Voice of America en haar Europese zusterorganisatie Radio Free Europe/Radio Liberty krijgen geen geld meer van de Amerikaanse overheid. Door de financiering van pro-democratische nieuwsmedia stop te zetten, heeft Donald Trump een decennialange traditie van verzet tegen het totalitarisme de nek omgedraaid. Daarmee doet hij de dictatoriale regimes van deze wereld een plezier, schrijft Andrej Archangelski.
Hoofdkwartier van Radio Free Europe/Radio Liberty in Praag. Foto: Michal Cizek / ANP / AFP
De Amerikaanse president Donald Trump heeft per decreet besloten tot opheffing van de overheidsinstelling U.S. Agency for Global Media (USAGM). Onder die organisatie vallen Voice of America en Radio Free Europe/Radio Liberty, maar ook Radio Free Asia en Radio Marti, dat Spaanstalig nieuws uitzendt op Cuba. Voice of America heeft alle uitzendingen al geschrapt en 1.300 medewerkers met verlof gestuurd.
Juist terwijl nieuwe totalitaire dreigingen de kop opsteken, zet Trump de financiering van de twee legendarische media stop. Rusland legt het aan met China, Iran zoekt toenadering tot Noord-Korea. Het besluit van de VS lijkt dan ook volledig irrationeel. Volgens sommige commentatoren is dit Trumps persoonlijke afrekening met media die kritiek hebben op zijn beleid. Eén ding is zeker: het gaat hier om meer dan alleen de sluiting van twee radiostations. Trump vernietigt de traditie van protest tegen het totalitarisme.
Radio in de Sovjet-Unie
Voice of America werd in 1942 opgericht om tegenwicht te bieden aan de nazistische propagandamachine. De Russischtalige afdeling werd vijf jaar later opgezet, aan het begin van de Koude Oorlog. Radio Free Europe bestaat sinds 1950. De zender begon toen met het brengen van Amerikaans nieuws aan de oostelijke kant van het IJzeren Gordijn.
De twee zenders hebben een enorme rol gespeeld in de ondergang van het Sovjetregime, en niet omdat ze anti-Sovjet propaganda maakten. Halverwege de jaren vijftig was de tijd van het stalinisme voorbij. De Sovjet-Unie schakelde over op een mildere vorm van totalitarisme. Mensen werden in veel mindere mate neergeschoten en opgesloten in kampen. Over de hele wereld was er opeens weer geloof in het communisme. De Sovjet-Unie had de eerste mens de ruimte in gevlogen en was op de top van haar populariteit. Het was dan ook niet zo dat de twee ‘vijandige stemmen’ (zoals de radiozenders door het Sovjetregime werden genoemd) mensen op andere gedachten konden brengen. De zenders werden om een andere reden beluisterd: het enorme gebrek aan informatie. De Sovjet-censuur verbood iedere vorm van berichtgeving over wat er werkelijk speelde. Van de interne politieke machtsstrijd na de dood van Stalin, tot de samenzwering tegen Chroesjtsjov; van het gebrek aan vlees en groente in de meeste delen van het land tot de inval van Sovjettroepen in Hongarije of Tsjechoslowakije: de officiële kanalen zwegen erover. Zulke informatie werd alleen via de ‘vijandelijke stemmen’ verspreid. Of het mensen nu beviel wat ze hoorden of niet, in ieder geval konden ze zelf bedenken wat ze ervan vonden.
De twee zenders hebben een enorme rol gespeeld in de ondergang van het Sovjetregime, en niet omdat ze anti-Sovjet propaganda maakten
Mijn opa was militair, kolonel zelfs, en een overtuigd communist. Ik herinner me goed hoe ik ruzie met hem maakte. De perestrojka was toen al begonnen. Met grote felheid verdedigde hij de idealen van het communisme. Maar ‘s avonds luisterde hij ook naar Radio Liberty. Om de uitzendingen van de ‘stemmen’ te dwarsbomen was in de hele Sovjet-Unie een groot netwerk van stoorzenders opgetuigd. Vaak viel de ontvangst weg en moest mijn opa de ontvanger opnieuw afstemmen. Gekraak, ruis… en dan klonken de stemmen weer. Die krakende toon van de uitzendingen staat in mijn geheugen geprent. Zelfs de communisten hadden die onafhankelijke informatie nodig. Bijvoorbeeld toen de kernreactor van Tsjernobyl in 1986 ontplofte, en de regering van Gorbatsjov de werkelijke omvang van de ramp verzweeg.
