De oorlog tegen Oekraïne dwingt Europa opnieuw na te denken over zijn eigen veiligheid en kwetsbaarheid. In hun boek De oorlog van morgen laten Tim Sweijs en Martijn Kitzen, experts op het gebied van geopolitieke veiligheid, zien hoe oorlogvoering verandert en wat dat betekent voor Nederland en het Westen. Dénis van Vliet sprak voor RAAM met de auteurs over de lessen die we nú moeten trekken.

Militairen van de 11 Luchtmobiele Brigade tijdens een oefening bij Stroe. Foto: Robin van Lonkhuijsen / ANP

Tim Sweijs zucht diep als het gesprek aanbelandt bij de grootschalige Russische invasie in Oekraïne. Hij herinnert zich hoe historicus Maarten van Rossem vlak voor 24 februari 2022 in een talkshow, in gesprek met toenmalig assistent-secretaris-generaal van de NAVO David van Weel, stelde dat Rusland nooit Oekraïne zou binnenvallen. ‘Ongelooflijk, toch?’, zegt Sweijs, onderzoeksdirecteur bij Haagse Centrum voor Strategische Studies (HCSS). ‘Wie Ruslands gedrag sinds 2007 volgde, had beter kunnen weten. Maar het ging ons voorstellingsvermogen simpelweg te boven.’

Die onderschatting ziet Sweijs nog steeds, vooral als het gaat om binnenlandse dreigingen van buitenlandse actoren. Martijn Kitzen, oud-militair, hoogleraar aan de Nederlandse Defensie Academie en verbonden aan de Universiteit Leiden, deelt zijn visie. Samen schreven zij De oorlog van morgen, waarin ze lessen uit huidige conflicten vertalen naar toekomstige bedreigingen. Hun conclusie: zelfs voor Nederland is een gewapend conflict niet langer ondenkbaar.

Volgens Sweijs en Kitzen is de definitie van oorlog van de Pruisische generaal Carl von Clausewitz nog altijd actueel: ‘Oorlog is de voortzetting van politiek met andere middelen.’ Maar wat veranderd is, zijn die middelen. Vijandige staten en niet-statelijke groepen kunnen samenlevingen ontwrichten zonder directe militaire confrontatie, bijvoorbeeld via hybride oorlogsvoering met cyberaanvallen, sabotage en desinformatie. En daar zijn we allerminst op voorbereid, stellen de auteurs.

Zijn we echt zo naïef, of benadrukken jullie dit opzettelijk om een discussie op gang te brengen? 

Sweijs: ‘Het eerste, absoluut. In 2016 vroeg ik me al af of het niet de moeite waard zou zijn om het veranderende veiligheidslandschap vast te leggen. We hadden toen al de Arabische Lente die een Arabische Winter was geworden, de Russische annexatie van de Krim en China's toenemende assertiviteit in Oost-Azië meegemaakt. Ik probeerde dit idee te pitchen bij een uitgever, maar zonder succes. Als oorlog al aandacht kreeg, was dat vaak beperkt tot een klein hoekje in de boekhandel over militaire geschiedenis.’

Het Westen ontwaakt maar moeizaam uit zijn strategische winterslaap

Kitzen: ‘Pas na de grootschalige invasie in Oekraïne is het Westen uit zijn strategische winterslaap gekomen. Maar dat ontwaken verloopt moeizaam. Als er bijvoorbeeld een wapenstilstand in Oekraïne komt, ben ik bang dat mensen weer zullen denken: “Het valt wel mee.” Maar dat is niet zo.’

Waarom valt het niet mee? 

Sweijs: ‘Als je kijkt naar de afgelopen twee, drie jaar, zie je een duidelijke toename van hybride operaties door Rusland in Europa. Eerst zagen we desinformatiecampagnes, maar nu neemt het aantal brandstichtingen en sabotageacties toe, zoals het beschadigen van kabels op de zeebodem.’

Kitzen: ‘En Rusland is niet de enige speler. Veel andere buitenlandse actoren zijn hier ook actief. Iran heeft bijvoorbeeld dissidenten laten vermoorden in Nederland, en China infiltreert in onze hightechindustrie. Het probleem is dat wij dit nog steeds als losse incidenten beschouwen, terwijl er een groter patroon achter zit.’

Sweijs: ‘Exact! Het risico op escalatie is reëel en vormt een serieus gevaar. Daar willen we voor waarschuwen – niet alleen voor verdere escalatie in Oekraïne, maar ook voor mogelijke gevolgen hier in West-Europa.’

