Aan de graven van in de oorlog omgekomen Oekraïners tekent journalist Phaedra Werkhoven de verhalen op van hun familie en vrienden. Sommigen zijn verslagen, anderen nog steeds strijdbaar. Zoals ook Werkhovens tolk, die na een jaar zelf naar het front vertrekt. Al onze helden liggen hier gaat over abrupt afgebroken Oekraïense levens en de oorlog die daarvan de oorzaak is. Al blijft ook veel onbesproken, ziet slavist en historicus Sophie Polm.

Mensen bezoeken graven van omgekomen Oekraïense soldaten op de Lytsjakivsky begraafplaats in Lviv, 23 februari 2025. Foto: Yuriy Dyachyshyn / ANP / AFP

Op Lytsjakivsky, een eeuwenoude begraafplaats in Lviv, worden sinds februari 2022 bijna dagelijks Oekraïense militairen begraven die zijn omgekomen in de oorlog tegen Rusland. Hun graven worden gedolven op een apart veld, grenzend aan de historische begraafplaats. Journalist Phaedra Werkhoven (Trouw, voorheen De Stentor) trok naar dat zogenoemde Marsveld om te praten met de mensen die de graven bezoeken en verzorgen. In Al onze helden liggen hier heeft Werkhoven de verhalen van deze partners, ouders, kinderen en vrienden verzameld: over de overledenen die onder de grond liggen en over de oorlog die daarvan de oorzaak is. 

Werkhovens insteek is vooral sociaal

Werkhovens insteek is niet zozeer historisch of geopolitiek, maar vooral sociaal. In 2014 deed de ramp met vlucht MH17 haar beseffen ‘dat Oekraïne een apart land is én dat het daar oorlog was,’ legt ze in een inleidend hoofdstuk uit. Enkele jaren later deed ze in het oosten van Oekraïne onderzoek naar het neergeschoten vliegtuig. Na het begin van de grootschalige invasie schreef ze voor de krant reportages over de grote aantallen Oekraïense vluchtelingen die naar Nederland kwamen en reisde ze opnieuw naar Oekraïne. De gebalde vuisten die ze zag riepen vragen op: ‘Dat gevoel, die strijdlust, die zelfs in mijn buik begon te borrelen, waar komt die vandaan, vroeg ik me af. Zouden wij Nederlanders ook zulke helden zijn en bereid zijn te vechten voor ons land? Om me heen ontkende bijna iedereen dat. Maar waarom doen de Oekraïners het dan wel?‘

‘Historik’ en ‘Vitaminka’

In augustus 2023 begint Werkhoven op Lytsjakivsky met het verzamelen van individuele antwoorden op die vraag. Op het veld wapperen honderden Oekraïense vlaggen, in de grond geplant tussen de graven. Op de grafstenen staan lachende portretfoto’s van de omgekomen soldaten, omringd door kaarsen en bloemen. Voor de bezoekers zijn overal eenvoudige houten bankjes zonder rugleuning neergezet. Mensen drinken er koffie met chocolaatjes en praten met elkaar. Een jonge weduwe vertelt over haar man, geschiedenisleraar Vasil, die vond dat de tijd van lesgeven voorbij was. Hij wilde zelf meevechten voor een kantelpunt in de geschiedenis van Russische overheersing. ‘Historik’, werd zijn codenaam in het leger.

Geschiedenisleraar Vasil wilde zelf meevechten voor een kantelpunt in de geschiedenis van Russische overheersing

De ouders van arts Natalia vertellen hoe hun dochter net een gloednieuwe cosmetische kliniek had geopend in de stad, maar een week na het begin van de invasie naar het front vertrok. Bijna anderhalf jaar lang hechtte ze daar wonden van zwaargewonde militairen, opereerde in het veld, en verzorgde tussendoor ook alle gewonde dieren (codenaam: ‘Vitaminka’). Werkhoven spreekt ook met nabestaanden van een voetbalscheidsrechter, een chef-kok, en nog tientallen anderen. ‘Als ik er niet heen ga, komen de Russen hier,’ lijkt de houding van veel van deze omgekomen Oekraïeners te zijn geweest. Ook de verhalen van nabestaanden komen aan de orde: sommigen zijn nog steeds strijdbaar, anderen verslagen door de rouw.