Dankzij het gebrek aan openheid in de Sovjet-Unie ontstond in de jaren 1960 een cultuur van ‘keukentafelgesprekken’. Mensen kwamen samen in hun kleine Sovjet-keukentjes van enkele vierkante meters. Er werd gedronken en gepraat. Miljoenen mensen voerden gesprekken over zaken die niet in de kranten verschenen, die op tv niet genoemd werden. Mensen stopten de hoorn van de telefoon weg tussen de kussens, omdat ze dachten dat de KGB anders mee kon luisteren. De gesprekken gingen over onderwerpen die ze via de ‘vijandige stemmen’ hadden opgevangen. Uit die keukentafelgesprekken ontstond een hele generatie die openlijk de hervormingen van Gorbatsjov steunde.
Het was niet alleen belangrijk dat de ‘vijandige stemmen’ spraken, maar ook hoe ze dat deden. Hun toon was objectief, rustig, zelfs koel. Ze waren rationeel, zonder ideologische bijsmaak. Zo’n neutrale houding was binnen het Sovjetsysteem onmogelijk. Journalisten waren deel van het ideologische apparaat. Ze moesten alles wat de machthebbers deden goedkeuren. Dankzij de ‘stemmen’ kwamen we voor het eerst in aanraking met een andere vorm van journalistiek.
In 1991, na de val van de Sovjet-Unie, nodigde Boris Jeltsin Radio Liberty uit om naar Moskou te verhuizen. Het was een gebaar om duidelijk te maken dat de tijden van ideologische strijd met het Westen voorbij waren. Voor voormalig KGB’er Poetin bleef Radio Liberty echter een ideologische vijand en hij zinde op wraak. Hij kon het ook niet uitstaan dat Radio Liberty financieel onafhankelijk was van de Russische overheid. Poetin kon geen invloed uitoefenen op de inhoud, hij kon de radiozender alleen maar verbieden. In Rusland is de invloed van een medium af te leiden uit de mate waarin het onderdrukt wordt. In 2017 werd Radio Liberty als eerste Russischtalige medium bestempeld als ‘buitenlandse agent’. Sinds het begin van de grootschalige invasie groeide het publiek enorm, zeker nadat twee grote oppositie-media (tv-kanaal Dozjd en radiozender Echo Moskvy) werden gesloten. Op 20 februari 2024 zette het Russische Ministerie van Justitie Radio Liberty op de lijst van ‘ongewenste organisaties’. Daarmee werd de zender feitelijk verboden in Rusland. Iedereen die voor de zender werkte, kon daarvoor nu strafrechtelijk worden vervolgd.
Een bolwerk van democratie
Voor de oorlog was het bereik van Radio Liberty in Rusland relatief beperkt. Waarom zag de dictatuur van Poetin de zender dan toch als een gevaar? Radio Liberty verschafte niet alleen informatie, maar vormde ook overtuigingen. Radio Liberty is meer dan een nieuwsmedium. Al in de jaren 1970 werden Voice of America en zeker Radio Liberty zelfstandige culturele fenomenen. Er werkten veel emigré-schrijvers, zoals Aleksandr Galitsj, Vladimir Vojnovitsj, en Sergej Dovlatov. Uiteindelijk gebeurde er iets wat niemand had kunnen voorspellen. Rondom Radio Liberty ontstond een heel bolwerk van denkers, met een eigen bibliotheek en een enorm archief. Ze bouwden een eigen waardensysteem op.
In de jaren negentig deden de Russische machthebbers niet aan politieke educatie. De democraten die aan de macht waren besloten dat de markt alles wel zou reguleren. Dat was een denkfout. Ze hadden de mensen moeten leren hoe de democratie en de vrije markt werken. Radio Liberty nam het initiatief en werd een platform voor educatie en democratie. Ondertussen hield het kanaal de culturele en intellectuele standaarden hoog. In de jaren 2010 kreeg het concurrentie van nieuwe online media, die ook bij wilden dragen aan de democratie. Maar die nieuwe media zetten in op flitsende onderzoeken naar corruptie binnen de Russische overheid. Dat zou de mensen boos maken en hen de straat op drijven, zo was de gedachte. Het werkte niet. Enkele losstaande onderzoeken kunnen de sfeer in de samenleving niet doen omslaan. Mensen helpen bij het opbouwen van een nieuw waardensysteem vergt meer dan dat. Die taak nemen oudere organisaties als Radio Liberty op zich.
Mensen helpen bij het opbouwen van een nieuw waardensysteem vergt meer dan enkele flitsende onderzoeken naar corruptie binnen de Russische overheid
Radio Liberty beperkte zich zeker niet tot Moskou, maar vertegenwoordigde verschillende Russische regio’s. De zender had afdelingen die werkten in het Oekraïens, Belarussisch, en Russisch. Er werkten ook veel journalisten uit voormalige Centraal-Aziatische Sovjetrepublieken. Het tv-kanaal Nastojasjtsjeje Vremja (‘Huidige tijd’, een project van Radio Liberty) deed in 2020-2021 live verslag van de protesten in Belarus. Dankzij die uitzendingen kwam het Russischtalige publiek te weten wat er in Belarus speelde. Hoeveel mensen zouden na de laatste acties van Trump het vertrouwen in de democratie al verloren zijn?
