De Krim is meer dan een schiereiland: het is het zenuwcentrum van de oorlog – en van elke toekomstige vrede. Voor Rusland symboliseert het de terugkeer naar grootmachtstatus, voor Oekraïne het begin van een brute bezetting, en voor de Krim-Tataren is het hun verloren thuisland. Waarom is de Krim zo strategisch én emotioneel beladen? En waarom lijkt een diplomatiek compromis over dit stukje land zo ver weg? Dénis van Vliet zocht het uit.

Vrouw poseert bij kaart van de Krim in Russische driekleur in maart 2024, tien jaar nadat Rusland het schiereiland annexeerde. Foto: ANP / Stringer / AFP

Het was ergens in de zomer van 2018 toen vrienden me in Kyiv mee uit eten namen. Naar Sofra, om precies te zijn – een restaurant net buiten het centrum van de Oekraïense hoofdstad, gerund door Krim-Tataren, de oorspronkelijke bewoners van het schiereiland de Krim. Na een uitstekend diner wilde ik een taxi bellen, maar ik had geen bereik. Ik vroeg de serveerster om het wifi-wachtwoord. Ze zei: “Krym nasj” – “De Krim is van ons.” Die woorden hoorde ik eerder: Rusland gebruikt de slogan sinds de annexatie van de Krim in 2014 veelvuldig om zijn daad mee te rechtvaardigen. Maar ook Oekraïners zeggen het, als strijdkreet om hun schiereiland terug te eisen.

Nu, elf jaar na de annexatie en in het vierde jaar van de grootschalige Russische invasie van Oekraïne, is de kwestie van de Krim opnieuw uiterst actueel. Vooral sinds de Amerikaanse president Donald Trump publiekelijk heeft gesuggereerd dat Volodymyr Zelensky bereid zou zijn de Krim aan Rusland af te staan in ruil voor vrede. Volgens mediaberichten zouden de Verenigde Staten bovendien druk uitoefenen op Oekraïne om een akkoord te sluiten waarbij het schiereiland aan Rusland wordt overgedragen. Zelensky blijft echter benadrukken dat zo’n concessie volgens de Oekraïense grondwet onmogelijk is, zelfs niet als onderdeel van een vredesregeling. Trump liet ook doorschemeren dat de VS de Krim desnoods eenzijdig als Russisch zouden erkennen, zonder instemming van Kyiv.

Wordt de Krim – een gebied ongeveer zo groot als België met een bevolking van zo’n twee miljoen – het grootste obstakel op weg naar vrede? En schuilt er enige waarheid in de historische Russische claim op het gebied, of is dat slechts propaganda, en behoort de Krim toe aan Oekraïne – of misschien zelfs aan de Krim-Tataren?

Historisch recht

Rusland claimt dat het vanuit historisch perspectief recht heeft op de Krim. Volgens Poetin is het schiereiland een ‘integraal onderdeel van Rusland’, en is het alleen in Oekraïense handen gekomen omdat Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov besloot om het bij de Oekraïense Sovjetrepubliek te voegen. De mogelijkheid dat de Krim van de Krim-Tataren zou kunnen zijn, neemt het Kremlin niet serieus - terwijl zij misschien wel het sterkste historische recht hebben om er te wonen, vrij van Russische overheersing.

De Krim-Tataren waren de heersers van het Kanaat van de Krim, een staat die bestond van 1441 tot 1783. Deze afstammelingen van Turkse steppevolken zoals de Koemanen en Petsjenegen vestigden zich al in de dertiende eeuw op de landtong, die in de eeuwen daarvoor werd bewoond door onder meer de Scythen.