In het jaar dat volgt komt Werkhoven nog drie keer voor een periode van meerdere weken terug naar Lviv. Ze zoekt de nabestaanden op die ze eerder heeft leren kennen en heeft nieuwe ontmoetingen op het Marsveld. Want de begraafplaats blijft uitdijen. Bij haar laatste bezoek, in juli 2024, is er net weer een nieuw pad aangelegd om de inmiddels ruim achthonderd graven toegankelijk te houden. Zo wordt het boek een mozaïek van verhalen en personages, die niet allemaal beklijven, ook omdat er veel wordt gewisseld tussen verhalen en wordt teruggegrepen op vorige hoofdstukken. 

Op de Lytsjakivsky begraafplaats rouwen Anja en Katja bij het graf van hun man en vader, de omgekomen Oekraïense militair Vladyslav Korniytsjoek. Lviv, 22 juni 2024. Foto: Yuriy Dyachyshyn / ANP / AFP

Oral history

‘Dit is geen geschiedenisboek, maar “oral history”’, schrijft Werkhoven in de inleiding. Sommige passages laten best wat ruimte voor meer reflectie op dat menselijke vertellen. Een belangrijk aspect van oral history is dat mensen bewust of onbewust selecteren wat ze vertellen – en weglaten. Als Werkhoven mensen vaker ontmoet, of met andere betrokkenen spreekt, wordt duidelijk dat er soms meerdere versies van een verhaal bestaan. Zo blijkt de weduwe aan het graf van de voetbalscheidsrechter eigenlijk te zijn gescheiden van de overledene na een langdurig conflict. Ook wordt duidelijk dat voor bepaalde ideeën weinig ruimte is zolang Oekraïne nog volop in oorlog is. Zo hier en daar klinken verwijten van corruptie binnen het leger, in een paar gevallen komen er twijfels boven water of de overledene wel een heldendood is gestorven, of dat er misschien sprake was van misstanden binnen de eenheid. De mate waarin mensen zich vrij voelen om zulke onzekerheden te benoemen, en of ze angst ervaren om daarmee schade toe te brengen aan een verenigd Oekraïne – het blijft grotendeels onbesproken.

Voor bepaalde ideeën is weinig ruimte zolang Oekraïne nog volop in oorlog is

Toch lukt het Werkhoven om sommige personages dichtbij te brengen. Niet alleen de overledenen en nabestaanden, maar bijvoorbeeld ook de afgematte directeur van het Marsveld die maar twee tot drie uur per nacht slaapt omdat hij een eindeloze stroom aan begrafenissen moet organiseren: ‘Het is nog steeds hetzelfde, mijn dagen zijn lang, het houdt maar niet op. Ik ben het inmiddels ook zat, maar we moeten ermee doorgaan. Wat kan ik anders?’

De 28-jarige Serhii blijft de lezer misschien wel het meest bij – ook omdat de auteur zelf hem het best leert kennen. Serhii vergezelt Werkhoven overal als tolk. Werkhoven schrijft dat, hoewel ze zich door Duolingo heen heeft geworsteld, haar Oekraïens ver van goed genoeg is om echte gesprekken in te voeren. Na drie introductiezinnen in het Oekraïens waarmee ze haar medeleven betuigt en zich voorstelt, neemt Serhii het over. Hij is de leeftijd van haar oudste zoon, soms krijgen ze na een zwaar gesprek van de ontlading samen de slappe lach, met bijbehorend schuldgevoel. Maar na een jaar samenwerken moet Werkhoven op zoek naar een nieuwe tolk, want Serhii gaat vrijwillig in dienst bij het leger. Die beslissing volgt mede uit zijn werk. Na een zoveelste emotioneel gesprek met een nabestaande schrijft Werkhoven: ‘Serhii is bleek geworden en draait met trillende handen een shagje, terwijl hij zijn hoofd schudt. ‘Ik voel me schuldig dat ik hier nog steeds zit en niet al lang naar het front ben vertrokken.’’’ Hij wordt hospik bij de Azov-brigade. 