Met als zwartste scenario een echte oorlog? 

Kitzen: ‘Ja, dat is niet ondenkbaar. Nederland en de rest van West-Europa hebben zo'n 25 à 30 jaar geprofiteerd van het zogenaamde vredesdividend – de besparingen op defensie-uitgaven die mogelijk werden na het einde van de Koude Oorlog. Dat gebeurde niet alleen uit economische overwegingen, maar ook vanuit een oprecht geloof dat oorlog iets van het verleden was.’

Het probleem is dat we onze eigen logica projecteren op spelers die fundamenteel anders denken en handelen

Sweijs: ‘In zekere zin is er al een oorlog gaande, op nog geen 1.400 kilometer hiervandaan. Ik noemde net al de discussie aan een talkshowtafel: die manier van denken is illustratief voor hoe veel Europeanen dachten. In de aanloop naar de Russische invasie klonk vaak: “Maar dat kan hij – Poetin – toch niet doen? Dat is toch irrationeel?” Die reactie laat zien hoe diepgeworteld onze aannames zijn over wat rationeel gedrag is. Het probleem is dat we onze eigen logica projecteren op spelers die fundamenteel anders denken en handelen.’

Jullie zagen het wel aankomen? 

Sweijs: ‘Die oorlog kwam allerminst als een donderslag bij heldere hemel. Er gingen talloze waarschuwingen en acties van Poetin aan vooraf: zijn felle toespraak tegen het Westen en de NAVO-uitbreiding in München in 2007, de oorlog in Georgië in 2008, de annexatie van de Krim en het conflict in Oost-Oekraïne sinds 2014, de Russische steun aan Assad in Syrië, en de troepenopbouw in 2021. In diezelfde zomer schreef Poetin nog een essay waarin hij Oekraïne expliciet als deel van Rusland beschouwde. Zijn ultimatum aan de NAVO van december 2021 – terugtrekking tot de grenzen van voor 1997 – onderstreepte dat nog eens.’

Kitzen: ‘Voor mij was 2014 echt een kantelpunt. De annexatie van de Krim en het neerhalen van vlucht MH17 door Rusland boven de Donbas maakten pijnlijk duidelijk dat het wereldbeeld waarin wij leefden niet langer houdbaar was. Het idee dat conflicten ver weg waren en ons niet zouden raken werd daarmee volledig onderuitgehaald.’

Sweijs: ‘Maar zelfs na de MH17-ramp viel Nederland terug in zijn gebruikelijke reflex: “Het is maar een incident.” En dat terwijl bij die tragedie 196 Nederlanders omkwamen – ze zijn dood, vermoord! Toch was dat voor ons geen reden om de economische banden met Rusland te verbreken.’

Tim Sweijs en Martijn Kitzen

In jullie boek leggen jullie veel nadruk op bewustwording en weerbaarheid. Waarom?

Sweijs: ‘Urgentie begint bij bewustzijn. Mensen moeten zich eerst iets kunnen voorstellen bij de dreiging voordat ze het serieus nemen. In ons boek proberen we precies dat te doen: we maken inzichtelijk hoe zo’n dreigingsbeeld eruitziet en hoe dat zich in de komende jaren kan ontwikkelen.’

Kitzen: ‘Bewustzijn gaat ook over het begrijpen van de onderliggende complexiteit. Polarisatie neemt toe, ook rond kwesties als Rusland of de oorlog tussen Palestina en Israël. Buitenlandse actoren wakkeren die tegenstellingen aan met nepnieuws, wat leidt tot chaos en verzwakking – precies hun doel. Tijdens lezingen merken we dat zelfs vredesactivisten na afloop soms genuanceerder naar het verhaal kijken. Ze beseffen dan dat de werkelijkheid ingewikkelder is dan simpelweg ‘geen oorlog willen’.’

Wordt de impact van nepnieuws niet overschat? De meeste mensen prikken daar toch zo doorheen, zoals bij dat bijna lachwekkende bericht dat Zelensky het voormalige buitenverblijf van Hitler zou hebben gekocht?

Kitzen: ‘Vergis je niet: nepnieuws kan diep binnendringen, zeker als het steeds wordt herhaald. Zoek op X maar eens naar ‘NATO expansion’ (‘NAVO-expansie’) en je krijgt een stortvloed aan resultaten. Het woord expansion suggereert agressie, alsof landen gedwongen worden toe te treden tot een kwaadaardig pact. Zoek je daarentegen op ‘NATO enlargement’ (‘NAVO-uitbreiding’), de officiële term die juist vrijwillige toetreding voor zelfverdediging benadrukt, dan ben je zo uitgescrold.’