Het Kanaat van de Krim werd kort na zijn stichting een vazalstaat van het Ottomaanse Rijk. In 1475 kwam het onder gezag van de Ottomaanse sultan, al behield het een eigen leider. Pas in de achttiende eeuw, tijdens de vijfde Russisch-Turkse Oorlog, kwam het gebied onder Russische invloed. In 1783 nam tsarina Catharina de Grote de Krim in, waarmee een einde kwam aan de heerschappij van het Ottomaanse Rijk – en dus ook aan die van de Krim-Tataren – over het gebied

De Krim-Tataren hebben misschien wel het sterkste historische recht om er te wonen

Ten slotte is er Oekraïne, dat na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de Krim in handen hield, mét goedkeuring van de toenmalige Krim-bewoners. Het land weet zich in zijn aanspraak op de Krim gesteund door het internationaal recht. Dit is vastgelegd in internationale verdragen, zoals het Memorandum van Boedapest (1994) en het Vriendschapsverdrag met Rusland (1997), waarin Rusland de Oekraïense grenzen erkende en beloofde te respecteren. Historische redenen spelen voor Oekraïne minder een rol; het gaat vooral om het respecteren van de bestaande, internationaal erkende grenzen en het principe van territoriale integriteit. Op een handjevol autoritaire regimes na heeft geen enkel land de annexatie van de Krim erkend.

Hoewel een klein deel van de Krim-Tataren nog altijd droomt van een eigen staat, vindt hun belangrijkste vertegenwoordiger dat het schiereiland vooral autonomie moet krijgen binnen Oekraïne, zodat de rechten en identiteit van de Krim-Tataren beschermd worden.

Onzinnig 

De vraag of Rusland met zijn historische claim op de Krim een punt heeft, doet Rory Finnin, hoogleraar Oekraïense studies aan de Universiteit van Cambridge, af als pure historische propaganda. ‘Geen enkele staat heeft het recht om de geschiedenis erbij te halen als vrijbrief om bilaterale en multilaterale verdragen te schenden en met geweld internationaal erkende grenzen te herschrijven. Geschiedenis bepaalt geen grenzen; wetten en verdragen doen dat,’ zegt hij tegen RAAM. Zelfs als geschiedenis wél een maatstaf zou zijn, is de Russische claim volgens hem onzin. ‘Sterker nog, in dat geval zou het logisch zijn om de Krim-Tataren als rechtmatige eigenaar van het schiereiland te zien. Zij heersten er immers 342 jaar, terwijl het Kremlin er slechts de helft van die tijd over heeft geregeerd.’

In Finnins ogen zijn de Krim-Tataren het grootste slachtoffer van alle Russische acties tot op heden. ‘Al eeuwen is het schiereiland het toneel van brute Russische en Sovjetkolonisatie. In het midden van de negentiende eeuw bestond 80 procent van de bevolking uit Krim-Tataren; in de vroege Sovjettijd waren steden, dorpen en straatnaamborden in het Krim-Tataars. Als een lezer in Europa of de VS nu denkt dat de Krim ‘nu eenmaal Russisch is’, komt dat doordat het Kremlin de oorspronkelijke bevolking heeft verdreven of vernietigd, na 1944 tienduizenden Russische kolonisten naar het gebied heeft gebracht, en intussen rekent op onze moedwillige blindheid voor deze realiteit.’

‘Al eeuwen is het schiereiland het toneel van brute Russische en Sovjetkolonisatie'

Dat in mei 1944 zo’n 200.000 Krim-Tataren op bevel van Sovjetleider Jozef Stalin hun huizen moesten verlaten ten gunste van Russische kolonisten, werd volgens de Sovjetpropaganda gerechtvaardigd doordat zij massaal met de nazi’s zouden hebben samengewerkt. In werkelijkheid waren die aantijgingen sterk overdreven. Waarschijnlijk wilde Stalin vooral de strategisch belangrijke Krim zuiveren van bevolkingsgroepen die hij als politiek onbetrouwbaar beschouwde. De Krim-Tataren werden gedeporteerd naar Centraal-Azië, vooral naar Oezbekistan. Tienduizenden van hen kwamen om het leven tijdens de deportatie of stierven later aan honger, ziekte en uitputting. 