Het nieuwe totalitarisme
Trump en Poetin zien democratische waarden als hun vijand. Die twee hebben elkaar gevonden in de strijd tegen de intellectuelen in hun land. Het heeft wel iets symbolisch dat Poetin Radio Liberty in Rusland ten gronde heeft gericht, en dat Trump dat nu opnieuw doet - ditmaal terwijl de redactie zich buiten Rusland bevindt.
De Amerikanen zijn momenteel in de illusie dat het voor Rusland niet ‘voordelig’ is om te blijven vechten. De nieuwe pragmatici in de VS kunnen maar niet begrijpen dat dictators zich laten leiden door irrationele, manakiale ideeën. Ze laten zich niet overhalen met voordelen of privileges. De nieuwe Amerikaanse politiek spreekt dezelfde taal als de dictators met wie ze onderhandelt. Die taal is besmettelijk. En dus beginnen de Amerikaanse elites, net als Poetin, namens ‘de meerderheid’ te spreken, en de minderheid te onderdrukken.
De Sovjetmacht verstoorde het geluid van vijandige stemmen met behulp van technische middelen. Het nieuwe totalitarisme onderdrukt intelligent tegengeluid door zelf veel lawaai te maken. Het biedt een platform voor haatdragende meningen en beroept zich daarbij op het recht van het vrije woord. Het nieuwe totalitarisme stelt waarheid en leugen gelijk. In die brei is het makkelijk om je gezonde verstand te verliezen. Politieke slogans worden eenvoudiger, het wereldbeeld van de mensen krimpt mee. Onder zulke omstandigheden is het moeilijk om de democratie te beschermen. De sluiting van onafhankelijke media betekent ook dat Poetins propaganda veel meer invloed zal hebben op de gewone Rus, die gewoonweg geen alternatieve informatie meer tot zijn beschikking heeft.
Schiet Europa te hulp?
Het moet worden gezegd dat de Europese Unie bijna direct reageerde op de sluiting van Voice of America en Radio Liberty. De Tsjechische minister van Buitenlandse Zaken Jan Lipavský noemde de radiozender ‘een baken’ voor inwoners van autoritaire staten. Hij riep Europese landen op om middelen beschikbaar te stellen om het voortbestaan van de media veilig te stellen. Radosław Sikorski, de Poolse minister van Buitenlandse Zaken, opperde dat een vergroting van het budget van het Europees Fonds voor Democratie misschien een mogelijkheid biedt om Radio Liberty en andere onafhankelijke media te financieren. Een dag daarna heeft EU-buitenlandcommissaris Kaja Kallas gezegd dat de Europese Unie gaat kijken wat de mogelijkheden zijn om Radio Liberty te financieren. Op 18 maart ondertekenden tien EU-landen (waaronder Nederland) een gemeenschappelijke verklaring waarin ze schrijven dat Radio Liberty ‘buitenlandse kwaadaardige invloeden tegengaat en de democratische veerkracht versterkt’, en dat de sluiting van het medium ‘een geschenk zou zijn voor Europa’s tegenstanders.’
Achter de wereldpolitiek gaan honderden kleine persoonlijke drama’s schuil. In eerste plaats spelen die binnen de Oekraïense en Belarussische redacties van Radio Liberty. De Oekraïeners blijven reportages maken terwijl links en rechts de bommen vallen. De Belarussische redactie, die vanuit het buitenland werkt, blijft een bolwerk van onafhankelijke informatie voor het land waar dictator Loekasjenko alle macht naar zich toe heeft getrokken. De Russische redactie van Radio Liberty verhuisde al voor de oorlog vanuit Rusland naar Praag (en een klein deel naar Riga). De journalisten hebben daar een nieuw thuis gevonden, hun kinderen gaan er naar school. Dat geldt ook voor redacteuren in andere landen, zoals Turkmenistan, Iran en Afghanistan. Zij dreigen nu allemaal op straat te komen te staan.
Ivan Tolstoj, een van de journalisten van Radio Liberty, merkte jaren geleden op dat je voor het geld dat de radiozender jaarlijks kost, een halve vleugel van een bommenwerper kan kopen. Met een halve vleugel blijft een vliegtuig niet in de lucht. Het vrije woord daarentegen kan de wereld honderden bommenwerpers besparen. Het vrije woord kan wonderen verrichten.
Help ons om RAAM voort te zetten
Met uw giften kunnen wij auteurs betalen, onderzoek doen en kennisplatform RAAM verder uitbouwen tot hét centrum van expertise in Nederland over Rusland, Oekraïne en Belarus.
Vertaald uit het Russisch door Sophie Polm