Rusland promoot de term NATO expansion bewust om zijn eigen acties te rechtvaardigen

Sweijs: ‘En die framing leidt af van de echte vraag: waarom willen landen in Centraal- en Oost-Europa bij de NAVO? Dat komt door hun gevoel van onveiligheid, en hun ervaringen met meer dan een halve eeuw onderdrukking door de Sovjet-Unie. Laatst had ik de defensieministers van de Baltische staten op bezoek. De Litouwse minister vertelde hoe haar oudoom als tiener werd gemarteld en gedeporteerd naar een strafkamp in Siberië – dat trauma zit diep. Rusland promoot die term expansion bewust om zijn eigen acties te rechtvaardigen.’ 

Kitzen: ‘Met technologie zoals AI, de motor achter ChatGPT, wordt het voor kwaadwillenden steeds eenvoudiger om zulke narratieven te verspreiden. Als straks augmented reality-brillen doorbreken – apparaten die digitale informatie over de fysieke wereld projecteren – bestaat het risico dat mensen letterlijk de wereld gaan zien door een Russische of Chinese bril. En dan kom je toch weer bij dat creëren van bewustzijn: mensen laten begrijpen dat dit gebeurt en dat er actoren zijn die daar belang bij hebben.’

Maar hoe? Jullie kunnen niet in elk dorp of stad zaaltjes gaan toespreken… 

Kitzen: ‘Je moet daarom denken aan het koppelen van bewustwording aan bestaande momenten, zoals 4 en 5 mei. Dan richt je je niet alleen op het verleden, maar besteed je ook aandacht aan de oorlogen die nu gaande zijn in de wereld. Denk bijvoorbeeld aan hoe oorlogen invloed hebben op talen, culturen en hoe mensen zich tot elkaar verhouden. Dat soort inzichten kan een belangrijke bijdrage leveren aan het begrip van onze wereld.’

Sweijs: ‘Precies. En dat zou al moeten beginnen op basis- en middelbare scholen. Begrijp me goed: we moeten niet onze samenleving militariseren – het is geen Spartaans model dat we nastreven. Maar door dit soort thema’s bespreekbaar te maken in het onderwijs, leg je een basis voor weerbaarheid en betrokkenheid bij wereldwijde vraagstukken.’

Is de weerbaarheid van het Oekraïense volk een reden dat zij de strijd nog niet hebben opgegeven?

Sweijs: ‘Zeker. Ze waren goed voorbereid na acht jaar oorlog, laten we dat niet vergeten, veel beter dan menigeen dacht. Je ziet in dat land tot op heden een enorme maatschappelijke weerbaarheid: burgers zijn bereid actief bij te dragen aan de verdediging van hun land. Daarnaast speelde politiek leiderschap een cruciale rol in die eerste maanden en jaren van de oorlog. Zelensky heeft verwachtingen volledig doorbroken door niet te vluchten, zoals velen dachten, maar te blijven, en door zijn beroemde toespraak direct na de invasie: “Wij zijn hier, en we blijven hier.” Dat gaf een enorme boost aan het moreel van zowel het leger als de bevolking.’

Wat kan het Westen leren van Oekraïne’s strijd tegen een ogenschijnlijk onverslaanbare tegenstander?

Kitzen: ‘Wat we leren van Oekraïne is creativiteit, innovatie en dat faciliteren vanaf het laagste niveau. Oorlog is altijd een strijd om te innoveren en adaptief te zijn. Tijdens de westerse interventie in Afghanistan gingen de Taliban bijvoorbeeld steeds minder metalen gebruiken in bermbommen, waardoor je die niet altijd meer met metaaldetectoren kon opsporen. Oekraïne probeert het de Russen lastig te maken door met stoorzenders drones te ontregelen, of juist vijandelijke drones te vangen met behulp van visnetten. Zo gaat het door en door, ook aan de andere kant.’

Zonder Amerikaanse wapens had Oekraïne waarschijnlijk al verloren…

Sweijs: ‘Maar dat geldt ook voor ons als het tot een confrontatie komt. De bittere realiteit is dat Europa zichzelf zonder materiële en militaire steun uit de VS niet kan verdedigen, net zoals Oekraïne zonder buitenlandse hulp niet alleen kan standhouden. Tegelijkertijd hebben we te maken met een Amerikaanse president die zich openlijk afvraagt of hij Europa wel te hulp moet schieten als dat nodig is. Dat benadrukt des te meer de urgentie om nu daadwerkelijk in actie te komen.’ 