Deze geschiedenis weerhield Donald Trump er in 2016, vlak voor zijn eerste presidentschap, echter niet van om te beweren dat de Krim ‘Russisch is omdat daar Russisch gesproken wordt’. Toen hij eenmaal president was, veranderde dat standpunt weer. Zijn minister van Buitenlandse Zaken, Mike Pompeo, verklaarde duidelijk: de Krim is Oekraïens. Een boodschap die overigens ook in het westen nog in twijfel wordt getrokken. Zo betoogde oud-PvdA-minister Ronald Plasterk onlangs in zijn column in De Telegraaf dat de Krim bij Rusland hoort omdat het ‘altijd al een Russisch deel van Oekraïne was’.

‘Bestuurlijke herindeling’

Maar aan wie behoort De Krim dan wel toe als de claim van Rusland onzin is? Met Finnins woorden in het achterhoofd – ‘wetten en verdragen bepalen grenzen’ – is dat Oekraïne. In 1954 werd het schiereiland, toen nog onderdeel van de Sovjet-Unie, door Chroesjtsjov officieel overgedragen aan Oekraïne, deels als symbolisch gebaar maar vooral om praktische redenen. De Krim was namelijk sterk afhankelijk van zoet water uit de Dnjepr, dat via het Noord-Krimkanaal uit Oekraïne kwam. Bestuurlijke aansluiting bij Oekraïne was logisch voor de watervoorziening en economische ontwikkeling van het gebied. 

Ten tijde van deze overdracht bestond de bevolking van de Krim grotendeels uit etnische Russen (ongeveer 71%) en Oekraïners (ongeveer 22%). De Krim-Tataren waren toen vrijwel afwezig als gevolg van hun eerdere deportatie.

Bestuurlijke aansluiting bij Oekraïne was logisch

De ‘bestuurlijke herindeling’ van Chroetsjov werd na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 bekrachtigd door de bevolking van de Sovjetrepubliek Oekraïne: ruim 92 procent sprak in een referendum zich uit vóór onafhankelijkheid. Ook op de Krim stemde een meerderheid (ongeveer 54 procent) voor aansluiting bij Oekraïne. Dit referendum vormde uiteindelijk de basis waarop de internationale grenzen van Oekraïne werden erkend, ook door Rusland. 

In het nieuwe, onafhankelijke Oekraïne kreeg de Krim met haar gemêleerde bevolking de status van Autonome Republiek binnen de Oekraïense staat, met een eigen parlement en beperkte bevoegdheden op terreinen als cultuur, onderwijs en lokaal bestuur – altijd binnen de kaders van de Oekraïense grondwet. De Krim bleef onder de soevereiniteit van Kyiv, dat verantwoordelijk bleef voor onder meer buitenlandse zaken en defensie. Binnen het onafhankelijke Oekraïne was deze status enigszins te vergelijken met die van Curaçao binnen het Koninkrijk der Nederlanden.

Terugkeer Krim-Tataren

Een beweging die al in de nadagen van het bewind van de laatste Sovjetleider Gorbatsjov op gang kwam en in het onafhankelijke Oekraïne op stoom raakte, was de terugkeer van de Krim-Tataren. Maar gemakkelijk hadden ze het niet. Ze werden vaak achtergesteld bij het zoeken naar werk, onderwijs en sociale voorzieningen. Ze moesten hun rechten op huisvesting, werk en land vaak via langdurige procedures of protesten afdwingen. Dit leidde vaak tot armoede, werkloosheid en sociale uitsluiting.

Wat ook niet meehielp bij hun integratie, was dat oud-president Leonid Koetsjma van Oekraïne in 2004 zijn veto uitsprak over een wet die de rechtspositie van de terugkerende Krim-Tataren had moeten verbeteren. Hun twee belangrijkste politieke en representatieve organen – de Mejlis en Qurultai – genoten daarnaast geen formele constitutionele status. Ze werden in de praktijk wel erkend, maar waren niet verankerd in de grondwet of wetgeving als officiële autonome instellingen. Interne spanningen tussen deze twee organen bemoeilijkten het voor de Krim-Tataren om hun positie op de Krim te versterken. Dit terwijl Russen en Oekraïners daar over het algemeen vreedzaam en gelijkwaardig naast elkaar leefden.

