk aan grondstoffen als Rusland is, beschikt het ruimschoots over de energie die nodig is voor deze supercomputers. Cryptopioniers in Rusland profiteren daarom al jaren van de goedkope energie in het land om cryptomunten te delven. 

Inmiddels is ook dit streng gereguleerd. Afgelopen zomer ondertekende Poetin een decreet dat bepaalt dat alleen geregistreerde Russische bedrijven en ondernemers mogen minen. In sommige regio’s, waar veel privé-miners actief zijn, werd de bezigheid juist verboden.

Volgens Bob Savic van de Liechtensteinse denktank Geopolitical Intelligence Services (GIS) betekent deze oekaze feitellijk dat het delven naar bitcoin is genationaliseerd. Kremlin-vriendelijke bedrijven, zoals Gazprom en aluminiumbedrijf Rusal, mogen nu voor moedertje Rusland bitcoins binnenharken. ‘In feite zet Rusland met het minen overtollige energie, die door sancties moeilijk op de internationale markt kan worden verkocht, om in cryptovaluta.’ 

Of dat echt winstgevend zal zijn, is echter de vraag. Een bedrag van 120 miljard dollar lijkt veel, maar de algoritmes zijn zo complex dat het nog meer dan 100 jaar duurt voordat alle bitcoins gemined zijn. Savic stelt dat Rusland al blij mag zijn als de opbrengsten op korte termijn de misgelopen handelsinkomsten door sancties kunnen compenseren. De munten die worden gemined, moeten immers meteen via allerlei illegale constructies worden uitgegeven om gesanctioneerde goederen te verkrijgen. 

Daarnaast vragen bedrijven in landen zoals Turkije en China steeds vaker aan Russen om diensten in cryptocurrency te betalen. Dit komt doordat lokale banken terughoudend zijn met Rusland-gerelateerde transacties vanwege sancties en mogelijke problemen met westerse toezichthouders.De cryptohonger in Rusland is, anders gezegd, groter dan het land bij elkaar kan delven.

En Poetin? Die heeft zich net als Trump inmiddels ontpopt tot een ware crypto-enthousiast. In zijn recente uitspraken klinkt zelfs enige spijt door dat hij cryptovaluta niet veel eerder heeft omarmd. Sinds het begin van de grootschalige oorlog tegen Oekraïne hebben westerse overheden honderden miljarden aan Russische banktegoeden bevroren. Tijdens een bankenconferentie in december 2024 noemde hij bitcoin alleen al om die reden een beter alternatief voor westerse valuta. ‘Waarom reserves opbouwen als ze zo gemakkelijk verloren kunnen gaan? Neem bijvoorbeeld bitcoin. Wie kan dat verbieden? Niemand.’

Economische druk

Volgens economen van de Amerikaanse denktank Center for Strategic & International Studies maakt het geflirt van Rusland met crypto vooral duidelijk hoe groot de economische druk op het land is geworden. De denktankers onderschrijven dat crypto een effectief middel is om sancties te omzeilen, maar wel eentje in de categorie van ‘alle beetjes helpen’. De cryptomarkt is, ondanks de enorme bedragen die erin omgaan, simpelweg niet groot genoeg om volledig in Ruslands dagelijkse importbehoefte van ruim 600 miljoen dollar te voldoen: meer dan 99 procent van alle transacties gebeurt nog met ‘echt’ geld.  

Alleen al daarom zal crypto nooit een complete vervanging van Swift kunnen worden. Nog los van de vraag of alle westerse bedrijven die crypto accepteren wel willen meewerken aan het omzeilen van sancties.

Hun collega Savic van GIS wijst nog op een ander gevaar voor Rusland: de Trump-factor. ‘Hoewel Trumps steun voor crypto de wereldwijde adoptie ervan kan stimuleren, kan zijn economische nationalisme – gecombineerd met een onvoorspelbare relatie met Poetin – juist leiden tot strengere sancties tegen de Russische cryptosector en miningactiviteiten.’