Is Europa in staat om op korte termijn voldoende manschappen en materieel op te bouwen?

Sweijs: ‘Dat kunnen we zeker, het is vooral een kwestie van willen. We moeten onszelf niet wijsmaken dat we hopeloos achterlopen. Een alternatief voor Starlink, het draadloze internetnetwerk van Elon Musk? Dat bestaat al: het Franse Eutelsat. De satellieten draaien al om de aarde. Alleen de productie van antenneschotels, die de troepen in het veld gebruiken, moet flink opgeschaald worden. Hoe lang duurt dat? Het zou binnen 12 tot 18 maanden kunnen. En voor geïntegreerde luchtafweer zijn er ook alternatieven voor de Amerikaanse Patriots. Kijk naar de SAMP/T, een Frans-Italiaans systeem. Ook daarvan zijn de aantallen overigens zeer beperkt. Nogmaals, het draait vooral om de politieke wil om dit daadwerkelijk te realiseren.’

Kitzen: ‘Laten we vooral ook de mensen niet vergeten, waar het uiteindelijk in de kern om draait. Het zijn mensen die het verschil maken. Zij moeten de juiste dingen doen, en die dingen moeten ze ook goed doen. De Nederlandse krijgsmacht zal flink groeien de komende jaren. Er is behoefte aan goed getrainde militairen om de militaire gereedheid te verhogen, en aan een bredere schil van mensen uit de samenleving daaromheen, waar de krijgsmacht uit kan putten in het geval van een crisis.’

Het aantal reservisten kan relatief snel worden opgeschaald, zonder de opkomstplicht opnieuw in te voeren

Sweijs: ‘Bedenk ook dat het aantal reservisten relatief snel kan worden opgeschaald, zonder de opkomstplicht opnieuw in te voeren. Je zou aan iedereen die 18 jaar wordt, kunnen vragen of ze een jaar in dienst willen. Al zegt maar 5 procent ‘ja’, dan lever je jaarlijks 10.000 mannen en vrouwen af met militaire basisvaardigheden. In vijf jaar zijn dat er 50.000, in tien jaar 100.000 – een flink reserveleger dus, en dat alleen al in Nederland.’

Waarom gaat dat zo langzaam, als de dreiging inderdaad zo groot is?

Kitzen: ‘De uitdaging zit niet zozeer in het defensiebudget zelf, maar in het daadwerkelijk omzetten van dat geld in afschrikking en slagkracht. Bijna iedereen wil wel een goed getraind leger, maar zodra er oefeningen in de eigen leefomgeving plaatsvinden, is de weerstand groot. Het komt dus aan op politieke moed en duidelijke besluiten.’

Sweijs: ‘Bovendien, en dat willen we echt benadrukken, moeten we op meerdere fronten tegelijk inzetten. Een conventionele krijgsmacht is absoluut essentieel; zonder zo’n afschrikking loopt de tegenstander zo naar binnen. Maar als die basis staat, zal de tegenstander – net als een judoka – zoeken naar manieren om ons alsnog uit balans te brengen. Dan probeert hij via de zijkant of de achterkant binnen te dringen. Juist daarom is het zo belangrijk dat we ons ook wapenen tegen die hybride aanvallen en cyberdreigingen.’

Kitzen: ‘Of, om er een klassieke spreuk in te gooien: wie vrede wil, moet zich voorbereiden op oorlog.’

Martijn Kitzen en Tim Sweijs, De oorlog van morgen: Wat de conflicten van nu ons leren over toekomstige dreigingen (Balans, 2025, 272 pagina's).

Over de auteurs

Dr. Tim Sweijs is onderzoeksdirecteur bij HCSS. Hij doet onderzoek naar het veranderend karakter van gewapende conflicten en adviseert overheden, internationale organisaties en (militaire) besluitvormers op het gebied van defensie en veiligheid. Hij adviseerde onder meer de VN-Veiligheidsraad en de NAVO en schreef over oorlog, strategie en technologie, waaronder het boek The Use and Utility of Ultimata in Coercive Diplomacy (2023).

Prof. dr. Martijn Kitzen is bijzonder hoogleraar Krijgswetenschappen (Universiteit Leiden) en hoogleraar irreguliere oorlogvoering & speciale operaties aan de Nederlandse Defensie Academie in Breda. Hij diende als militair in VN- en NAVO-missies en doet sinds zijn promotie in 2016 onderzoek naar irreguliere oorlogsvoering – conflicten buiten de klassieke legers om, zoals met guerrilla’s en milities.