In 2013 – toen Oekraïne nog werd geleid door de pro-Russische president Janoekovitsj – omschreef toenmalig Mejlis-leider Mustafa Dzjemilev de relatie tussen de Krim-Tataren en de (lokale) autoriteiten tegenover Radio Svoboda als ‘extreem gespannen’. Hij beklaagde zich over de vijandige, chauvinistische houding jegens zijn volk, aangewakkerd door haatdragende uitlatingen van de autoriteiten. ‘Ze denken dat als ze ons genoeg moeilijkheden bezorgen, de Tataren de Krim zullen verlaten, of dat onze landgenoten niet meer zullen komen.’

‘Groene mannetjes’

En toen werd het februari 2014. Russische troepen zonder insignes – de zogenoemde ‘groene mannetjes’ – namen strategische posities in, bezetten overheidsgebouwen en het parlement in Simferopol, en hesen de Russische vlag. Het schiereiland werd fysiek van de rest van Oekraïne afgesneden door controleposten en de bezetting van belangrijke infrastructuur, zoals vliegvelden en communicatiecentra. Op 16 maart 2014 organiseerde het nieuwe, door Rusland geïnstalleerde bestuur een schijnreferendum, waarbij volgens officiële Russische cijfers een overweldigende meerderheid voor aansluiting bij Rusland stemde. Twee dagen later werd de Krim formeel door Rusland geannexeerd.

Na de annexatie werden Oekraïensgezinde inwoners en Krim-Tataren op de Krim systematisch onderdrukt: onderwijs en media in hun eigen talen verdwenen, activisten werden geïntimideerd of vervolgd, en wie Russisch staatsburgerschap weigerde, verloor basisrechten. Moskou stimuleerde de komst van Russische burgers, waardoor de bevolkingssamenstelling veranderde in Russisch voordeel. Ook religieuze en culturele uitingen van Krim-Tataren werden hard aangepakt, met huiszoekingen, arrestaties en het verbod op hun instellingen en hun eigen tv-kanaal. Daardoor kregen ze het nóg slechter dan ze het al hadden.

Na de annexatie werden Oekraïensgezinde inwoners en Krim-Tataren op de Krim systematisch onderdrukt

Volgens – niet altijd betrouwbare – Russische gegevens bestond de bevolking op de Krim op 1 januari 2023 uit 73% Russen, 14% Krim-Tataren en 8% Oekraïners. Oekraïne zegt dat tot wel 800.000 Russen sinds 2014 naar het schiereiland zijn verhuisd.

Historische bondgenoten

Ironisch genoeg begon Oekraïne de Krim-Tataren pas na de annexatie werkelijk te zien als historische bondgenoten in de strijd tegen Russische overheersing. In schoolboeken en bij publieke herdenkingen kreeg de gedeelde geschiedenis met de Oekraïners, evenals de deportatie van 1944, nu opeens nadrukkelijk aandacht. Kyiv erkende de Krim-Tataren officieel als inheems volk en hun bestuursorganen als legitieme vertegenwoordigers.

In 2015 riep het Oekraïense parlement 18 mei uit tot jaarlijkse herdenkingsdag voor de slachtoffers van de genocide op de Krim-Tataren, tegelijk met de officiële erkenning van die genocide. Een jaar later stuurde het land een Krim-Tataarse zangeres, Jamala, naar het Eurovisiesongfestival, die met een lied geïnspireerd op het verhaal van haar gedeporteerde oma prompt de eerste plaats behaalde. Inmiddels is zelfs de belangrijkste minister in oorlogstijd, die van Defensie, een Krim-Tataar: Roestem Oemerov.

De Russische autoriteiten daarentegen erkennen de massadeportatie van de Krim-Tataren door de Sovjet-Unie in 1944 niet als genocide en staan zelfs grootschalige herdenkingen op de Krim vaak niet toe.