Phaedra Werkhoven, Al onze helden liggen hier. Verhalen van het Marsveld (Walburg Pers, 304 pagina’s).

Historisch decor

Op de achtergrond van het Marsveld, en alle verhalen die er samenkomen, staat het historische decor van de veel grotere Lytsjakivsky-begraafplaats. Sinds het einde van de 18^e eeuw werden er ruim vierhonderdduizend mensen begraven, lang niet allemaal Oekraïeners. Op Lytsjakivsky liggen Poolse intellectuelen en Rode Legersoldaten, er staan monumenten en gedenktekens met Russische, Yiddische en Oekraïense opschriften.

Lytsjakivsky is daarmee een afspiegeling van de geschiedenis van de stad Lviv. Dat verleden kan worden samengevat in een allitererend rijtje plaatsnamen: Lemberg, Lwow, Lvov, Lviv. Het zijn de Duitse, Poolse, Russische en Oekraïense namen voor dezelfde stad in Midden Europa, die eeuwenlang heen en weer geslingerd werd tussen wisselende grenzen en machthebbers. Van 1772 tot 1918 lag Lviv als Lemberg in de westelijke periferie van het Habsburgse rijk. Kort na de Eerste Wereldoorlog werd de stad als Lwów onderdeel van Polen. In 1939 werd ze veroverd door de Sovjets (‘Lvov’), tussen 1941 en 1944 bezet door de Duitsers en sinds 1991 ligt Lviv in het onafhankelijke Oekraïne. 

Lytsjakivsky is een afspiegeling van de geschiedenis van de stad Lviv

Tot de Tweede Wereldoorlog was Lviv met haar afwisselende en sprookjesachtige architectuur een multiculturele stad waar allerlei talen werden gesproken. Maar onder de Duitse bezetting werd de grote Joodse bevolking bijna geheel gedeporteerd en vermoord. Toen de Sovjets in 1944 terugkeerden werden de overgebleven Poolse inwoners naar het Westen verdreven. Lviv werd opnieuw gevuld met Oekraïeners uit dorpen in het omringende platteland en het oosten. Die ontwikkeling komt ook voorbij in Al onze helden liggen hier, in een hoofdstuk waarin de Oekraïense historicus Jaroslav Hrytsak een oud Lvivs grapje vertelt: ‘Waar kom je vandaan? Uit Lviv, ja dat weet ik, maar uit welk dorp?’

Die historische stad staat nu in het teken van de Russische agressie, en dat wordt zichtbaar op Lytsjakivsky. De honderden graven op het Marsveld zijn monumenten van een oorlog die na drie jaar nog steeds gaande is en dagelijks slachtoffers maakt. Phaedra Werkhovens Al onze helden liggen hier biedt enig inzicht in de Oekraïense levens die sinds februari 2022 zijn afgebroken. Het boek geeft ook een idee van wat de zo gewenste overwinning nog gaat kosten, want op Lytsjakivsky liggen de werkzaamheden allesbehalve stil. Werkhoven beschrijft hoe de historische graven er plaats moeten maken voor de geschiedenis van nu. Op en rondom het Marsveld worden oude kisten met Sovjetsoldaten opgegraven en elders herbegraven. Er wordt een nieuw monument voor de Oekraïense militairen gebouwd. En zo komt er ook weer wat ruimte vrij voor nieuwe graven, rijen van enkele honderden kisten, in pijnlijke anticipatie op de toekomst.