Autoriteit

Als er al sprake is van een eeuwenlange Russische cultuur op de Krim, dan is die – zoals Rory Finnin stelt – door de Russen afgedwongen: eerst ten koste van de Krim-Tataren, later van de Oekraïners. Zelensky erkende al vóór Trumps aantreden dat Oekraïne de Krim en Donbas militair niet kan heroveren, maar het erkennen van Russisch bestuur op de Krim blijft voor hem ondenkbaar. Daarmee zou hij niet alleen de Grondwet schenden, maar ook toegeven aan een met geweld afgedwongen realiteit en miljoenen Oekraïners, onder wie veel Krim-Tataren, in de steek laten. Of zoals de Oekraïense mensenrechtenadvocaat en Nobelprijswinnares Oleksandra Matviejtsjoek in The New York Times stelt: geen enkele Oekraïense president zal daarom ooit de autoriteit hebben om de Russische annexatie van de Krim te erkennen.

Zelensky krijgt in zijn standpunt bijval van Refat Tsjoebarov, op dit moment de belangrijkste politieke leider van de Krim-Tataren. In een uitvoerige verklaring, naar aanleiding van Trumps veelbesproken uitspraken, legt hij uit waarom het Russische bestuur over de Krim nooit geaccepteerd mag worden. Naast de argumenten van Zelensky wijst hij erop dat erkenning ook zou betekenen dat de genocide van 1944 wordt gebagatelliseerd of genegeerd. ‘De Krim is Oekraïne,’ eindigt hij zijn relaas.

Geen enkele Oekraïense president zal ooit de autoriteit hebben om de Russische annexatie van de Krim te erkennen

Net als EU-buitenlandchef Kaja Kallas noemt ook de Turkse president Recep Erdogan erkenning van de Russische annexatie van de Krim onbespreekbaar en benadrukt sinds 2014 consequent dat de Krim bij Oekraïne hoort. Dit standpunt komt mede voort uit zijn overtuiging dat de islamitische Krim-Tataren beter af zijn onder Oekraïens dan onder Russisch bestuur. Dat Trump nu toenadering tot Erdogan zoekt om samen te werken aan een oplossing voor de oorlog in Oekraïne, geeft het Turkse standpunt extra gewicht.

Vrijwel nul

Maar of Erdogan Poetin kan overtuigen de Krim toch aan Oekraïne te gunnen, al was het maar op papier? Die kans is vrijwel nul: de Russische president beschouwt het afstaan van de Krim als onbespreekbaar en onacceptabel. Zijn ‘Krim is van ons’-politiek is nog altijd een van de pijlers waar de (binnenlandse) propagandamotor op draait en gaf veel Russen, die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie tandenknarsend toekeken hoe de Russische invloedssfeer afbrokkelde, het gevoel dat hun land weer een wereldmacht is. Uit een peiling van het onafhankelijke Levada Center, dat als 'buitenlands agent' is bestempeld, bleek dat in 2021 zo’n 86 procent van de Russen achter de annexatie stond. Recentere cijfers zijn er niet, maar er is geen reden om aan te nemen dat de publieke opinie op dit punt sterk is veranderd.

Mychajlo Samoes, directeur van het New Geopolitics Research Network, een denktank in Kyiv, is van mening dat zijn land de gesprekken met de VS net zo goed kan stopzetten, mocht Trump serieus van plan zijn de Krim als Russisch te erkennen of van Oekraïne te eisen dat het dat doet. ‘Oekraïne zal deze cynische deal tussen Washington en oorlogsmisdadiger Poetin zeker niet zegenen’, schrijft hij in zijn column op de Oekraïense online nieuwssite Glavcom. ‘Dus, beste Amerikanen, neem dan ook maar de volle verantwoordelijkheid op jullie voor Poetins misdaden – en zet koers naar jullie stralende toekomst. Maar dan wel zonder ons.’

Vergelijkbare geluiden kwamen ook van analisten die door de Amerikaanse zender NBC werden aangehaald naar aanleiding van Trumps uitspraken. Volgens hen zijn onderhandelingen over een staakt-het-vuren, laat staan over vrede, zinloos zolang geen van beide partijen – Rusland aan de ene kant, Oekraïne en de Krim-Tataren aan de andere – bereid is concessies te doen. De Krim is, kortom, de crux.

Met medewerking van Chris Colijn.

Traditionele gerechten van de Krim, geserveerd in restaurant Sofra in Kyiv. Foto: Dénis van Vliet